SlideShare uma empresa Scribd logo
1 de 40
E. E. BATISTA RENZI
PROF. MANOELITO
FILOSOFIA
2ª SÉRIE
TORNA-SE INDIVÍDUO
1
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito)
Aula baseada na obra
“Vigiar e punir” de
Michel Foucault.
Conceitos Básicos:
Subjetivação; disciplina;
poder.
2
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito)
Comentário
O texto a seguir traz uma
das ideias centrais de
Foucault, a qual diz respeito
à invenção do sujeito
moderno, do indivíduo
moderno.
3
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito)
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 4
Podemos afirmar que o corpo, as
formas de cuidar e se mostrar sempre
foram alvo de observação e
preocupação. A partir da Era Moderna,
a atenção com o corpo, de certa forma,
foi ampliada pelo desenvolvimento da
Medicina e das Ciências Sociais, que
promoveram um novo olhar sobre o
corpo e sobre suas técnicas de
disciplinarização.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 5
Foram produzidas teorias sobre a
anatomia e a “metafísica” do corpo.
Investigavam as funções do corpo,
cada órgão, cada detalhe, e se
procurava entendê-lo em um conjunto
moral – todas as questões orbitavam
as funções.
Por exemplo: o olho, o que é? Para que
serve? Como funciona? Qual é a sua
função biológica e moral?
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 6
Por outro lado, a investigação
anatômica apresentava a
perspectiva de promoção de
valores de ação e produção com
o objetivo de moldar os corpos
para adaptá-los a um ideal de
sociedade.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 7
Por isso, essas técnicas informavam
como fazer uma pessoa ser capaz de
produzir algo, por exemplo, como um
trabalhador pode conseguir mais de seu
trabalho e em menos tempo, como
acalmar uma pessoa considerada
louca, como impedir que as crianças
utilizassem indevidamente os órgãos
genitais, como impedir que os soldados
ficassem “molengas”, e muitos outros.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 8
Esses conhecimentos sobre o
corpo faziam que cada vez mais
as pessoas procurassem viver de
forma a corresponder a eles.
Assim, logo se descobriu que o
que se faz com o corpo, se faz
coma subjetividade das pessoas.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 9
Se alguém é treinado para ser soldado, logo
ele pensará com os ideais de um soldado,
terá emoções de soldado, ou seja, estará
moldado por dentro e por fora para ser
um soldado. O que se diria então dos
esportistas, dos religiosos, dos alunos, dos
trabalhadores? A modernidade baseada no
corpo aprendeu a moldar as pessoas por
completo, não apenas por teoria, mas,
sobretudo, por meio de técnicas.
(Elaborado especialmente para o São Paulo faz escola).
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 10
Para Michel Foucault, a maneira como
nos vemos não procede de nossa
natureza, nem de uma essência
pessoal, ela vem de fora, de práticas
que criam sujeitos pela sujeição dos
corpos. Nós nos constituímos não
apenas por palavras, mas por ações
fundidas a palavras, que, de modo
geral, vêm ditadas pela sociedade, ou
melhor, pelas instituições.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 11
Para Foucault, nós não somos fruto
de teorias, somos fruto de práticas,
ainda que algumas teorias nos
influenciem. Por exemplo, seria
possível existir um dançarino que
nunca dançou ou um pintor que
nada pinta? A resposta
seria que são nossas práticas que
nos constituem, e não a natureza.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 12
Mas de quais práticas estaria
falando o filósofo? De onde elas
vieram? Foucault fala das práticas
disciplinares que vieram das
instituições modernas,
principalmente a partir do século
XVIII, como as prisões, os
hospitais, os quartéis, as fábricas e
as escolas.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 13
A distribuição
A primeira atividade que as
autoridades modernas deram ao corpo
para discipliná-lo foi a distribuição.
Para controlar um indivíduo, é
importante colocá-lo em um lugar
escolhido por nós. Mas como seria
possível distribuir pessoas de uma
cidade ou de uma sociedade inteira?
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 14
 Primeiro, construindo
cercas ou muros, como nos
quartéis e nas escolas. Dessa
maneira, os soldados e os
alunos ficam separados das
pessoas, não causando
problemas.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 15
 A segunda prática de
distribuição consiste em separar
os grupos e fazer com que cada
um encontre um lugar no espaço.
Por exemplo,
cada trabalhador no seu setor,
cada doente no seu quarto, cada
aluno em sua carteira etc.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 16
 A terceira prática de distribuição
configura-se em dar aos indivíduos
um lugar funcional: não basta
separar, é preciso que estejam em
um lugar em que possam ser
vigiados,evitando comunicações
indevidas ou reunindo forças contra
quem os controla.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 17
Enfim, toda separação tem o
ideal da fila,o que quer dizer
que as pessoas são separadas
segundo uma hierarquia. Por
exemplo, as séries e as
classes na escola são
separadas por idade.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 18
O controle do tempo
Outra forma de
transformar os
indivíduos por meio
dos corpos consiste em
controlar o seu tempo.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 19
 Primeiro: pelos horários, por
exemplo, hora para chegar,
descansar, sair, trabalhar, dormir,
acordar, tomar o remédio.
 Segundo: marcando o tempo de sua
ação, por exemplo, a marcha dos
soldados, a velocidade para apertar
um parafuso na fábrica, para atender
um telefone ou realizar outra
atividade.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 20
 Terceiro: disciplinando o corpo inteiro,
para sempre fazer tudo bem-feito.
 Quarto: adaptando o corpo aos objetos
que se Manipulam, por exemplo, caso fosse
preciso ficar muito tempo em pé, seria
necessário disciplinar as pernas e controlar
os gestos, para que elas conseguissem
executar as tarefas. Enfim, utilizar bem o
tempo, até a exaustão.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 21
O controle das gêneses
Para conseguir criar o
indivíduo desejado, também
foi preciso controlar a forma
de sua subordinação à
disciplina.
Para isso:
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 22
Separaram-se os aprendizes dos
veteranos;
Segundo as necessidades de
exercícios, foram separados aqueles
que precisavam melhorar o
desempenho nesta ou naquela
ação ou atividade, exercitando-os
até que alcançassem o máximo
rendimento.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 23
Como em uma academia de
musculação, aquele que precisa
trabalhar os braços, por
exemplo, foi direcionado a isso,
assim como no Exército, em que
aquele que precisa melhorar a
pontaria é separado e exercitado
para isso.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 24
 Criaram-se testes para medir a
habilidade de cada indivíduo e
encerrar o processo.
 Para cada um é dada uma
série de atividades, conforme sua
idade, conhecimento e
habilidade, até alcançar o
objetivo final.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 25
Recursos de um bom
adestramento
Para conseguir um bom
adestramento, foi preciso
lançar mão de alguns
recursos e procedimentos:
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 26
 Vigilância – é preciso que alguém
fique observando a atividade, o corpo,
o uso do tempo. Dessa maneira, será
possível corrigir ou punir.
 A sanção normalizadora – em cada
instituição, há maneiras de punir as
pessoas que não cumprem seus deveres,
o que ocorre na família, na escola, na
fábrica ou no Exército.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 27
Essa punição pode vir
dos próprios integrantes
da instituição
(os familiares, por
exemplo) ou das
autoridades.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 28
O exame – ao saber que vão ser
submetidos a um teste, prova ou
observação de uma autoridade, os
indivíduos se autovigiam e se
autopunem, colocando os objetivos
das instituições dentro de si.
Como? Vejamos o exemplo das
provas na escola.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 29
Para se sair bem na prova de
Filosofia, o aluno terá de
estudar. Estudar é uma
atividade nem sempre agradável.
Para realizar essa atividade nem
sempre agradável, o aluno terá
de se vigiar, dizendo a si mesmo:
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 30
Será que estou estudando o
suficiente?
Caso não esteja estudando, ele
pode submeter-se a uma
autopunição, por exemplo, já
que não estudou durante a tarde,
não assistirá ao filme da noite
para poder fazê-lo.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 31
 Os exames escolares produzem
uma documentação que, ao final,
compõe um histórico de cada
pessoa. Por exemplo, tanto na
escola como no hospital ou na
fábrica, cada indivíduo tem uma
ficha em que são registrados
seus dados e sua documentação é
guardada.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 32
Dessa maneira, é possível saber
quantas vezes o aluno foi
reprovado, se é ou não
disciplinado, em quais matérias
apresenta maior ou menor
dificuldade, se foi punido e as
razões de sua punição etc.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 33
Do mesmo modo, na fábrica,
quantas vezes o operário chegou
atrasado, quantas faltas já teve,
quais suas condições de
saúde, quantos e quais foram os
acidentes sofridos etc. Enfim, cada
um se torna um caso que requer
determinado tratamento.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 34
Para Foucault, os indivíduos não
nascem prontos, não têm essência
ou natureza, eles são criados pelas
atividades que desenvolvem com o
seu corpo. Para esse filósofo, somos
corpo e nada mais. O que fazemos
com o corpo é o que nos define, e
não apenas o que é dito sobre nós
mesmos.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 35
REFLETIR E PESQUISAR
Vocês deverão refletir sobre
as práticas que moldam os
indivíduos. Nesse
sentido, a minha sugestão é
que observem, por exemplo, a
condição do trabalhador.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 36
O trabalhador é vigiado pelo
gerente, desde o lugar onde está
até o que está fazendo e em
quanto tempo.
Conforme o tempo passa, o
trabalhador vai assumindo,
mesmo sem perceber, ideias da
ação do próprio corpo.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 37
Até chegar a hora em que vai
acabar acreditando que aquele tipo
de vida é ideal. Desse modo, como a
fábrica é pensada racionalmente, o
trabalhador vai levar para sua vida
pessoal essa racionalidade, tanto
na ordenação do espaço como na
ocupação do tempo.
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 38
A partir desse exemplo, vocês
deverão pesquisar algumas
práticas, como a religiosa, a
esportiva, a escolar, aquelas
próprias das Forças Armadas e a
familiar.
Formule as seguintes questões:
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 39
Como a prática religiosa forma os
indivíduos?
Como a prática esportiva forma os
indivíduos?
Como a prática escolar forma os
indivíduos?
Como as Forças Armadas formam os
indivíduos?
Como as famílias formam os
indivíduos?
"A LEITURA É A SENHA PARA O
ACESSO AO CONHECIMENTO"
(Prof. Manoelito) 40
Fonte:
Caderno do professor
e caderno do aluno
volume 1

Mais conteúdo relacionado

Mais procurados

Aula de filosofia antiga, tema: Santo Agostinho de Hipona
Aula de filosofia antiga, tema: Santo Agostinho de HiponaAula de filosofia antiga, tema: Santo Agostinho de Hipona
Aula de filosofia antiga, tema: Santo Agostinho de HiponaLeandro Nazareth Souto
 
Aula de filosofia antiga, tema: Sofistas
Aula de filosofia antiga, tema: SofistasAula de filosofia antiga, tema: Sofistas
Aula de filosofia antiga, tema: SofistasLeandro Nazareth Souto
 
Sobre Positivismo - Auguste Comte
Sobre Positivismo - Auguste ComteSobre Positivismo - Auguste Comte
Sobre Positivismo - Auguste ComtePaulinha2011
 
Aula wundt
Aula   wundtAula   wundt
Aula wundtgtoassa
 
Existencialismo de Jean paul sarte
Existencialismo de Jean paul sarteExistencialismo de Jean paul sarte
Existencialismo de Jean paul sarteJarimbaa
 
Slides - Aula 01 - O surgimento da Antropologia e as suas escolas.pdf
Slides - Aula 01 - O surgimento da Antropologia e as suas escolas.pdfSlides - Aula 01 - O surgimento da Antropologia e as suas escolas.pdf
Slides - Aula 01 - O surgimento da Antropologia e as suas escolas.pdfNatan Baptista
 
O contratualismo hobbes, locke e rouseau aula 08
O contratualismo hobbes, locke e rouseau aula 08O contratualismo hobbes, locke e rouseau aula 08
O contratualismo hobbes, locke e rouseau aula 08Rodrigo Cisco
 
Fenomenologia de Husserl
Fenomenologia de HusserlFenomenologia de Husserl
Fenomenologia de Husserlprofadnilson
 

Mais procurados (20)

Conceito e origem da antropologia
Conceito e origem da antropologiaConceito e origem da antropologia
Conceito e origem da antropologia
 
Introdução à fenomenologia
Introdução à fenomenologiaIntrodução à fenomenologia
Introdução à fenomenologia
 
Racionalismo e empirismo
Racionalismo e empirismoRacionalismo e empirismo
Racionalismo e empirismo
 
Aula de filosofia antiga, tema: Santo Agostinho de Hipona
Aula de filosofia antiga, tema: Santo Agostinho de HiponaAula de filosofia antiga, tema: Santo Agostinho de Hipona
Aula de filosofia antiga, tema: Santo Agostinho de Hipona
 
Behaviorismo
BehaviorismoBehaviorismo
Behaviorismo
 
Paul michel foucault
Paul michel foucaultPaul michel foucault
Paul michel foucault
 
Aula de filosofia antiga, tema: Sofistas
Aula de filosofia antiga, tema: SofistasAula de filosofia antiga, tema: Sofistas
Aula de filosofia antiga, tema: Sofistas
 
Immanuel kant
Immanuel kantImmanuel kant
Immanuel kant
 
Sobre Positivismo - Auguste Comte
Sobre Positivismo - Auguste ComteSobre Positivismo - Auguste Comte
Sobre Positivismo - Auguste Comte
 
Filosofia Hegel
Filosofia HegelFilosofia Hegel
Filosofia Hegel
 
Racionalismo x Empirismo
Racionalismo x EmpirismoRacionalismo x Empirismo
Racionalismo x Empirismo
 
Aula wundt
Aula   wundtAula   wundt
Aula wundt
 
Nietzsche e Foucault
Nietzsche e FoucaultNietzsche e Foucault
Nietzsche e Foucault
 
Existencialismo de Jean paul sarte
Existencialismo de Jean paul sarteExistencialismo de Jean paul sarte
Existencialismo de Jean paul sarte
 
Slides - Aula 01 - O surgimento da Antropologia e as suas escolas.pdf
Slides - Aula 01 - O surgimento da Antropologia e as suas escolas.pdfSlides - Aula 01 - O surgimento da Antropologia e as suas escolas.pdf
Slides - Aula 01 - O surgimento da Antropologia e as suas escolas.pdf
 
Teorias do conhecimento
Teorias do conhecimentoTeorias do conhecimento
Teorias do conhecimento
 
Sócrates
SócratesSócrates
Sócrates
 
O contratualismo hobbes, locke e rouseau aula 08
O contratualismo hobbes, locke e rouseau aula 08O contratualismo hobbes, locke e rouseau aula 08
O contratualismo hobbes, locke e rouseau aula 08
 
Fenomenologia de Husserl
Fenomenologia de HusserlFenomenologia de Husserl
Fenomenologia de Husserl
 
Vigiar e punir
Vigiar e punirVigiar e punir
Vigiar e punir
 

Destaque

Юридический пиар на практике, как стать популярнее
Юридический пиар на практике, как стать популярнееЮридический пиар на практике, как стать популярнее
Юридический пиар на практике, как стать популярнееАнна Засухина
 
Esko-hankkeen opit, kopit ja kompastuskivet kun järjestöt ja Oulun kaupunki l...
Esko-hankkeen opit, kopit ja kompastuskivet kun järjestöt ja Oulun kaupunki l...Esko-hankkeen opit, kopit ja kompastuskivet kun järjestöt ja Oulun kaupunki l...
Esko-hankkeen opit, kopit ja kompastuskivet kun järjestöt ja Oulun kaupunki l...Heini Maijanen
 
Презентація дистанційного курсу
Презентація дистанційного курсуПрезентація дистанційного курсу
Презентація дистанційного курсуfktirf27
 
Aramaio azoka 2013
Aramaio azoka 2013Aramaio azoka 2013
Aramaio azoka 2013BASORLEGI
 
урок 13. підсумковий узагальнювальний урок з теми «поняття операційної системи»
урок 13. підсумковий узагальнювальний урок з теми «поняття операційної системи»урок 13. підсумковий узагальнювальний урок з теми «поняття операційної системи»
урок 13. підсумковий узагальнювальний урок з теми «поняття операційної системи»School5uman
 
Rachel Lu:義大利自助旅行的5+3
Rachel Lu:義大利自助旅行的5+3Rachel Lu:義大利自助旅行的5+3
Rachel Lu:義大利自助旅行的5+3交點
 
Đặt tên thương hiệu chuyên nghiệp
Đặt tên thương hiệu chuyên nghiệpĐặt tên thương hiệu chuyên nghiệp
Đặt tên thương hiệu chuyên nghiệpvinh_ha
 
teorema phytagoras
teorema phytagorasteorema phytagoras
teorema phytagorasEzy Rachma
 
Фестиваль Франшиз 2014. Каталог
Фестиваль Франшиз 2014. КаталогФестиваль Франшиз 2014. Каталог
Фестиваль Франшиз 2014. КаталогFranchising_Festival
 
Holtman-Jan - 2014 NL uitgebreid V2
Holtman-Jan - 2014 NL uitgebreid V2Holtman-Jan - 2014 NL uitgebreid V2
Holtman-Jan - 2014 NL uitgebreid V2Jan Holtman
 

Destaque (20)

Юридический пиар на практике, как стать популярнее
Юридический пиар на практике, как стать популярнееЮридический пиар на практике, как стать популярнее
Юридический пиар на практике, как стать популярнее
 
Kelas x
Kelas xKelas x
Kelas x
 
Visual
VisualVisual
Visual
 
Mi voto mi eleccion
Mi voto mi eleccionMi voto mi eleccion
Mi voto mi eleccion
 
Yahoo google 2013
Yahoo google 2013Yahoo google 2013
Yahoo google 2013
 
Esko-hankkeen opit, kopit ja kompastuskivet kun järjestöt ja Oulun kaupunki l...
Esko-hankkeen opit, kopit ja kompastuskivet kun järjestöt ja Oulun kaupunki l...Esko-hankkeen opit, kopit ja kompastuskivet kun järjestöt ja Oulun kaupunki l...
Esko-hankkeen opit, kopit ja kompastuskivet kun järjestöt ja Oulun kaupunki l...
 
Презентація дистанційного курсу
Презентація дистанційного курсуПрезентація дистанційного курсу
Презентація дистанційного курсу
 
Mapaconceptualslideshare
MapaconceptualslideshareMapaconceptualslideshare
Mapaconceptualslideshare
 
Aramaio azoka 2013
Aramaio azoka 2013Aramaio azoka 2013
Aramaio azoka 2013
 
урок 13. підсумковий узагальнювальний урок з теми «поняття операційної системи»
урок 13. підсумковий узагальнювальний урок з теми «поняття операційної системи»урок 13. підсумковий узагальнювальний урок з теми «поняття операційної системи»
урок 13. підсумковий узагальнювальний урок з теми «поняття операційної системи»
 
Hormon 15
Hormon 15Hormon 15
Hormon 15
 
Mapa conceptul
Mapa conceptulMapa conceptul
Mapa conceptul
 
Rachel Lu:義大利自助旅行的5+3
Rachel Lu:義大利自助旅行的5+3Rachel Lu:義大利自助旅行的5+3
Rachel Lu:義大利自助旅行的5+3
 
Đặt tên thương hiệu chuyên nghiệp
Đặt tên thương hiệu chuyên nghiệpĐặt tên thương hiệu chuyên nghiệp
Đặt tên thương hiệu chuyên nghiệp
 
teorema phytagoras
teorema phytagorasteorema phytagoras
teorema phytagoras
 
Ebay2
Ebay2Ebay2
Ebay2
 
Фестиваль Франшиз 2014. Каталог
Фестиваль Франшиз 2014. КаталогФестиваль Франшиз 2014. Каталог
Фестиваль Франшиз 2014. Каталог
 
loby 1 yao
loby  1 yaoloby  1 yao
loby 1 yao
 
Tik bab 4
Tik bab 4Tik bab 4
Tik bab 4
 
Holtman-Jan - 2014 NL uitgebreid V2
Holtman-Jan - 2014 NL uitgebreid V2Holtman-Jan - 2014 NL uitgebreid V2
Holtman-Jan - 2014 NL uitgebreid V2
 

Semelhante a Michel foucault

Estudo dirigido (3) de ética e filosofia na ci
Estudo dirigido (3) de ética e filosofia na ciEstudo dirigido (3) de ética e filosofia na ci
Estudo dirigido (3) de ética e filosofia na ciRita Gonçalves
 
A metodologia científica é a luz da sociedade científica
A metodologia científica é a luz da sociedade científicaA metodologia científica é a luz da sociedade científica
A metodologia científica é a luz da sociedade científicaJoaoluizsiq
 
Apostila do projeto integrador i
Apostila do projeto integrador iApostila do projeto integrador i
Apostila do projeto integrador iElizabete Dias
 
Apresentação possibilidades e limites do conhecimento huma
Apresentação   possibilidades e limites do conhecimento humaApresentação   possibilidades e limites do conhecimento huma
Apresentação possibilidades e limites do conhecimento humafelixmirandajj
 
O nascimento das disciplinas
O nascimento das disciplinasO nascimento das disciplinas
O nascimento das disciplinasMarília Silva
 
Refletindo filosoficamente sobre a ciência
Refletindo filosoficamente sobre a ciênciaRefletindo filosoficamente sobre a ciência
Refletindo filosoficamente sobre a ciênciaarrowds7
 
Metodologias em ciencias sociais conceitos 2014
Metodologias em ciencias sociais conceitos 2014Metodologias em ciencias sociais conceitos 2014
Metodologias em ciencias sociais conceitos 2014Aurelia de Almeida
 
Direito financeiro giuliani
Direito financeiro   giulianiDireito financeiro   giuliani
Direito financeiro giulianiLiani Guimaraes
 
Para que filosofia capítulo 1 resenha chauí - atualizado
Para que filosofia   capítulo 1 resenha  chauí -  atualizadoPara que filosofia   capítulo 1 resenha  chauí -  atualizado
Para que filosofia capítulo 1 resenha chauí - atualizadoRita Gonçalves
 
Presídios no Brasil
Presídios no BrasilPresídios no Brasil
Presídios no BrasilLuh Rabel
 
Trabalho de Filosofia
Trabalho de Filosofia Trabalho de Filosofia
Trabalho de Filosofia Laguat
 
3ºAno - Soc disciplinar & soc controle
3ºAno - Soc disciplinar & soc controle 3ºAno - Soc disciplinar & soc controle
3ºAno - Soc disciplinar & soc controle Luis Felipe Carvalho
 
ATIVIDADE DE FILOSOFIA 2.docx
ATIVIDADE DE FILOSOFIA  2.docxATIVIDADE DE FILOSOFIA  2.docx
ATIVIDADE DE FILOSOFIA 2.docxElieidw
 
5. Metafísica na Modernidade I.pptx
5. Metafísica na Modernidade I.pptx5. Metafísica na Modernidade I.pptx
5. Metafísica na Modernidade I.pptxTarabai
 
filosofia da educação r2
 filosofia da educação r2 filosofia da educação r2
filosofia da educação r2Silvana Mara
 

Semelhante a Michel foucault (20)

Estudo dirigido (3) de ética e filosofia na ci
Estudo dirigido (3) de ética e filosofia na ciEstudo dirigido (3) de ética e filosofia na ci
Estudo dirigido (3) de ética e filosofia na ci
 
A metodologia científica é a luz da sociedade científica
A metodologia científica é a luz da sociedade científicaA metodologia científica é a luz da sociedade científica
A metodologia científica é a luz da sociedade científica
 
Filosofia
FilosofiaFilosofia
Filosofia
 
Apostila do projeto integrador i
Apostila do projeto integrador iApostila do projeto integrador i
Apostila do projeto integrador i
 
Apresentação possibilidades e limites do conhecimento huma
Apresentação   possibilidades e limites do conhecimento humaApresentação   possibilidades e limites do conhecimento huma
Apresentação possibilidades e limites do conhecimento huma
 
O nascimento das disciplinas
O nascimento das disciplinasO nascimento das disciplinas
O nascimento das disciplinas
 
Refletindo filosoficamente sobre a ciência
Refletindo filosoficamente sobre a ciênciaRefletindo filosoficamente sobre a ciência
Refletindo filosoficamente sobre a ciência
 
Metodologias em ciencias sociais conceitos 2014
Metodologias em ciencias sociais conceitos 2014Metodologias em ciencias sociais conceitos 2014
Metodologias em ciencias sociais conceitos 2014
 
Direito financeiro giuliani
Direito financeiro   giulianiDireito financeiro   giuliani
Direito financeiro giuliani
 
Para que filosofia capítulo 1 resenha chauí - atualizado
Para que filosofia   capítulo 1 resenha  chauí -  atualizadoPara que filosofia   capítulo 1 resenha  chauí -  atualizado
Para que filosofia capítulo 1 resenha chauí - atualizado
 
Presídios no Brasil
Presídios no BrasilPresídios no Brasil
Presídios no Brasil
 
Trabalho de Filosofia
Trabalho de Filosofia Trabalho de Filosofia
Trabalho de Filosofia
 
Michel Foucault
Michel Foucault Michel Foucault
Michel Foucault
 
3ºAno - Soc disciplinar & soc controle
3ºAno - Soc disciplinar & soc controle 3ºAno - Soc disciplinar & soc controle
3ºAno - Soc disciplinar & soc controle
 
ATIVIDADE DE FILOSOFIA 2.docx
ATIVIDADE DE FILOSOFIA  2.docxATIVIDADE DE FILOSOFIA  2.docx
ATIVIDADE DE FILOSOFIA 2.docx
 
5. Metafísica na Modernidade I.pptx
5. Metafísica na Modernidade I.pptx5. Metafísica na Modernidade I.pptx
5. Metafísica na Modernidade I.pptx
 
filosofia da educação r2
 filosofia da educação r2 filosofia da educação r2
filosofia da educação r2
 
Francis bacon
Francis baconFrancis bacon
Francis bacon
 
Fenomenologia
FenomenologiaFenomenologia
Fenomenologia
 
Epistemologia
EpistemologiaEpistemologia
Epistemologia
 

Mais de Manoelito Filho Soares

Filosofia como atividade reflexiva e sua
Filosofia como atividade reflexiva e suaFilosofia como atividade reflexiva e sua
Filosofia como atividade reflexiva e suaManoelito Filho Soares
 
O preconceito em relação à filosofia
O preconceito em relação à filosofiaO preconceito em relação à filosofia
O preconceito em relação à filosofiaManoelito Filho Soares
 
Sociologia - O processo de desnaturalização ou estranhamento da realidade.
Sociologia - O processo de desnaturalização ou estranhamento da realidade.Sociologia - O processo de desnaturalização ou estranhamento da realidade.
Sociologia - O processo de desnaturalização ou estranhamento da realidade.Manoelito Filho Soares
 
3ª série 2º bimestre Filosofia e Religião
3ª série 2º bimestre   Filosofia e Religião3ª série 2º bimestre   Filosofia e Religião
3ª série 2º bimestre Filosofia e ReligiãoManoelito Filho Soares
 
John Locke, liberdade, John Stuart Mill e Jeremy Bentham, utilitarismo, praz...
John Locke, liberdade,  John Stuart Mill e Jeremy Bentham, utilitarismo, praz...John Locke, liberdade,  John Stuart Mill e Jeremy Bentham, utilitarismo, praz...
John Locke, liberdade, John Stuart Mill e Jeremy Bentham, utilitarismo, praz...Manoelito Filho Soares
 
EE BATISTA RENZI - Seminário 2ª SÉRIE E
EE BATISTA RENZI - Seminário 2ª SÉRIE E EE BATISTA RENZI - Seminário 2ª SÉRIE E
EE BATISTA RENZI - Seminário 2ª SÉRIE E Manoelito Filho Soares
 

Mais de Manoelito Filho Soares (18)

Eletiva
EletivaEletiva
Eletiva
 
Vídeo a evolução tecnológica
Vídeo a evolução tecnológicaVídeo a evolução tecnológica
Vídeo a evolução tecnológica
 
Cidadania moderna direitos sociais
Cidadania moderna   direitos sociaisCidadania moderna   direitos sociais
Cidadania moderna direitos sociais
 
Cidadania moderna. direitos politicos
Cidadania moderna. direitos politicosCidadania moderna. direitos politicos
Cidadania moderna. direitos politicos
 
Amigos
AmigosAmigos
Amigos
 
Filosofia como atividade reflexiva e sua
Filosofia como atividade reflexiva e suaFilosofia como atividade reflexiva e sua
Filosofia como atividade reflexiva e sua
 
O preconceito em relação à filosofia
O preconceito em relação à filosofiaO preconceito em relação à filosofia
O preconceito em relação à filosofia
 
Filosofia inutil util
Filosofia inutil utilFilosofia inutil util
Filosofia inutil util
 
Cidadania moderna direitos civis
Cidadania moderna   direitos civisCidadania moderna   direitos civis
Cidadania moderna direitos civis
 
O que é cidadania
O que é cidadaniaO que é cidadania
O que é cidadania
 
Sociologia - O processo de desnaturalização ou estranhamento da realidade.
Sociologia - O processo de desnaturalização ou estranhamento da realidade.Sociologia - O processo de desnaturalização ou estranhamento da realidade.
Sociologia - O processo de desnaturalização ou estranhamento da realidade.
 
Enem 2012
Enem 2012Enem 2012
Enem 2012
 
O homem como ser politico
O homem como ser politicoO homem como ser politico
O homem como ser politico
 
Paul Rieucouer
Paul RieucouerPaul Rieucouer
Paul Rieucouer
 
Mito e filosofia
Mito e filosofiaMito e filosofia
Mito e filosofia
 
3ª série 2º bimestre Filosofia e Religião
3ª série 2º bimestre   Filosofia e Religião3ª série 2º bimestre   Filosofia e Religião
3ª série 2º bimestre Filosofia e Religião
 
John Locke, liberdade, John Stuart Mill e Jeremy Bentham, utilitarismo, praz...
John Locke, liberdade,  John Stuart Mill e Jeremy Bentham, utilitarismo, praz...John Locke, liberdade,  John Stuart Mill e Jeremy Bentham, utilitarismo, praz...
John Locke, liberdade, John Stuart Mill e Jeremy Bentham, utilitarismo, praz...
 
EE BATISTA RENZI - Seminário 2ª SÉRIE E
EE BATISTA RENZI - Seminário 2ª SÉRIE E EE BATISTA RENZI - Seminário 2ª SÉRIE E
EE BATISTA RENZI - Seminário 2ª SÉRIE E
 

Último

Dicionário de Genealogia, autor Gilber Rubim Rangel
Dicionário de Genealogia, autor Gilber Rubim RangelDicionário de Genealogia, autor Gilber Rubim Rangel
Dicionário de Genealogia, autor Gilber Rubim RangelGilber Rubim Rangel
 
PROVA - ESTUDO CONTEMPORÂNEO E TRANSVERSAL: COMUNICAÇÃO ASSERTIVA E INTERPESS...
PROVA - ESTUDO CONTEMPORÂNEO E TRANSVERSAL: COMUNICAÇÃO ASSERTIVA E INTERPESS...PROVA - ESTUDO CONTEMPORÂNEO E TRANSVERSAL: COMUNICAÇÃO ASSERTIVA E INTERPESS...
PROVA - ESTUDO CONTEMPORÂNEO E TRANSVERSAL: COMUNICAÇÃO ASSERTIVA E INTERPESS...azulassessoria9
 
PRÉDIOS HISTÓRICOS DE ASSARÉ Prof. Francisco Leite.pdf
PRÉDIOS HISTÓRICOS DE ASSARÉ Prof. Francisco Leite.pdfPRÉDIOS HISTÓRICOS DE ASSARÉ Prof. Francisco Leite.pdf
PRÉDIOS HISTÓRICOS DE ASSARÉ Prof. Francisco Leite.pdfprofesfrancleite
 
Discurso Direto, Indireto e Indireto Livre.pptx
Discurso Direto, Indireto e Indireto Livre.pptxDiscurso Direto, Indireto e Indireto Livre.pptx
Discurso Direto, Indireto e Indireto Livre.pptxferreirapriscilla84
 
5 bloco 7 ano - Ensino Relogioso- Lideres Religiosos _ Passei Direto.pdf
5 bloco 7 ano - Ensino Relogioso- Lideres Religiosos _ Passei Direto.pdf5 bloco 7 ano - Ensino Relogioso- Lideres Religiosos _ Passei Direto.pdf
5 bloco 7 ano - Ensino Relogioso- Lideres Religiosos _ Passei Direto.pdfLeloIurk1
 
PROJETO DE EXTENSÃO I - TERAPIAS INTEGRATIVAS E COMPLEMENTARES.pdf
PROJETO DE EXTENSÃO I - TERAPIAS INTEGRATIVAS E COMPLEMENTARES.pdfPROJETO DE EXTENSÃO I - TERAPIAS INTEGRATIVAS E COMPLEMENTARES.pdf
PROJETO DE EXTENSÃO I - TERAPIAS INTEGRATIVAS E COMPLEMENTARES.pdfHELENO FAVACHO
 
DeClara n.º 75 Abril 2024 - O Jornal digital do Agrupamento de Escolas Clara ...
DeClara n.º 75 Abril 2024 - O Jornal digital do Agrupamento de Escolas Clara ...DeClara n.º 75 Abril 2024 - O Jornal digital do Agrupamento de Escolas Clara ...
DeClara n.º 75 Abril 2024 - O Jornal digital do Agrupamento de Escolas Clara ...IsabelPereira2010
 
Considere a seguinte situação fictícia: Durante uma reunião de equipe em uma...
Considere a seguinte situação fictícia:  Durante uma reunião de equipe em uma...Considere a seguinte situação fictícia:  Durante uma reunião de equipe em uma...
Considere a seguinte situação fictícia: Durante uma reunião de equipe em uma...azulassessoria9
 
PROJETO DE EXTENSÃO I - SERVIÇOS JURÍDICOS, CARTORÁRIOS E NOTARIAIS.pdf
PROJETO DE EXTENSÃO I - SERVIÇOS JURÍDICOS, CARTORÁRIOS E NOTARIAIS.pdfPROJETO DE EXTENSÃO I - SERVIÇOS JURÍDICOS, CARTORÁRIOS E NOTARIAIS.pdf
PROJETO DE EXTENSÃO I - SERVIÇOS JURÍDICOS, CARTORÁRIOS E NOTARIAIS.pdfHELENO FAVACHO
 
Currículo - Ícaro Kleisson - Tutor acadêmico.pdf
Currículo - Ícaro Kleisson - Tutor acadêmico.pdfCurrículo - Ícaro Kleisson - Tutor acadêmico.pdf
Currículo - Ícaro Kleisson - Tutor acadêmico.pdfTutor de matemática Ícaro
 
Historia da Arte europeia e não só. .pdf
Historia da Arte europeia e não só. .pdfHistoria da Arte europeia e não só. .pdf
Historia da Arte europeia e não só. .pdfEmanuel Pio
 
ATIVIDADE - CHARGE.pptxDFGHJKLÇ~ÇLJHUFTDRSEDFGJHKLÇ
ATIVIDADE - CHARGE.pptxDFGHJKLÇ~ÇLJHUFTDRSEDFGJHKLÇATIVIDADE - CHARGE.pptxDFGHJKLÇ~ÇLJHUFTDRSEDFGJHKLÇ
ATIVIDADE - CHARGE.pptxDFGHJKLÇ~ÇLJHUFTDRSEDFGJHKLÇJaineCarolaineLima
 
Urso Castanho, Urso Castanho, o que vês aqui?
Urso Castanho, Urso Castanho, o que vês aqui?Urso Castanho, Urso Castanho, o que vês aqui?
Urso Castanho, Urso Castanho, o que vês aqui?AnabelaGuerreiro7
 
Análise poema país de abril (Mauel alegre)
Análise poema país de abril (Mauel alegre)Análise poema país de abril (Mauel alegre)
Análise poema país de abril (Mauel alegre)ElliotFerreira
 
COMPETÊNCIA 2 da redação do enem prodção textual professora vanessa cavalcante
COMPETÊNCIA 2 da redação do enem prodção textual professora vanessa cavalcanteCOMPETÊNCIA 2 da redação do enem prodção textual professora vanessa cavalcante
COMPETÊNCIA 2 da redação do enem prodção textual professora vanessa cavalcanteVanessaCavalcante37
 
Bloco de português com artigo de opinião 8º A, B 3.docx
Bloco de português com artigo de opinião 8º A, B 3.docxBloco de português com artigo de opinião 8º A, B 3.docx
Bloco de português com artigo de opinião 8º A, B 3.docxkellyneamaral
 
2° ANO - ENSINO FUNDAMENTAL ENSINO RELIGIOSO
2° ANO - ENSINO FUNDAMENTAL ENSINO RELIGIOSO2° ANO - ENSINO FUNDAMENTAL ENSINO RELIGIOSO
2° ANO - ENSINO FUNDAMENTAL ENSINO RELIGIOSOLeloIurk1
 
Teoria heterotrófica e autotrófica dos primeiros seres vivos..pptx
Teoria heterotrófica e autotrófica dos primeiros seres vivos..pptxTeoria heterotrófica e autotrófica dos primeiros seres vivos..pptx
Teoria heterotrófica e autotrófica dos primeiros seres vivos..pptxTailsonSantos1
 
Recomposiçao em matematica 1 ano 2024 - ESTUDANTE 1ª série.pdf
Recomposiçao em matematica 1 ano 2024 - ESTUDANTE 1ª série.pdfRecomposiçao em matematica 1 ano 2024 - ESTUDANTE 1ª série.pdf
Recomposiçao em matematica 1 ano 2024 - ESTUDANTE 1ª série.pdfFrancisco Márcio Bezerra Oliveira
 
"É melhor praticar para a nota" - Como avaliar comportamentos em contextos de...
"É melhor praticar para a nota" - Como avaliar comportamentos em contextos de..."É melhor praticar para a nota" - Como avaliar comportamentos em contextos de...
"É melhor praticar para a nota" - Como avaliar comportamentos em contextos de...Rosalina Simão Nunes
 

Último (20)

Dicionário de Genealogia, autor Gilber Rubim Rangel
Dicionário de Genealogia, autor Gilber Rubim RangelDicionário de Genealogia, autor Gilber Rubim Rangel
Dicionário de Genealogia, autor Gilber Rubim Rangel
 
PROVA - ESTUDO CONTEMPORÂNEO E TRANSVERSAL: COMUNICAÇÃO ASSERTIVA E INTERPESS...
PROVA - ESTUDO CONTEMPORÂNEO E TRANSVERSAL: COMUNICAÇÃO ASSERTIVA E INTERPESS...PROVA - ESTUDO CONTEMPORÂNEO E TRANSVERSAL: COMUNICAÇÃO ASSERTIVA E INTERPESS...
PROVA - ESTUDO CONTEMPORÂNEO E TRANSVERSAL: COMUNICAÇÃO ASSERTIVA E INTERPESS...
 
PRÉDIOS HISTÓRICOS DE ASSARÉ Prof. Francisco Leite.pdf
PRÉDIOS HISTÓRICOS DE ASSARÉ Prof. Francisco Leite.pdfPRÉDIOS HISTÓRICOS DE ASSARÉ Prof. Francisco Leite.pdf
PRÉDIOS HISTÓRICOS DE ASSARÉ Prof. Francisco Leite.pdf
 
Discurso Direto, Indireto e Indireto Livre.pptx
Discurso Direto, Indireto e Indireto Livre.pptxDiscurso Direto, Indireto e Indireto Livre.pptx
Discurso Direto, Indireto e Indireto Livre.pptx
 
5 bloco 7 ano - Ensino Relogioso- Lideres Religiosos _ Passei Direto.pdf
5 bloco 7 ano - Ensino Relogioso- Lideres Religiosos _ Passei Direto.pdf5 bloco 7 ano - Ensino Relogioso- Lideres Religiosos _ Passei Direto.pdf
5 bloco 7 ano - Ensino Relogioso- Lideres Religiosos _ Passei Direto.pdf
 
PROJETO DE EXTENSÃO I - TERAPIAS INTEGRATIVAS E COMPLEMENTARES.pdf
PROJETO DE EXTENSÃO I - TERAPIAS INTEGRATIVAS E COMPLEMENTARES.pdfPROJETO DE EXTENSÃO I - TERAPIAS INTEGRATIVAS E COMPLEMENTARES.pdf
PROJETO DE EXTENSÃO I - TERAPIAS INTEGRATIVAS E COMPLEMENTARES.pdf
 
DeClara n.º 75 Abril 2024 - O Jornal digital do Agrupamento de Escolas Clara ...
DeClara n.º 75 Abril 2024 - O Jornal digital do Agrupamento de Escolas Clara ...DeClara n.º 75 Abril 2024 - O Jornal digital do Agrupamento de Escolas Clara ...
DeClara n.º 75 Abril 2024 - O Jornal digital do Agrupamento de Escolas Clara ...
 
Considere a seguinte situação fictícia: Durante uma reunião de equipe em uma...
Considere a seguinte situação fictícia:  Durante uma reunião de equipe em uma...Considere a seguinte situação fictícia:  Durante uma reunião de equipe em uma...
Considere a seguinte situação fictícia: Durante uma reunião de equipe em uma...
 
PROJETO DE EXTENSÃO I - SERVIÇOS JURÍDICOS, CARTORÁRIOS E NOTARIAIS.pdf
PROJETO DE EXTENSÃO I - SERVIÇOS JURÍDICOS, CARTORÁRIOS E NOTARIAIS.pdfPROJETO DE EXTENSÃO I - SERVIÇOS JURÍDICOS, CARTORÁRIOS E NOTARIAIS.pdf
PROJETO DE EXTENSÃO I - SERVIÇOS JURÍDICOS, CARTORÁRIOS E NOTARIAIS.pdf
 
Currículo - Ícaro Kleisson - Tutor acadêmico.pdf
Currículo - Ícaro Kleisson - Tutor acadêmico.pdfCurrículo - Ícaro Kleisson - Tutor acadêmico.pdf
Currículo - Ícaro Kleisson - Tutor acadêmico.pdf
 
Historia da Arte europeia e não só. .pdf
Historia da Arte europeia e não só. .pdfHistoria da Arte europeia e não só. .pdf
Historia da Arte europeia e não só. .pdf
 
ATIVIDADE - CHARGE.pptxDFGHJKLÇ~ÇLJHUFTDRSEDFGJHKLÇ
ATIVIDADE - CHARGE.pptxDFGHJKLÇ~ÇLJHUFTDRSEDFGJHKLÇATIVIDADE - CHARGE.pptxDFGHJKLÇ~ÇLJHUFTDRSEDFGJHKLÇ
ATIVIDADE - CHARGE.pptxDFGHJKLÇ~ÇLJHUFTDRSEDFGJHKLÇ
 
Urso Castanho, Urso Castanho, o que vês aqui?
Urso Castanho, Urso Castanho, o que vês aqui?Urso Castanho, Urso Castanho, o que vês aqui?
Urso Castanho, Urso Castanho, o que vês aqui?
 
Análise poema país de abril (Mauel alegre)
Análise poema país de abril (Mauel alegre)Análise poema país de abril (Mauel alegre)
Análise poema país de abril (Mauel alegre)
 
COMPETÊNCIA 2 da redação do enem prodção textual professora vanessa cavalcante
COMPETÊNCIA 2 da redação do enem prodção textual professora vanessa cavalcanteCOMPETÊNCIA 2 da redação do enem prodção textual professora vanessa cavalcante
COMPETÊNCIA 2 da redação do enem prodção textual professora vanessa cavalcante
 
Bloco de português com artigo de opinião 8º A, B 3.docx
Bloco de português com artigo de opinião 8º A, B 3.docxBloco de português com artigo de opinião 8º A, B 3.docx
Bloco de português com artigo de opinião 8º A, B 3.docx
 
2° ANO - ENSINO FUNDAMENTAL ENSINO RELIGIOSO
2° ANO - ENSINO FUNDAMENTAL ENSINO RELIGIOSO2° ANO - ENSINO FUNDAMENTAL ENSINO RELIGIOSO
2° ANO - ENSINO FUNDAMENTAL ENSINO RELIGIOSO
 
Teoria heterotrófica e autotrófica dos primeiros seres vivos..pptx
Teoria heterotrófica e autotrófica dos primeiros seres vivos..pptxTeoria heterotrófica e autotrófica dos primeiros seres vivos..pptx
Teoria heterotrófica e autotrófica dos primeiros seres vivos..pptx
 
Recomposiçao em matematica 1 ano 2024 - ESTUDANTE 1ª série.pdf
Recomposiçao em matematica 1 ano 2024 - ESTUDANTE 1ª série.pdfRecomposiçao em matematica 1 ano 2024 - ESTUDANTE 1ª série.pdf
Recomposiçao em matematica 1 ano 2024 - ESTUDANTE 1ª série.pdf
 
"É melhor praticar para a nota" - Como avaliar comportamentos em contextos de...
"É melhor praticar para a nota" - Como avaliar comportamentos em contextos de..."É melhor praticar para a nota" - Como avaliar comportamentos em contextos de...
"É melhor praticar para a nota" - Como avaliar comportamentos em contextos de...
 

Michel foucault

  • 1. E. E. BATISTA RENZI PROF. MANOELITO FILOSOFIA 2ª SÉRIE TORNA-SE INDIVÍDUO 1 "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito)
  • 2. Aula baseada na obra “Vigiar e punir” de Michel Foucault. Conceitos Básicos: Subjetivação; disciplina; poder. 2 "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito)
  • 3. Comentário O texto a seguir traz uma das ideias centrais de Foucault, a qual diz respeito à invenção do sujeito moderno, do indivíduo moderno. 3 "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito)
  • 4. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 4 Podemos afirmar que o corpo, as formas de cuidar e se mostrar sempre foram alvo de observação e preocupação. A partir da Era Moderna, a atenção com o corpo, de certa forma, foi ampliada pelo desenvolvimento da Medicina e das Ciências Sociais, que promoveram um novo olhar sobre o corpo e sobre suas técnicas de disciplinarização.
  • 5. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 5 Foram produzidas teorias sobre a anatomia e a “metafísica” do corpo. Investigavam as funções do corpo, cada órgão, cada detalhe, e se procurava entendê-lo em um conjunto moral – todas as questões orbitavam as funções. Por exemplo: o olho, o que é? Para que serve? Como funciona? Qual é a sua função biológica e moral?
  • 6. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 6 Por outro lado, a investigação anatômica apresentava a perspectiva de promoção de valores de ação e produção com o objetivo de moldar os corpos para adaptá-los a um ideal de sociedade.
  • 7. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 7 Por isso, essas técnicas informavam como fazer uma pessoa ser capaz de produzir algo, por exemplo, como um trabalhador pode conseguir mais de seu trabalho e em menos tempo, como acalmar uma pessoa considerada louca, como impedir que as crianças utilizassem indevidamente os órgãos genitais, como impedir que os soldados ficassem “molengas”, e muitos outros.
  • 8. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 8 Esses conhecimentos sobre o corpo faziam que cada vez mais as pessoas procurassem viver de forma a corresponder a eles. Assim, logo se descobriu que o que se faz com o corpo, se faz coma subjetividade das pessoas.
  • 9. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 9 Se alguém é treinado para ser soldado, logo ele pensará com os ideais de um soldado, terá emoções de soldado, ou seja, estará moldado por dentro e por fora para ser um soldado. O que se diria então dos esportistas, dos religiosos, dos alunos, dos trabalhadores? A modernidade baseada no corpo aprendeu a moldar as pessoas por completo, não apenas por teoria, mas, sobretudo, por meio de técnicas. (Elaborado especialmente para o São Paulo faz escola).
  • 10. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 10 Para Michel Foucault, a maneira como nos vemos não procede de nossa natureza, nem de uma essência pessoal, ela vem de fora, de práticas que criam sujeitos pela sujeição dos corpos. Nós nos constituímos não apenas por palavras, mas por ações fundidas a palavras, que, de modo geral, vêm ditadas pela sociedade, ou melhor, pelas instituições.
  • 11. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 11 Para Foucault, nós não somos fruto de teorias, somos fruto de práticas, ainda que algumas teorias nos influenciem. Por exemplo, seria possível existir um dançarino que nunca dançou ou um pintor que nada pinta? A resposta seria que são nossas práticas que nos constituem, e não a natureza.
  • 12. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 12 Mas de quais práticas estaria falando o filósofo? De onde elas vieram? Foucault fala das práticas disciplinares que vieram das instituições modernas, principalmente a partir do século XVIII, como as prisões, os hospitais, os quartéis, as fábricas e as escolas.
  • 13. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 13 A distribuição A primeira atividade que as autoridades modernas deram ao corpo para discipliná-lo foi a distribuição. Para controlar um indivíduo, é importante colocá-lo em um lugar escolhido por nós. Mas como seria possível distribuir pessoas de uma cidade ou de uma sociedade inteira?
  • 14. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 14  Primeiro, construindo cercas ou muros, como nos quartéis e nas escolas. Dessa maneira, os soldados e os alunos ficam separados das pessoas, não causando problemas.
  • 15. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 15  A segunda prática de distribuição consiste em separar os grupos e fazer com que cada um encontre um lugar no espaço. Por exemplo, cada trabalhador no seu setor, cada doente no seu quarto, cada aluno em sua carteira etc.
  • 16. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 16  A terceira prática de distribuição configura-se em dar aos indivíduos um lugar funcional: não basta separar, é preciso que estejam em um lugar em que possam ser vigiados,evitando comunicações indevidas ou reunindo forças contra quem os controla.
  • 17. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 17 Enfim, toda separação tem o ideal da fila,o que quer dizer que as pessoas são separadas segundo uma hierarquia. Por exemplo, as séries e as classes na escola são separadas por idade.
  • 18. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 18 O controle do tempo Outra forma de transformar os indivíduos por meio dos corpos consiste em controlar o seu tempo.
  • 19. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 19  Primeiro: pelos horários, por exemplo, hora para chegar, descansar, sair, trabalhar, dormir, acordar, tomar o remédio.  Segundo: marcando o tempo de sua ação, por exemplo, a marcha dos soldados, a velocidade para apertar um parafuso na fábrica, para atender um telefone ou realizar outra atividade.
  • 20. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 20  Terceiro: disciplinando o corpo inteiro, para sempre fazer tudo bem-feito.  Quarto: adaptando o corpo aos objetos que se Manipulam, por exemplo, caso fosse preciso ficar muito tempo em pé, seria necessário disciplinar as pernas e controlar os gestos, para que elas conseguissem executar as tarefas. Enfim, utilizar bem o tempo, até a exaustão.
  • 21. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 21 O controle das gêneses Para conseguir criar o indivíduo desejado, também foi preciso controlar a forma de sua subordinação à disciplina. Para isso:
  • 22. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 22 Separaram-se os aprendizes dos veteranos; Segundo as necessidades de exercícios, foram separados aqueles que precisavam melhorar o desempenho nesta ou naquela ação ou atividade, exercitando-os até que alcançassem o máximo rendimento.
  • 23. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 23 Como em uma academia de musculação, aquele que precisa trabalhar os braços, por exemplo, foi direcionado a isso, assim como no Exército, em que aquele que precisa melhorar a pontaria é separado e exercitado para isso.
  • 24. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 24  Criaram-se testes para medir a habilidade de cada indivíduo e encerrar o processo.  Para cada um é dada uma série de atividades, conforme sua idade, conhecimento e habilidade, até alcançar o objetivo final.
  • 25. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 25 Recursos de um bom adestramento Para conseguir um bom adestramento, foi preciso lançar mão de alguns recursos e procedimentos:
  • 26. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 26  Vigilância – é preciso que alguém fique observando a atividade, o corpo, o uso do tempo. Dessa maneira, será possível corrigir ou punir.  A sanção normalizadora – em cada instituição, há maneiras de punir as pessoas que não cumprem seus deveres, o que ocorre na família, na escola, na fábrica ou no Exército.
  • 27. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 27 Essa punição pode vir dos próprios integrantes da instituição (os familiares, por exemplo) ou das autoridades.
  • 28. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 28 O exame – ao saber que vão ser submetidos a um teste, prova ou observação de uma autoridade, os indivíduos se autovigiam e se autopunem, colocando os objetivos das instituições dentro de si. Como? Vejamos o exemplo das provas na escola.
  • 29. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 29 Para se sair bem na prova de Filosofia, o aluno terá de estudar. Estudar é uma atividade nem sempre agradável. Para realizar essa atividade nem sempre agradável, o aluno terá de se vigiar, dizendo a si mesmo:
  • 30. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 30 Será que estou estudando o suficiente? Caso não esteja estudando, ele pode submeter-se a uma autopunição, por exemplo, já que não estudou durante a tarde, não assistirá ao filme da noite para poder fazê-lo.
  • 31. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 31  Os exames escolares produzem uma documentação que, ao final, compõe um histórico de cada pessoa. Por exemplo, tanto na escola como no hospital ou na fábrica, cada indivíduo tem uma ficha em que são registrados seus dados e sua documentação é guardada.
  • 32. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 32 Dessa maneira, é possível saber quantas vezes o aluno foi reprovado, se é ou não disciplinado, em quais matérias apresenta maior ou menor dificuldade, se foi punido e as razões de sua punição etc.
  • 33. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 33 Do mesmo modo, na fábrica, quantas vezes o operário chegou atrasado, quantas faltas já teve, quais suas condições de saúde, quantos e quais foram os acidentes sofridos etc. Enfim, cada um se torna um caso que requer determinado tratamento.
  • 34. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 34 Para Foucault, os indivíduos não nascem prontos, não têm essência ou natureza, eles são criados pelas atividades que desenvolvem com o seu corpo. Para esse filósofo, somos corpo e nada mais. O que fazemos com o corpo é o que nos define, e não apenas o que é dito sobre nós mesmos.
  • 35. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 35 REFLETIR E PESQUISAR Vocês deverão refletir sobre as práticas que moldam os indivíduos. Nesse sentido, a minha sugestão é que observem, por exemplo, a condição do trabalhador.
  • 36. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 36 O trabalhador é vigiado pelo gerente, desde o lugar onde está até o que está fazendo e em quanto tempo. Conforme o tempo passa, o trabalhador vai assumindo, mesmo sem perceber, ideias da ação do próprio corpo.
  • 37. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 37 Até chegar a hora em que vai acabar acreditando que aquele tipo de vida é ideal. Desse modo, como a fábrica é pensada racionalmente, o trabalhador vai levar para sua vida pessoal essa racionalidade, tanto na ordenação do espaço como na ocupação do tempo.
  • 38. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 38 A partir desse exemplo, vocês deverão pesquisar algumas práticas, como a religiosa, a esportiva, a escolar, aquelas próprias das Forças Armadas e a familiar. Formule as seguintes questões:
  • 39. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 39 Como a prática religiosa forma os indivíduos? Como a prática esportiva forma os indivíduos? Como a prática escolar forma os indivíduos? Como as Forças Armadas formam os indivíduos? Como as famílias formam os indivíduos?
  • 40. "A LEITURA É A SENHA PARA O ACESSO AO CONHECIMENTO" (Prof. Manoelito) 40 Fonte: Caderno do professor e caderno do aluno volume 1