1. Хавдар үүсгэгч бодисууд
АУС-н 124 2-р баг

2. Хоол хүнс нь амьд бие махбодод
зайлшгүй шаардлагатай бөгөөд бие
махбодод хүч чадал, амин дэм, энерги
хуримтлуулахаас гадна бодисын
солилцоонд чухал үүрэгтэй байдаг.
Хүнсний бүтээгдэхүүн химийн хорт
бодис, нян, цацраг идэвхт ба бусад
төрлийн бодисоор бохирдох нь хүний
экологид нөлөөлж эрүүл мэндэд хор
учруулдаг хүчин зүйлсийн нэг юм.

3. Хүнсний бүтээгдэхүүн байгалийн
гаралтай ба хүний үйл ажиллагаатай
холбоотойгоор хавдар үүсгэгч
бодисуудаар бохирдох явдал цөөнгүй.
Хүний үйл ажиллагааны нөлөөгөөр
хавдар үүсгэгч 60.000-70.000 химийн
бодисуудын төрөл бий болсон.

4. Олон улсын хавдар судлалын нийгэмлэг хавдар
үүсгэгч бодисуудыг 3 бүлэгт хувааж бүлэглэсэн байна.
Хавдар үүсгэдэг гэдэг
нь туршилт болон
тархвар судлалын
шинжилгээгээр
баталгаажсан бодисууд
орно Үүнд:
• Мышьяк
• бензол
• бензидин
• Винилхлорид
• 2-Нафтиламин
• 4-аминобифенил
• Лав, хөө
• Нефтийн
бүтээгдэхүүн
Химийн нэгдлүүд
орсон ба хавдар
үүсгэдэг гэдэг нь
туршилтаар батлагдсан
бодисууд үүнд:
• Берилли
• Никель
• Акрилонитрил
• Хлорформ
• ДДТ
• Афлатоксинууд
• Бенз(а)пирен
• Бензотрилхлорид
• Этилентиомочевин
• 1,4-диоксин
Халдвар үүсгэгч
чанарын талаар
мэдээлэл сайн гаргаж
аваагүй бодисууд үүнд:
• Хар тугалгын
бүлгүүд

5. Байгалийн гаралтай хавдар үүсгэгч бодисууд хөрс, агаар
мандал, ус, хүнсний хэлхээгээр шилжинэ. Мөн ХАА-н
амьтдын өсөлт үржлийг хурдасгахад зориулсан бэлдмэл
орно.
Байгалийн
гаралтай
хавдар
үүсгэгчид
Техникийн
гаралтай
хавдар
үүсгэгчид

6. Байгалийн гаралтай хавдар үүсгэгчид
 Амьд бие мах бодийн буюу Био гаралтай хавдар үүсгэгч
-Бичил биетэн
-Доод дээд ургамалуудын бодисийн солилцоо
 Геохимийн буюу Био бус гаралтай
-Галт уулын хаягдал
-Агаар мандал дахь фитохимийн процессүүд
-ХЯТ-ны ба СИТ-ны үйлчлэл

7. Байгалийн гаралтай хавдар үүсгэгч бодисууд хөрс, агаар
мандал, ус, хүнсний хэлхээгээр шилжинэ.
Усан сан
Агаар мандал
Фитопланктон
Ургамал идэштэн
фитопланктон
Махчин
зоопланктон
Загас
Махчин загас
Хөрс
Мөөг
Навчит ургамал
(яншуй, гоньд)
Жимс, Ногоо
Тариа, Будаа
Амьтад
Өвс
Өвсөн тэжээлтэн
амьтад
Шувуу
Хүн

8. Хүнсний бүт. -Зөвшөөрөгдөх хэмжээ мг/кг
Нитрозамин Бензапирен Микотоксин Полихлор
бефинил
Мах, лаазалсан
мах
0,002 - -
Хиам, утсан
мах
0,004 0,001 -
Загас (шинэ,
хөлдөөсөн)
0,003 - - 2,0
Сүү, лаазалсан
сүү
0,003 0,001 0,0005 (M1) 2,0
Аарц - - 0,0005 (M1) -
Шоколад - - 0,005(B1) -
Какао - - 0,005(B1) -
Үр тариа,
гоймон
0,015 0,001 0,7-1,0 -
Вандуй,
буурцаг, шош
- - 0,05 -
Жимсний
чанамал
- - (Патулин) -
Пиво, вино - 0,03 - -

9. Нитрозийн нэгдлүүд
Дэлхий дээр энэ бүлгийн нэгдлүүдийн тоо харьцангуй
олон байдаг учраас хүрээлэн буй орчин, хүнсний
бүтээгдэхүүн өргөн тархсан ба хүний бие махбодид энэ
нэгдлүүдийг агуулсан хүнсний бүтээгдэхүүнээс
нийлэгжиж болно.
Нитрозын нэгдлүүд нь химийн идэвх өндөртэй.
Тэдгээрийн химийн бүтэц нь бүрдэл үүсгэх,
ангижруулах, исэлдэх, нитрижих урвалуудыг
нөхцөлдүүлнэ.

10. Нитрозаминууд(НА) маш
хортой ба хавдар үүсгэх
чадвартай.
Хорт үйлдэлийн эхэн үед
дархлааны системийг
дарангуйлдаг.
Нитрозийн нэгдлүүд нь мутаци
үүсгэх магадлал маш өндөр.

11.  R.Preusmann (1973) бага молезулт НА-н хүний бие
махбодид хоногийн тун нь 10 мкг/хоног буюу хүнсний
бүтээгдэхүүнд 5 мкг/кг гэж тогтоосон. Ялангуяа
хөрсөнд нитрозийн нэгдлүүд их (нитрат, нитрит, янз
бүрийн аминууд) байдгийг тогтоосон бөгөөд сүүлийн
жилүүдэд хөрсөнд нитрозийн нэгдлүүд нийлэгждэг
болохыг тогтоосон баталсан.
 НА агуулсан бүтээгдэхүүнд улаан манжин зэрэг
нитритээр баялаг бусад хүнсний ногоо орно.
 НА сүү сүүн бүтээгдэхүүн, тараг, цөцгий зэрэгт бараг
агуулагддаггүй. Мах болон хадгалсан маханл НА
өндөр концентрацитай байдаг.

12. Хавдар үүсэх эрсдэлийг бууруулах зорилгоор
дараах цогц арга хэмжээг авна.
 Хүнсний бүтээгдэхүүн дэх нитрат, нитритийн хэмжээг
зөвшөөрөгдсөн хэмжээнээс хэтрүүлэхгүй байх.
 Ургамлын, амьтны гаралтай ба бусад хүнсний
бүтээгдэхүүн дэх нитрозийг бууруулах
 Хүнсний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх технологийг сонгохдоо
нитрозийн нэгдлүүдийн нийлэгжих боломж багатайг
сонгоно.
 Хүнсний бүтээгдэхүүнийг хадгалахдаа нитрозийн нэгдлийг
үүсгэхгүй байх нөхцлийг хангах.
 Хавдрын эсрэг урдчилан сэргийлэх арга хэмжээг эрүүл
ахуйн хавдар судлалын хяналтын бүх үе шатанд чанартай
явуулах.
 Хүмүүст сургалт суртчилгаа явуулах

13. Микотоксинууд
 Микотоксинууд бол хөгц мөөгөнцөрийн хоёрдогч бодисын
солилцооны бүтээгдэхүүн мөн. Хоол хүнсний
бүтээгдэхүүнээс 30000 гаруй хөгц мөөгөнцөрийг гаргаж
авдаг ба эдгээрээс 250 гаруй нь хорт метаболитуудыг
ялгаруулж байдаг.
 Микотоксинууд хүнсний бүтээгдэхүүнд үржсэнээр тэдний
мэрдрэхүйн шинэ чанарыг муутгаж, хүнсний тэжээллэг
чанарыг бууруулж, хороор бохирдуулж болно.
 Хүнсний бүтээгдэхүүнд өргөн тархсан аюултай
Микотоксинуудад афлотоксинууд(АТ), стеригматоцистин,
охратоксин, патулин, инсландитоксин, кеораленон,
рубратоксин, цитриовиродин г.м хамаарна.

14. АТ төрөлд 20 орчим нэгдэл бий тэдгээрээс 4 нь
үндсэн үлдсэн нь уламжлал эсвэл метаболитууд
юм.
АТ-р самар, эрдэнэ шиш хамгийн их
бохирддог.(10-20 мкг/кг)
Зарим тослог ургамлуудын үрэнд аспергиллын
хор ялгаруулагч штамм байдаг.
ДЭМБ мэдээнээс хүн таатай уур амьсгалд өдөрт
хоол хүнсээр 0.19мкг харин халуун оронд 0.26-
0.7мкг хэмжээний АТ авдаг. АТ хоногийн тун
ихсэхийн хэрээр элэгний анхдагч өмөн үүгээр
өвдөх давтамж ихэсдэг.
АТ-н зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээг тогтоох хэрэгтэй
учир нь хүнсний бүтээгдэхүүн хөгц мөөгөнцөрөөр
бохирдохгүй байх нь тун ховор.