Referenties bij de workshop "STEM-activiteiten ontwikkelen" op de ICT-praktijkdag; AP Hogeschool Antwerpen, 29 februari 2016; Pieter van der Hijden

1. 29e
ICT-praktijkdag - 29 feb. 2016
Artesis Plantijn Hogeschool, Antwerpen, België
Sofos Consultancy – ICT-for-Development: Gaming, Making, Learning, Polderweg 196, 1093KP Amsterdam, The Netherlands
(info@sofos.nl, +31 20 6941222) - Pieter van der Hijden MSc, pvdh@sofos.nl, +31 624566033, +597 8750066
Referenties bij de workshop
"STEM-activiteiten ontwikkelen"
Pieter van der Hijden (pvdh@sofos.nl)
In deze lijst van referenties volgen we in grote lijnen de indeling van het vier-in-balans model van de
Stichting Kennisnet: Visie, Deskundigheid, Inhoud en toepassingen, Infrastructuur.

2. 2
1 Visie
1.1 Maker movement BeNeLux
1.1.1 Fabschool - leren door te maken
: fabschool-leren-maken-web.pdf
Publicatie van Waag Society.
1.1.2 Maker school manifest, Nederland
: aanbieden-van-het-manifest
Korte verklaring die is aangeboden aan het NL-parlement.
1.1.3 Makerschool
: makerschool.rotslab.nl
Samenwerking tussen het Rotslab (Fab Lab) en de X11 media en vormgeving opleiding (beide in
Utrecht, NL) en het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie. De Makerschool biedt o.a.
trainingen/workshops voor leerkrachten. Op de site is ruimte voor het delen van Nederlandstalig
lesmateriaal gedeeld. Er staan al lessenreeksen over Gaming, Architectuur en Robots.
1.1.4 Platform Maker Education
: makereducation.nl
"Platform Maker Education brengt het maakonderwijs in Nederland de klas in. Dat doen we enerzijds
door scholen in staat te stellen kennis te maken met Maker Education via vouchers. Tegelijk brengen
we scholen bijeen om ervaringen te delen en activiteiten te verdiepen. Ook onderzoeken we de
meerwaarde van maakonderwijs voor het (techniek)onderwijs en voor de ontwikkeling van
creativiteit."
OpenThings
: index
Collectie van projectbeschrijvingen.
1.1.5 Stichting Fab Lab BeNeLux
: www.fablab.nl
Samenwerkingsverband van Fab Labs in de BeNeLux. De website bevat een nieuwsbrief, een lijst van
Fab Labs met adresgegevens en hyperlinks en achtergrondinformaktie over het wat, hoe, waarom
van Fab Labs.
Via de lijst van Fab Labs zijn de websites van de Fab Labs in België, Nederland en Luxemburg te
bereiken. Daar is vaak nuttige informatie te vinden, bijv. handleidingen en projecten.

3. 3
1.1.6 Teacher Maker Camp
: teacher-maker-camp
Teacher Maker Camp is een vierdaagse snelkookpan voor de professionalisering van leraren in maker
education.
Cookbook
: teacher-maker-camp-cookbook_0.pdf
1.2 Fab Lab International
Het Fab lab concept is afkomsttig van Neil Gershenfeld van het Center for Bits and Atoms van het
MIT in Boston/Cambridge USA. MIT heeft zelf een aantal Fab Labs opgezet, maar de meeste van de
500 (2016) zijn los van MIT ontstaan.
1.2.1 Fab Foundation
: fabfoundation.org
De Fab Foundation ondersteunt de internationale community van Fab Labs. Haar belangrijkste
activiteiten zijn het organiseren van het jaarlijkse congres (in 2016, Fab12, begin augustus in
Shenzhen, China) en de internationale Fab Academy (ieder jaar van eind januari - juni via
afstandsonderwijs plus praktijkwerk in geselecteerde Fab Labs).
Fab Lab annual conference
: fab11.org
Fab academy
: fabacademy.org
1.2.2 Internationale lijst van fab labs
: fablabs.io
1.2.3 Report: Fab Lab Life Cycle
: fablablifecycle
Rapport over het opzetten en managen van een Fab Lab. Opgesteld naar aanleiding van vragen en
ervaringen van Fab Labs in allerlei landen.
Bevat onder meer verwijzingen naar de inventarislijsten voor kleine en grote fab labs.
1.3 Kennisnet
Kennisnet is de Nederlandse publieke organisatie voor onderwijs en ict. "We zorgen voor een
landelijke ict-basisinfrastructuur, adviseren de sectoren in het onderwijs en delen onze kennis met
het basisonderwijs, voortgezet onderwijs en middelbaar beroepsonderwijs. Samen met de
sectorraden stellen we het onderwijs in staat zijn ambities te realiseren met ict."

4. 4
Kennisnet volgt allerlei nieuwe opvattingen en ontwikkelingen op dit gebied, o.a. het maak-
onderwijs. Ze probeert die te duiden en zoekt naar "evidence" over de mogelijke leereffecten.
1.3.1 Jong geleerd 2.0: Maker in het onderwijs
: s
Eerste publicatie van Kennisnet over Maker-onderwijs.
1.3.2 Maker Movement Ladder
: s
Pamflet met een tiental voorbeeld-projecten.
1.4 Computer clubhouse
: ref=sr_1_2
Computerclubhouse is een initiatief van Intel om op tal van plaatsen clubs voor kinderen op te zetten
waarin ze kennismaken met techniek. Recent heeft een speciaal programma gedraaid dat "Start
Making!" heet en als een soort van pre-fabschool beschouwd kan worden.
Het lesmateriaal zou in 2016 in een boek verschijnen: Start Making!: A Guide to Engaging Young
People in Maker Activities; Danielle Martin, Alisha Panjwani, Natalie Rusk.
1.5 Makerspaces
Makerspaces zijn een concept afkomstig van het tijdschrift Make. De uitgever heeft ook een aantal
boeken over "Making" uitgegeven en verkoopt via de webshop Makershed ook elektronica,
gereedschappen, enz.
Het Maker Faire concept komt ook van Make. Het gaat om festivals waar makers bij elkaar komen en
hun werk tentoonstellen en eventueel verkopen.
1.5.1 Makershed
: www.makershed.com
1.5.2 Makezine
: makezine.com
1.5.3 Maker faires
: makerfaire.com
1.6 Codeclub
: codeclubworld.org
Code Club is een wereldwijd netwerk van vrijwilligers die codeclubs van kinderen van 9-11 jaar
begeleiden.

5. 5
2 Deskundigheid
2.1 Exploratorium
: www.exploratorium.edu, tinkering.exploratorium.edu
Het Exploratorium is het science museum van San Francisco. Het noemt zichzelf een openbare leer-
werkplaats om de wereld via wetenschap, kunst en menselijke percenptie te verkennen.
Het Exploratorium heeft een onderzoek- en ontwikkel-afdeling die de Tinkering Studio heet. Deze
afdeling voert allerlei projecten uit (ook samen met kunstenaars) en publiceert daarover, geeft
trainingen aan leerkrachten en deelt veel kennis en inzichten via de eigen (sub)website.
2.1.1 The Art of Tinkering The Tinkering Studio
: art-tinkering
"The Art of Tinkering" is een prachtig inspiratieboek dat een scala aan kunstprojecten presenteert en
de kunstenaars laat uitleggen wat de techniek achter al dat moois is.
2.1.2 Tinkering Fundamentals A Constructionist Approach to STEM Learning -
Exploratorium Coursera
: tinkering
The Tinkering Studio heeft medio 2014 en medio 2015 via Coursera een intensieve MOOC (Massive
Online Open Course) georganiseerd. Deze cursus omvat zes wekelijkse lessen met een schat aan
informatie en een bescheiden hoeveelheid huiswerk. Ze biedt niet alleen een inleiding in het maker-
onderwijs, maar vooral ook reflectie op de pedadogie daar achter, de rol van de facilitator, het
verschil tussen edutainment en leren. Warm aanbevolen, ook om als team te volgen!
Een deel van de filmpjes uit de cursus staat op YouTube. Zoek op "Tinkering Fundamentals".
2.1.3 Hands-On Science Activities for After School Play Exploratorium
: activities
Op het After School gedeelte van de website van Exploratorium vind je aan tiental activiteiten
gedocumenteerd in:
 Video's (Introduction, Step-by-step demonstration, what is going on?)
 Instructies (Title, synopsis, what do I need?, what do I do? note, what is going on?)
 Conceptueel overzicht (zie onderstaand voorbeeld)
 Verdieping (suggesties voor verder experimenteren en verwijsingen naar
achtergrondinformatie)

6. 6
2.2 Invent To Learn Making, Tinkering, and Engineering in the Classroom
: inventtolearn.com
Het boek "Invent To Learn; Making, Tinkering, and Engineering in the Classroom" door Sylvia Libow
Martinez & Gary Stager gaat uitgebreid in op de didactiek van het makeronderwijs. Het boek bevat
ook zeer veel referenties naar interessante websites. De gelijknamige website bevat veel actuele
informatie en onder de tab "Resources" een deel van de vele verwijzingen uit het boek.
2.3 Meaningful Making: Projects and Inspirations for FabLabs and
Makerspaces
: Blikstein_Martinez_Pang-Meaningful_Making_book.pdf
Zeer uitgebreide publicatie (244 p.) onder redactie van Paulo Blikstein, Sylvia Libow Martinez, and
Heather Allen Pang. Uitgever Constructing Modern Knowledge Press; Torrance, CA USA;
cmkpress.com; ISBN: 978-0-9891511-2-2; gratis te downloaden; Version 1 compiled and released
online November 20, 2015.
2.4 Wetenschap en techniek op de basisschool
Wetenschap en techniek op de beasisschool; Hanno van Keulen en Ida Oosterheert; Noordhoff
Uitgevers, 2011; 229 blz.
Gaat in op het onderzoekend en ontwerpend leren, benadrukt ook de noodzaak tot integratie met
andere domeinen. Bevat een lijst van websites over wetenschap en techniek in het basisonderwijs,

7. 7
3 Inhoud en toepassingen
3.1 Reisgids digitaal leermateriaal
: www.reisgidsdigitaalleermateriaal
Reisgids Digitaal Leermateriaal is een website (plus papieren reisgids) voor leerkrachten die de weg
wijst naar bronnen, werkvormen, tools en rolmodellen. Niet specifiek over maker-onderwijs, maar
wel bruikbaar als startpunt voor een zoektocht naar bruikbaar Nederlandstalig materiaal.
3.2 Instructables
: instructables.com
Internationale website waar iedereen zijn/haar "projecten" kan plaatsen. Alle onderwerpen zijn
welkom. Het is dé plek om op zoek te gaan naar ideeën voor toepassingen in het makeronderwijs.
De formule is dat je stap-voor-stap je project beschrijft en bij iedere stap een foto of filmpje plaatst.
Lezers kunnen per project vragen stellen, aanvullingen geven, enz.
3.3 3D Printing - Kathy Schrock's Guide to Everything
: 3d-printing.html
3.4 Instructiekaarten
: ecois-instructiekaarten2015
Instructiekaarten voor 10 STEM/ICT gerelateerde activiteiten/workshops voor kinderen.
3.5 Codeklas
: codeklas
Pauline Maes plus 40 co-auteurs; BoekTweePuntNul, 2015.
CodeKlas is een inspiratieboek over programmeren met kinderen, voor leraren en ouders van
kinderen in het basis- en voortgezet onderwijs. Centraal staan vragen als: Wat is er zo leuk aan leren
programmeren? En waarom zouden kinderen dat al op jonge leeftijd moeten leren? Hoe ga je zelf
met kinderen aan de slag, op school en thuis?
3.6 Project Prep
: nl
Prject Prep; Niki Smit; Uitgever De Fontein, 2015.
Roman die bedoeld is om meisjes te interesseren voor werken in ict. In het boek gaat een meisje met
haar vriendinnen samen een mode-app ontwikkelen. Zie ook de begeleidende website.

8. 8
4 Infrastructuur
: fablablifecycle
Het rapport over de "Fab Lab Life Cycle" beschrijft hoe een Fab Lab kan worden opgezet en verwijst
naar inventarislijsten voor bijv. een minifablab, een makerspace en een regulier fablab.
In de volgende paragrafen geven we kort informatie over enkele tools voor maker-onderwijs die in
de workshop aan de orde zijn gekomen..
4.1 Adafruit
: www.adafruit.com
Amerikaanse ontwikkelaar en producent van innovatieve elektronica. Partner van Arduino/Genuino.
Voorbeelden:
 Gemma - een kleine en beperkte uitgave van de Arduino geschikt om "wearable electronics"
mogelijk te maken.
 Neopixels - RGB-leds die elk voorzien zijn van elektronica en op een slimme wijze individueel
aangestuurd kunnen worden.
 Jewel - een broche van zeven neopixels.
4.2 Arduino
: arduino.cc
Arduino (vanwege copyright issues ook Genuino) levert een reeks van open source hardware
producten rond een programmeerbare microcontroller. Via de gratis Arduino IDE software kan die
vanaf een PC geprogrammeerd worden. De programmeertaal is zowel eenvoudig als krachtig. Op
internet zijn ook veel aanvullingen ("libraries") te vinden om bepaalde taken uit te voeren, bijv. het
aansturen van Adafruit Neopixels.
De Arduino heeft meerdere digitale en analoge ingangen en meerdere digitale en analoge uitgangen.
Het programma bepaalt wat daar feitelijk mee gebeurt. Het is bijvoorbbeeld mogelijk om sensoren
uit te lezen en daarop te reageren door bepaalde acties acties te ondernemen. Een andere
toepassing is de besturing van een 3D-printer.
Het meest bekende product is de Arduino Uno.
4.2.1 Arduino starterkit
: ArduinoStarterKit
De Arduino Starterkit bevat zowel een Arduino Uno als een verzameling sensoren, LED-lichtjes,
elektromotor, minidisplay enz. enz. plus een projectboek met vijftien voorbeeldprojecten.

9. 9
4.2.2 Sensors for Arduino
: arduno-37-in-1-sensor-module-kit-black-142834
De Chinese webshop Deal Extreme verkoopt allerlei toebehoren voor Arduino. Bijv. een kit van 37
verschillende sensoren. Nederlandstalige uitleg is te vinden op de wiki van http://tkkrlab.nl.
4.2.3 Arduino - ZB45 wiki
: Arduino
4.2.4 A beginner's guide to Arduino
: A-Beginners-Guide-to-Arduino
4.2.5 Arduino info - Lemio
: arduino
4.3 Bee-bot
Bee-bot is een programmeerbare robot-auto afkomstig van de Britse leverancier van
onderwijsmateriaal TTS Group. In Nederland is Doit@School de leverancier.
4.3.1 TTS Group
: www.tts-group.co.uk
4.3.2 DO-IT @ School - DO-IT @ School
: www.doitatschool.nl
4.4 Doodle3D
: www.doodle3d.com
Doodle3D is een handig hulpmiddel om snel 3D-ontwerpen te maken en te printen.
Het product bestaat uit een wifi-kastje met ingebouwde programmatuur. Via een tablet maakt de
gebruiker een 2D-tekeningetje dat vervolgens "opgerekt" wordt tot een 3D-ontwerp. Vervolgens
stuurt het programma rechtstreeks een 3D-printer aan.
4.5 MakeyMakey
: makeymakey.com
MakeyMakey heet een "uitvinders-kit", maar technisch gezien is het een keyboard-emulator (make-
key). In plaats van toetsen in te drukken sluit je een zwakke elektrische stroomkring. Dat kan tot
interessante toepassingen leiden als in die stroomkring allerlei geleidende materialen zoals een
banaan, een rijtje mensen (hand-aan-hand) enz. is opgenomen.
4.6 Raspberry Pi
: raspberrypi.org

10. 10
De Raspberry Pi is een computer ter grootte van een credit card. Ze is bedoeld als een goedkope
(EUR 30) computer voor het ict-onderwijs. In 2015 verscheen model 2 dat zo krachtig is dat het ook
als een PC te gebruiken is. De Raspberry Pi bevat een aantal General Purpose Input Output (GPIO)
pinnen waarop andere apparatuur en/of een breadboard is aan te sluiten.
De meest gebruikte (gratis) software is Raspbian. Dat is een aangepaste versie van Debian Linux plus
een grafische user interface en een aantal voorgeïnstalleerde programma's waaronder Python en
LibreOffice.
4.7 Scratch
: scratch.mit.edu
Het MIT Medialab heeft de visuele programmeertaal Scratch ontwikkeld waarmee kinderen (en
volwassenen) op eenvoudige wijze de beginselen van het programmeren kunnen leren. Technisch
gezien is Scratch een webapplicatie waarmee gebruikers op een visuele wijze (door het schuiven met
blokjes) een computerprogramma (een "project") kunnen "bouwen" en het vervolgens kunnen laten
uitvoeren. Zo zijn "stories, games and animations" te maken en met anderen uit te wisselen.
Het programmameer-gedeelte van de website werkt in meerdere talen waaronder Nederlands.
Dankzij een Nederlandstalige gebruikersgroep zijn er ook Nederlandstalige handleidingen en ander
ondersteunend materiaal beschikbaar.
Scratch-projecten kunnen interactief zijn. Een scratch-programma kan namelijk reageren op het
indrukken van een bepaalde toets van het toetsenbord. Daardoor is Scratch te combineren met
MakeyMakey.
4.7.1 S4A
: s4a.cat
S4A betekent Scratch-for-Arduino, een Scratch-versie die uitgebreid is met een aantal Arduino-
opdrachten. Het is beschikbaar voor Windows, Mac en Linux (Debian, Fedora en Raspbian).
Via de USB-kabel communiceert S4A met de Arduino. De Arduino handelt deze communicatie af via
speciale firmware (S4AFirmware16.ino, in feite een Arduino-sketch) die je van tevoren via je
reguliere Arduino-ontwikkelomgeving moet uploaden.
Het grote voordeel van S4A is dat kinderen die met Scratch overweg kunnen nu ook de Arduino op
eenvoudige wijze kunnen programmeren. Het nadeel is echter dat S4A niet de complete Arduino-
programmeertaal kan vervangen en ook geen externe "libraries" kan benutten.
4.8 Silhouette
: www.silhouetteamerica.com
Silhouette is een producent van goedkope snijplotters. Hiermee zijn papier en plakfolie te snijden
onder besturing van een programma.

11. 11
Voor het downloaden, creëren of bewerken van de 2D-ontwerpen gebruik je Silhouette Studio
waarvan de basisversie gratis is.
4.8.1 Plot4fun
: plot4fun.nl
In Nederland zijn Silhoutte-producten te koop bij Plot4Fun.
4.9 Snap Circuits
: www.snapcircuits.net
Snap Circuits is een serie bouwdozen waarmee om zeer eenvoudige wijze elektrische schakelingen te
maken zijn. Naast de basisuitvoering (voor 100 projecten) zijn er ook thematische en
uitbreidingsdozen beschikbaar, bijv. op het gebied van groene energie.
4.10 Ultimaker
: www.ultimaker.nl
Ultimaker is een Nederlandse fabrikant van 3D-printers. De Ultimaker Original is een bouwpakket dat
zeer geschikt is als project voor leerkrachten. De overige printers van Ultimaker zijn kant-en-klaar te
koop.