1. iBw ;kyh gozgok
fJfsjk;e fdqFNhe'B s'I
feogkb f;zx
gh n?u vh
gpbhe/FB fpT{o'
gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk

2. gzikph ftT[Is ftek; ftGkr
gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk
1990
d{ih tko L 1100
w[Zb L 70-00
;odko shoE f;zx n?b n?b, n?w, ofi;Nok, gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk d[nkok
gqekFs ns/ w?;o} okw fgqzN'rqkc, BthI fdZbh d[nkok w[fdqs

3. d'jok
fsB p/dhnB e/ e[b fpy/ gqrN/ BkBe okfJ .
;G f;ZyB e' ;[y dJ/ iZj sZj GJ/ ;jkfJ .
u"gJh
fsB fJj eb w' Xow[ ubk:'
;G ;kXB e' okj{ psk:'
i' ske/ wkor wfj nkJ/
s/ epj{z BjhI gkg ;zskJ/
i/ i/ gzE GtB e/ go/
gkg skg fsB e/ gqG jo/
d{y G{y epj{z B ;zskJ/
ekb ikb e/ phu B nkJ/ .
r[o{ r'fpzd f;zx (pfuZso BkNe ftZu'I)

5. «ÚŒÙ∂ √»⁄∆
Óπº÷ ÏøË ... «’Í≈Ò «√øÿ È≈ø◊ Ú≈¬∆√ ⁄ª√Ò, i–iii
Í≥‹≈Ï∆ Ô±È∆Ú«√‡∆
ÍÚ∂ŒÙ’≈ v — xxxv
‹ÈÓ √≈÷∆ ÍøÍ≈ 1-166
¡≥Â’≈ 1-401
‹ÈÓ √≈÷∆ ÍøÍ≈
A ¡ÚÂ≈ Ë≈È≈ A
B ÍÛ∑È∂ Í≈¿∞‰≈ C
C ‹øfl» √ø√’≈ D
D ‚ø◊ ⁄≈È≈ E
E ’∞ÛÓ≈¬∆ Â∂ «Ú¡≈‘ F
F √º⁄≈ √ΩÁ≈ G
G Á∂ŒÙ ‡È Á≈ «Ú⁄≈ I
H «√∆ ⁄øÁ ‹∆ Á≈ ‹ÈÓ I
I ÚÀÁ ÏπÒ≈«¬¡≈ A@
A@ √πÒÂ≈ÈÍπ ‹≈‰≈ AA
AA ÓØÁ∆ ÷≈È≈ √øÌ≈«Ò¡≈ AC
AB ÓΩÁ∆ı≈È∂ Á≈ Ò∂÷≈ Á∂‰≈ AD
AC ÓÁ≈È∂ Á∆ ÒÛ’∆ Á≈ «Ú¡≈‘ AE
AD Ó≈Â≈ √πÒº÷‰∆ Á≈ √πÒÂ≈ÈÍπ ‹≈‰≈ AG
AE Ú¬∆≤ ÍÚ∂Ù AH
AF È≈ ’Ø «‘øÁ» È≈ Óπ√ÒÓ≈È BA
AG Ì≈¬∆ ÎΩÁ∂ ’ØÒØ≤ Ï≈Ï ÒÀ‰∆ BD
AH Ì≈¬∆ Ò≈ÒØ ’ØÒ ‹≈‰≈ BE
AI √º‹‰ ·º◊ Á≈ «È√Â≈≈ BF
B@ Í≈’Í‡È ‹≈‰≈ BI
BA ’∞»’Ù∂Â ‹≈‰≈ CB

6. BB ‘Áπ¡≈ ‹≈‰≈ CE
BC È≈È’ÓÂ∂ ‹≈‰≈ CF
BD ‡ª‚∂ ‹≈‰≈ DB
BE ¡‹π«Ë¡≈ ‹≈‰≈ DD
BF ÍÔ≈◊ ‹≈‰≈ DF
BG ÏÈ≈√ ‹≈‰≈ E@
BH ≈‹∂ ‘« È≈Ê È±ø ¿∞ÍÁ∂Ù ED
BI ◊Ô≈ ‹≈‰≈ EF
C@ ‘≈‹∆Íπ ͇È∂ ‹≈‰≈ EH
CA ’≈Ó»Í ‹≈‰≈ F@
CB Ú√Á∂ ‘Ø, ¿∞‹Û ‹≈ÚØ FD
CC ≈’Ù Â≈È∂ FE
CD ‹◊È È≈Ê Íπ∆ Á∂ ≈‘ «Úº⁄ FH
CE ‹◊È È≈Ê Íπ∆ ‹≈‰≈ G@
CF ¿∞Û∆√≈ Á∂ ≈‹∂ Á≈ Î∂ «ÓÒ‰≈ GA
CG «¬’ ÂÒ≈¡ Á∂ ’ø„∂ Â∂ GB
CH ’ª⁄∆ÍπÓ «Úº⁄ «¬’ ‹ÀÈ∆ È≈Ò Ó∂Ò GC
CI È≈È’ Áπ÷∆¡≈ √Ì √ø√≈ GE
D@ ¶’≈ ‹≈‰≈ GF
DA ¶’≈ Á∂ ≈‹∂ È≈Ò Ó∂Ò GI
DB ÓÁ≈È∂ Á∆ Ìπº÷ «Í¡≈√ Á» ’∆Â∆ HA
DC √∂ÂÏø«Ë ≈Ó∂ÙÚÓ ‹≈‰≈ HC
DD Úø‚ ¤’‰≈ HD
DE ’Ω‚≈ ≈÷Ù Â≈È≈ HE
DF «ÏÁ ‹≈‰≈ HF
DG ȪÁ∂Û ‹≈‰≈ HG
DH ÈÏÁ≈ Á∂ ’ø„∂ Â∂ HG
DI «◊È≈ ÍÏ (√Ø· Á∂√) ‹≈‰≈ HI
E@ ¿∞‹ÀÈ ‹≈‰≈ IA
EA ÓÊ≈ ‹≈‰≈ ID
EB «ÁºÒ∆ «Úº⁄ ¿∞ÍÁ∂Ù IF
EC Í≈‰∆Í ‹≈‰≈ IG
ED Ú≈Í√ √πÒÂ≈ÈÍπ ¡≈¿∞‰≈ IH
EE ͺ‡∆ Á∂ «˜Ó∆Á≈ª ȱø ¿∞ÍÁ∂Ù II
EF ÂÒÚø‚∆ ÓπÛÈ≈ A@@
EG ÁπÈ∆ ⁄øÁ Á≈ «È√Â≈≈ A@@

7. EH ‹Ú≈Ò≈ ‹∆ ‹≈‰≈ A@B
EI ÏÀ‹È≈Ê (’∆Û ◊≈Ó) ‹≈‰≈ A@C
F@ ’ÀÒ≈Ù (√πÓ∂) ÍÏ Â∂ ‹≈‰≈ A@D
FA ÒÁ≈÷ Â∂ ’ÙÓ∆ Î∂∆ ÏÑÓÁ≈√ È≈Ò ⁄⁄≈ A@G
FB Í≥‹≈ √≈«‘Ï ‹≈‰≈ A@I
FC Ï≈Ò È≈Ê È≈Ò Ó∂Ò AAB
FD «√¡≈Ғ؇ AAC
FE Ó∆¡ª «Óº·∂ È≈Ò ◊ºÒÏ≈ AAD
FF ÂÒÚø‚∆ ‹≈‰≈ AAE
FG √πÒÂ≈ÈÍπ ‹≈‰≈ Â∂ ÁΩÒ ıª ÒØË∆ È≈Ò Ó∂Ò AAF
FH Ù∂ı «¬Ï≈‘∆Ó È≈Ò ◊،ه AAG
FI ÓπÒÂ≈È «Úº⁄ Ï‘≈ ¿∞Á Á∆È Ó÷Á»Ó ȱø «ÓÒ‰≈ AAI
G@ «‘ø◊Ò≈‹ ‹≈‰ ABB
GA Óº’∂ ¡Â∂ ÓÁ∆È∂ ‹≈‰≈ ABE
GB Ï◊Á≈Á ‹≈‰≈ ABH
GC ÓÙ‘Á (¬∆≈È) ‹≈‰≈ ACC
GD ’≈ÏÒ ‹≈‰≈ ACD
GE «ÍÙ≈Ú (◊Ø÷ ‘ÎÛ∆) ‹≈‰≈ ACE
GF √ºÔÁÍπ Á∆ ÂÏ≈‘∆ ACH
GG ’Â≈Íπ Ú√≈¿∞‰≈ AD@
GH ¡«‹Â∂ øË≈Ú∂ È≈Ò Ó∂Ò ADB
GI ÁØ Óπ√ÒÓ≈Ȫ ȱø ¿∞ÍÁ∂Ù ADC
H@ Ì≈¬∆ Ò«‘‰∂ ȱø «ÓÒ‰≈ ADD
HA «¬’ √πÿÛ Ï≈Ò’ Á≈ «ÓÒ‰≈ ADF
HB ¡⁄Ò Ú‡≈Ò∂ ‹≈‰≈ ADG
HC «’Û∆ ¡¯◊≈È≈ (Í·≈Ȫ) ‹≈‰≈ AE@
HD Ï∆’≈È∂ ‹≈‰≈ AEA
HE ÓπÒÂ≈È ‹≈‰≈ AED
HF √ºÔÁ ¡ÏÁπÒ ’≈Á ◊∆Ò≈È∆ È≈Ò Ó∂Ò AEF
HG ‹Íπ ‹∆ √≈«‘Ï Á∆ √øÍ≈Á‰≈ AEH
HH Ì≈¬∆ ÓπÒÀ Á≈ «Á‘ªÂ AEI
HI √πÒÂ≈ÈÍπ Á∂ «¬’ Íπ≈‰∂ «ÓÂ Á≈ «ÓÒ‰≈ AF@
I@ Ì≈¬∆ Ò«‘‰∂ Á∆ ÿ≈Ò‰≈ AFA
IA ◊π» ‹∆ Á∂ «¬’ «ÓºÂ Á≈ «Á‘ªÂ AFA

8. IB Ì≈¬∆ Ò«‘‰∂ ȱø ◊π«¡≈¬∆ AFB
IC ‹ØÂ∆ ‹Ø √Ó≈¿∞≤‰≈ AFE
nzsek
tbkfJs tkbh iBw ;kyh 3-57
fwjopkB tkbh iBw ;kyh 58 - 161
fwjopkB tkbh iBw ;kyh (d{ih fibd) 162- 220
GkJh pkb/ tkbh iBw ;kyh 221 - 329
GkJh wBh f;zx tkbh iBw ;kyh 330 - 401

9. Óπ º ÷ Ïø Ë
AIFF «Ú⁄ ‹ÁØ∫ ¡√∆∫ ◊π» ◊Ø«ÏøÁ «√øÿ ‹∆ Á∆ «ÂøÈ √Ω √≈Ò≈ ‹ÈÓ ÙÂ≈ÏÁ∆
ÓÈ≈¿∞‰ Ò¬∆ AIFI «Ú⁄ ‘؉ Ú≈Ò∆¡ª ÍÃ’≈ÙÈ≈Úª Á∆¡ª ÔØ‹È≈Úª ω≈¬∆¡ª, «¬Èª
«Ú⁄Ø∫ ‹ÈÓ √≈÷∆ ÔØ‹È≈ ÍÓπº÷ √∆Õ «¬‘ ‹ÈÓ √≈÷∆ ÔØ‹È≈ Á≈ ’øÓ ‚≈’‡ «’Í≈Ò «√øÿ
˘ «ÁºÂ≈ «◊¡≈ «’™«’ «¬È∑ª ı≈Ò√≈ ’≈Ò‹ ¡ø«ÓÃÂ√ «Ú⁄ «‘√‡∆ ∆√⁄ ‚∆Í≈‡ÓÀ∫‡
ÚÒØ∫ «Ó‘Ï≈È Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ ˘ √øÍ≈Á ’∆Â≈ √∆Õ
‹ÈÓ √≈÷∆¡ª, «¬«Â‘≈√’ ͺ÷ ÂØ∫ ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ Á∂ ‹∆ÚÈ Á∆¡ª Ú≈«¬Âª
Á≈ √ø◊ë‘, Ë≈Ó’ ͺ’ ÂØ∫ «¬‘ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ Ï≈‰∆ Á∂ ÍÓ≈ʪ Á≈ √Í ÂØ∫
Íπ≈‰≈ √»Í ¡Â∂ √≈«‘Â’ »Í «Ú⁄ «¬‘ Í≥‹≈Ï∆ ¿∞Í-Ì≈÷≈Úª Â∂ Í≥‹≈Ï∆ √≈«‘ Á≈ ¡ÓπºÒ
Ìø‚≈ ‘ÈÕ ‹ÈÓ √≈÷∆ ÔØ‹È≈ Á≈ ÓÈØÊ ‹ÈÓ √≈÷∆¡ª «Ú⁄Ø∫ ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ Á∂
‹∆ÚÈ √øÏøË∆ «¬«Â‘≈√’ ºʪ ˘ «È÷∂ÛÈ≈ ¡Â∂ «¬È∑ª ºʪ Á∂ ¡≈Ë≈ Â∂ ‹ÈÓ √≈÷∆ Á≈
«¬’ ÈÚª »Í Í∂Ù ’È≈ √∆Õ
◊π» È≈È’ √≈«‘Ï ‹∆ Á∆¡ª ¿∞Á≈√∆¡ª (Missionary itineraries) Á≈ ‘≈Ò ¿∞È∑ª
Á∂ «È’È ÚÂ∆ «√º÷ª ˘ ÍÂ≈ √∆Õ ◊π» ‹∆ Á∂ ‹ØÂ∆ ‹ØÂ∆ √Ó≈¿∞‰ «Í¤Ø∫ ◊π» ‹∆ Á∆¡ª «¬‘Ȫ
¿∞Á≈√∆¡ª Á∆¡ª Ú≈«¬Âª «¬‘Ȫ «È’‡ ÚÂ∆ «√º÷ª ≈‘∆∫ Â∂ «¬‘Ȫ Á∆ ¿∞Ò≈Á ≈‘∆∫ ’¬∆
Í∆Û∑∆¡ª Â’ √∆È≈-Ï√∆È≈ ⁄ÒÁ∆¡ª ‘∆¡ª ¡Â∂ «¬‘Ȫ «Ú⁄ ’¬∆ Ï≈‘Ò∂ ºʪ Á≈ √Ó∂∫
«√ Ò≈ ‘πøÁ≈ «‘≈Õ Íπ≈‰’ ◊≈Ê≈Úª, √»¯∆ √øª ¡Â∂ ◊Ø÷-Í≥Ê∆¡ª Á∆¡ª Ú≈Â≈Úª ¡Â∂
‹ÈÓ √≈÷∆ ⁄‰ Ú≈«Ò¡ª È∂ ’∞fi ‘Ø ’‘≈‰∆¡ª Â∂ ’≈Ó≈ª «¬‘Ȫ «Ú⁄ √«ÓÒ ’
«ÁºÂ∆¡ª √∆, «¬È∑ª ºʪ ’≈È ‘∆ ’¬∆ «¬«Â‘≈√’≈ª È∂ «¬È∑ª ˘ ““È≈-ÌØ√∂ÔØ◊”” «Ò÷‰≈
¡≈øÌ «ÁºÂ≈ ‘ÀÕA «¬√ Ò¬∆ «¬‘ ˜»∆ √∆ «’ «¬«Â‘≈√’ «ÚÙ∂ÙÂ≈ Á√≈¿∞‰ Ò¬∆ ‹ÈÓ
√≈÷∆¡ª «Ú⁄Ø∫, «‹ºÊØ∫ Â’ ‘Ø √’Á≈ ‘À, «Ú«◊¡≈È’ Â∆’∆¡ª ≈‘∆∫ «¬’ ÌØ√∂ÔØ◊ Íπ√Â’
«Â¡≈ ’∆Â∆ ‹≈Ú∂Õ
‹ÈÓ √≈÷∆ ÍøÍ≈ Á∂ ⁄≈ Óπº÷ √»Í ‘È (A) ÚÒ≈«¬Â Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ (B)
«Ó‘Ï≈È Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ (ÁØÚ∂∫ Ì≈◊) (C) Ï≈Ò∂ Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ ¡Â∂ (D) Ì≈¬∆ ÓÈ∆
A Ú∂÷Ø ‚ÏÒÔ±, ¡À⁄ ÓÀ’ÒΩ‚ Á∆ Íπ√Â’ “◊π» È≈È’ ¡À‚ «√º÷ ∆Ò∆‹È” Ì»«Ó’≈ Í≥È≈ G
(i)

10. «√≥ÿ Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆Õ «¬È∑ª ÁØ‘ª ‹ÈÓ √≈÷∆¡ª Á∂ «¬«Â‘≈√’ ºʪ ˘ «¬’ «¬«Â‘≈√’
»Í Á∂‰ Á∆ ’Ø«ÙÙ ’∆Â∆ ◊¬∆ ‘ÀÕ «¬√ «Ú⁄ ’¬∆ Âºπ‡∆¡ª ‘؉◊∆¡ªÕ Í «¬‘ «¬’, Í«‘Ò∆
’Ø«ÙÙ ‘À, «¬√ Ú≈√Â∂ Í≈·’ ¡Í‰∆ ‡∆’≈-«‡ºÍ‰∆ ÷πºÒ∂ «ÁÒ È≈Ò ’Â≈ ˘ Ì∂‹‰ ª ‹Ø
Á»‹∆ ¡À‚∆¡ÙÈ «Ú⁄ ¿∞‘ È∞’√ Á» ‘Ø ‹≈‰Õ «¬È∑ª ÁØ‘ª ‹ÈÓ √≈÷∆¡ª «Ú⁄Ø∫ ‚≈: «’Í≈Ò
«√øÿ È∂ «¬«Â‘≈√’ ºʪ Ú≈Ò∂ Ó»Ò Í≈·’ª ˘ √ø«÷Í »Í «Ú⁄ ‹ÈÓ √≈÷∆ Á∆ ¡≥Â’≈ «Ú⁄
Á∂ «ÁºÂ≈ ‘ÀÕ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ Á≈ Ó»Ò Í≈· AFEH ¬∆√Ú∆ Á∆ ÒºÌ∆ ‘ºÊ-«Ò÷Â
ÂØ∫ «Ò¡≈ «◊¡≈ ‘À «‹√ Á∆ ¯Ø‡Ø ’≈Í∆ Í≥‹≈Ï∆ Ô±È∆Ú«√‡∆ È∂ Í≈Í ’ Ò¬∆ ‘À Â∂ ‹Ø ‘π‰
Â’ «ÓÒ∆¡ª Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Á∆ ‹ÈÓ-√≈÷∆ Á∆¡ª ‘ºÊ «Ò÷ª ÂØ∫ Íπ≈‰∆ ‘À Â∂ «¬√ Á≈ Ó»Ò
Í≈· Í«‘Ò∆ Ú≈ «¬√ Íπ√Â’ «Ú⁄ ¤Í «‘≈ ‘ÀÕ
«‹‘Û≈ «¬«Â‘≈√’ ÷Û≈ «¬‘Ȫ ‹ÈÓ √≈÷∆¡ª «Ú⁄Ø∫ «Â¡≈ ’∆Â≈ ‘À, ¿∞√ Á∆
‘ «¬’ √≈÷∆ ˘ ⁄Ω‘ª √≈÷∆¡ª Á∆ ’√Úº‡∆ Â∂ Í«÷¡≈ «◊¡≈ ‘À ¡Â∂ Â∞ÒÈ≈ÂÓ’ ¡«Ë¡ÀÈ
’ ’∂ «√º‡∂ ’º„∂ ‘ÈÕ «‹ºÊ∂ ‹ÈÓ √≈÷∆¡ª «Ú⁄ ¡≈Í√∆ «ÚØË ‘À ¿∞Ê∂ ¯π‡ È؇ Á∂ ’∂ «¬È∑ª ˘
ÍÛ⁄Ø«Ò¡≈ ‘ÀÕ
◊π» È≈È’ Á∂Ú √≈«‘Ï Á∂ √¯ª ‹ª ¿∞Á≈√∆¡ª Á≈ Ú‰È ’È Òº«◊¡≈ Ì»◊Ø«Ò’
√«ÊÂ∆ Â∂ «¬«Â‘≈√’ ͺ÷ ÚÒ «ÚÙ∂Ù «Ë¡≈È «ÁºÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ «¬√ Íπ√Â’ «Ú⁄ Í«‘Ò∆
Ú≈∆ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂ √Ó∂∫ Á∂ √¯-√≈ËȪ, √Û’ª Â∂ ≈‘ª Á≈ «È‰≈ ’∆Â≈ ‘ÀÕ ◊π»
È≈È’ √≈«‘Ï √øÏøË∆ √Ê≈«È’ Ú≈«¬Âª Â∂ «¬«Â‘≈√’ ◊πÁπ¡≈«¡ª Á∆ Ì≈Ò Ò¬∆ ¡Â∂
‹ÈÓ √≈÷∆¡ª «Ú⁄ Áº√∆¡ª Ú≈«¬Âª Á∆ Í÷ ÍÛ⁄ØÒ Ò¬∆ Í≥‹≈Ï∆ Ô±È∆Ú«√‡∆ È∂
‚≈’‡ «’Í≈Ò «√øÿ ˘ ¿∞⁄∂⁄≈ ¶’≈ ¡Â∂ Áº÷‰∆ Ì≈ Ì∂«‹¡≈Õ «¬È∑ª È∂ ¿∞µÂ «Ú⁄
È≈È’-ÓÂ∂ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ Áº÷‰ «Ú⁄ ≈Ó∂ÙÚÓ ¡Â∂ ¶’ª Â’ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂ Íπ≈ÂÈ
¡√Ê≈Ȫ Á∆ Ì≈Ò «Ú⁄ √¯ ’∆Â≈ Â∂ ’¬∆ Íπ≈‰∂ «¬«Â‘≈√’ ◊πÁπ¡≈«¡ª ˘ Òº«Í¡≈
«‹È∑ª Á≈ Ú‰È «¬√ Íπ√Â’ «Ú⁄ ‘ÀÕ
◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∆¡ª Ô≈Â≈Úª Á≈ «È‰≈ ’È Ò¬∆ «ÈÓÈ «Ò÷ «ÂøÈ
◊ºÒª √≈Ó∑‰∂ º÷∆¡ª ‘È :-
A. ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂ √¯ Á∆¡ª Ú≈«¬Âª, «‹Ú∂∫ «’ ‹ÈÓ √≈÷∆¡ª «Ú⁄
«ÓÒÁ∆¡ª ‘ÈÕ
B. ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∆ Ô≈Á «Ú⁄ ω∂ «¬«Â‘≈√’ ‹≈ Á∂ √Â∂
C. √ØÒ∑Ú∆∫ ÙÂ≈ÏÁ∆ Á∂ ¡øÌ «Ú⁄ Í⁄ºÒ ˜≈ Á∂ √Â∂
«¬√ Â∑ª ‘ √≈÷∆ Á≈ «È‰≈ ’ ’∂ ◊π» ‹∆ Á∂ √¯ª Á≈ «¬’ ∂÷≈-«⁄ºÂ «Â¡≈
’∆Â≈ ‘À ‹Ø «¬√ ‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄ «ÁºÂ≈ ‹≈ «‘≈ ‘ÀÕ
‹ÈÓ √≈÷∆¡ª Á≈ «Ú’≈√ Â∂ ¿∞‘Ȫ «Ú⁄ ͬ∆¡ª Ï‘π √≈∆¡ª ◊πøfiÒ≈ Á≈ «È‰≈
‚≈: «’Í≈Ò «√øÿ È∂ ÍÚ∂Ù’≈ «Ú⁄ ’∆Â≈ ‘ÀÕ «‹Ú∂∫ «’ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄
¡≈¬∆¡ª «ÚØË∆ Ì≈Úª Á∆¡ª ‡»’ª, ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ √øÏøË∆ «ÂºÊ≈ÚÒ∆ ¡≈«ÁÕ
«¬‘ Á√ Á∂‰≈ ˜»∆ ‘À «’ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ Áº√∂ ¿∞ÍÁ∂Ù Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ ¿∞⁄≈∂
‘ج∂ ÙÏÁ «¬√ ‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄ ¿∞√∂ Â∑ª Áº√∂ ‘È «‹Ú∂∫ «’ ‹ÈÓ √≈÷∆¡ª «Ú⁄ «ÓÒÁ∂ ‘ÈÕ
(ii)

11. «¬È∑ª Á∆ ÍπÙ‡∆ Ò¬∆ ʪ ʪ ‹ÈÓ √≈÷∆¡ª Á∂ ‘Ú≈Ò∂ «ÁºÂ∂ ◊¬∂ ‘ÈÕ
«¬√ Íπ√Â’ ˘ √Ò Â∂ Í⁄ºÒ Í≥‹≈Ï∆ ÏØÒ∆ «Ú⁄ Ì»◊Ø«Ò’ ¡Â∂ «¬«Â‘≈√’
«ÁzÙ‡∆ ÂØ∫ «Ò«÷¡≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ ÓÀ∫ ¡≈√ ’Á≈ ‘ª √≈≈ «√º÷ ‹◊ ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù ’ ’∂ Í≥‹≈Ï
Â∂ «¬«Â‘≈√ Á∂ √’≈Ò ¡Â∂ «Ú«Á¡≈Ê∆ «¬√ ÈÚ∂∫ „ø◊ È≈Ò «Ò÷∆ ⁄È≈ ÂØ∫ ˜» ÔØ◊
Ò≈Ì ¿∞·≈¿∞‰◊∂Õ
«’Í≈Ò «√øÿ È≈ø◊
Ú≈¬∆√ ⁄ª√Ò
Í≥‹≈Ï∆ Ô±È∆Ú«√‡∆ Í«‡¡≈Ò≈
«ÓÂ∆ AC ¡’±Ï, AIFI
(iii)

13. ÍÚ∂Ù’≈
‹ÈÓ √≈÷∆ Á≈ Ì≈Ú ¿∞‘ ⁄È≈ ‘À «‹√ «Ú⁄ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á≈ ‹∆ÚÈ
«Ïª «ÓÒÁ≈ ‘À ¡Â∂ ‹ÈÓ √≈÷∆ ÍøÍ≈ Á≈ Ì≈Ú ‹ÈÓ √≈÷∆¡ª «Ú⁄ «ÁºÂ∆¡ª Ú≈«¬Âª
‘ÀÕ «¬√ Íπ√Â’ Á≈ ÓÈØÊ √Ì √≈÷∆¡ª «Ú⁄ ¡≥«’ Ú≈«¬Âª Á≈ √≈÷∆-Ú≈ ¡«Ë¡ÀÈ ’
’∂ ¿∞È∑ª ‹ÈÓ √≈÷∆¡ª Á∂ ¡≈Ë≈ Â∂ ‹ÈÓ √≈÷∆ Á≈ «¬’ ÈÚª »Í Í∂Ù ’È≈ ‘À, ‹Ø √Óπº⁄∂
ÂΩ Â∂ ‹ÈÓ √≈÷∆ ÍøÍ≈ Á≈ ÍÂ∆’ ‘ØÚ∂Õ «’™«’ Íπ√Â’ Á≈ Óπº÷ «ÚÙ≈ ‹ÈÓ √≈÷∆¡ª Á∂
√Ø Á≈ «ÚÙÒ∂ÙÈ ’È≈ ‘À «¬√ Ò¬∆ «¬√ Íπ√Â’ Á≈ È≈™ ‹ÈÓ-√≈÷∆-ÍøÍ≈ «÷¡≈
«◊¡≈ ‘ÀÕ
‹ÈÓ √≈÷∆ √≈«‘ ϑπͺ÷∆ √≈«‘ ‘ÀÕ «¬«Â‘≈√’ ͺ÷ ÂØ∫ ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ Á∂
‹∆ÚÈ Á∆¡ª Ú≈«¬Âª Á≈, Ë≈Ó’ ͺ÷ ÂØ∫ ¿∞È∑ª Á∆ Ï≈‰∆ Á∂ ÍÓ≈Ê Á≈, √≈«‘Â’ »Í
«Ú⁄ Í≥‹≈Ï∆ ÏØÒ∆ Á≈ ¡Â∂ ¡«Ë¡≈ÂÓ’ ͺ÷ ÂØ∫ ◊πÓÂ, Ú∂ÁªÂ ¡Â∂ √»¯∆ Ӻ Á∂ √ø’∂ª Á≈
Ï‘πÓπºÒ≈ ı˜≈È≈ ‘ÀÕ «¬√ √ø⁄∂ Á≈ ÓÈØÊ ‹ÈÓ √≈÷∆¡ª «Ú⁄Ø∫ ◊π» √≈«‘Ï Á∂ ‹∆ÚÈ √øÏøË∆
«¬«Â‘≈√’ ºʪ ˘ È÷∂ÛÈ≈ ¡Â∂ «¬È∑ª ºʪ Á≈ ÓπÒ¡≥’È ’È≈ ‘ÀÕ ‹ÈÓ √≈÷∆ ÍøÍ≈ Á∆
‹≈⁄ ÍÛÂ≈Ò Ò¬∆ ¿∞√ Á∂ ¡øÌ Â∂ «Ú’≈√ ˘ √Ófi‰≈ Ï‘π ˜»∆ ‘ÀÕ
‹ÈÓ √≈÷∆¡ª Á∆ Íø Í ≈ Á≈ ¡ø Ì ¡Â∂ «Ú’≈√ : «Ò÷Â∆ »Í Ë≈È ’È ÂØ∫
Í«‘Òª ◊π» È≈Ò’ √øÏøË∆ Ú≈«¬Âª Á≈ ¡øÌ ◊π» √≈«‘Ï Á∂ √Ó∂∫ ÂØ∫ ‘∆ ‘Ø«¬¡≈ ‹≈ÍÁ≈ ‘ÀÕ
Ó‘ªÍπ÷ª Á∆¡ª Ú≈«¬Âª Á≈ ¡øÌ Ï≈∂ ¡ÀÒ¯À‚ Ò≈«¬Ò È∂ «Ò«÷¡≈ ‘À «’ ‹ÁØ∫ ’ج∆
Ó‘ªÍπ÷ ¡Á̻ ’øÓ ’Á≈ ‘À ª ¿∞√ √øÏøË∆ Ú≈«¬Âª ÒØ’ª «Ú⁄ Í⁄ºÒ ‘Ø ‹ªÁ∆¡ª
‘ÈÕ ¿∞√ Á∂ √Ó’≈Ò∆ ‘À≈È∆ Â∂ Ú≈‘ Ú≈‘ Á∂ Ú≈Ô± Ó≥‚Ò «Ú⁄ «¬È∑ª Ú≈«¬Âª ˘ ¡√⁄‹Â≈
¡Â∂ ’≈Ó≈ª Á∂ »Í «Ú⁄ Ú∂÷Á∂ ‘ÈAÕ «¬‘ ““¡√ͺه, ¡√⁄‹ ¡Â∂ ’≈Ó≈Â∆ Ú≈Â≈Ú‰””
‘ ’ΩÓ ¡Â∂ ‘ ËÓ Á∂ «¬«Â‘≈√ Á≈ Óπº„Ò≈ ÍÂ≈ ‘πøÁ≈ ‘À ¡Â∂ ÍÓ≈‰∆’ «¬«Â‘≈√,
«Ó«Ê¡≈√’ ’‘‰∆¡ª Á∂ ¡Ê≈‘ √ÓπøÁª «Ú⁄Ø∫ ‘ΩÒ∆ ‘ΩÒ∆ ÷πÙ’ ËÂ∆ Á∂ Ó‘≈‡≈Í» Úª◊
«È’ÒÁ≈ ‘ÀÕ «¬√∂ ’ ’∂ Íë√ºË «¬«Â‘≈√’≈≈ ‡≈¬∆ÈÏ∆ È∂ ““«‘√‡Ø∆¡È˜ ¡ÀÍØ⁄ ‡»
«Ò∆‹È”” «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ‘À «’ «¬«Â‘≈√’ «ÁzÙ‡∆’ØÈ ÓÈ∞º÷ ‹≈Â∆ Á∆ ÒÚ∆∫ ¡Â∂ √º‹∆
ÍÃ≈ÍÂ∆B ‘ÀÕ
A. Asiatic Studiees, Religious and Social
¬∂Ù∆¡≈«‡’ √‡º‚∆˜, «Ò∆‹∆¡√ ¡À∫‚ √ØÙÒ, ¶‚È, AI@G, Í≥È≈ AC@F
B. An Historian’s Approach to Religon, Arnold J. Toynbee.
¡ÀÈ «‘√‡Ø∆¡È˜, ¡ÀÍØ⁄ ‡» «Ò∆‹È, ‡≈¬∆ÈÏ∆, Í≥È≈ C
(v)

14. ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï √øÏøË∆ Ú≈«¬Âª Á≈ Í√≈≈ ¿∞È∑ª Á∆ ¡≈ı∆ ¿∞Ó «Ú⁄ ¡øÌ
‘Ø«¬¡≈Õ «¬‘ ‘∆ ’≈È ‘À «’ ¿∞È∑ª Á∆ Ï≈Ò ¡Ú√Ê≈ Á∆¡ª Ú≈«¬Âª Á≈ ·∆’ ÍÂ≈ È‘∆∫
Òº◊Á≈Õ «¬‘ ◊ºÒ ÓºË ’≈Ò Á∂ ‘ Ë≈Ó’ ¡≈◊» Â∂ „πº’Á∆ ‘À «’™«’ ÒØ’-⁄⁄≈ «’√∂
ÍÃ≈ÍÂ∆ Á∂ «Í¤Ø∫ ¡øÌ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ ’Â≈Íπ «‘ø«Á¡ª ◊π» √≈«‘Ï Á∂ ‹∆ÚÈ Á∆¡ª ’¬∆ ◊ºÒª
√ø◊ª «Ú⁄ Íë⁄ºÒ ‘ج∆¡ªÕ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂ Ó‘≈È √¯, Óº’∂, ÓÁ∆È∂, ψÁ≈Á
‹≈‰≈, ÓπÒÂ≈È ¡Â∂ ¿∞µ⁄ Á∂ Í∆ª È≈Ò ◊ØÙ‡∆¡ª, ◊ø◊≈ ‹∆ Â∂ Â∆ʪ Á∆ Ô≈Â≈, ◊Ø÷-
Í≥Ê∆¡ª È≈Ò ⁄⁄∂, ’≈˜∆¡ª ¡Â∂ Í≥‚ª Á∂ ÎØ’∂ ’Ó ’ª‚ª Á∂ ÷≥‚È ÒØ’-⁄⁄≈ Á≈ «ÚÙ≈
ω∂Õ «¬È∑ª √øÏøË∆ ÒØ’-’‘≈‰∆¡ª ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂ ‹ØÂ∆ ‹Ø √Ó≈Úπ‰ ÂØ∫ «Í¤Ø∫ Ú∆
Í⁄ºÒ ‘∆¡ªÕ
Ú≈«¬Âª √Á≈ ¡≈͉∂ Ë≈Ó’, √Á≈⁄≈’ Ú≈Â≈Ú‰ ÂØ∫ ÍÃÌ≈«Ú ‘πøÁ∆¡ª ‘ÈÕ
«¬‘ ◊ºÒ ≈‹√Ê≈È Á∂ «¬’ ¡≈«Á-Ú≈√∆ ’Ï∆Ò∂ Ó∆«È¡ª Á∆¡ª Ú≈«‘ª ÂØ∫ ÚË∂∂ √ͺه
‘πøÁ∆ ‘ÀÕ «¬‘ ¡≈«Á-Ú≈√∆ ’Ï∆Ò≈ √» Á∆ Í»‹≈ ’Á≈ √∆Õ ‹ÁØ∫ «¬È∑ª Â∂ «¬√Ò≈Ó È∂ ◊ÒÏ≈
Í≈«¬¡≈ ª «¬‘Ȫ È∂ √» Á≈ Ȫ ¡≈ÁÓ Ï≈Ï≈ º÷ «Ò¡≈ Â∂ √» Á∆ ¿∞√∂ Â∑ª Í»‹≈ ’∆ ◊¬∂Õ
Î∂ ‹ÁØ∫ «‘øÁ» ≈«‹¡ª È∂ «¬√ ’Ï∆Ò∂ Â∂ ¡≈͉≈ ¡√ Í≈«¬¡≈ ª «¬È∑ª È∂ ¿∞√ √» Á≈ Ȫ
Ú≈‘ ¡ÚÂ≈ º÷ «Ò¡≈AÕ «¬√ Â∑ª ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∆¡ª Í⁄ºÒ Ú≈«¬Âª ¡≈͉∂
¡≈Ò∂ Áπ¡≈Ò∂ Á∂ Ú≈Â≈Ú‰ ÂØ∫ ÍÃÌ≈«Ú ‘Ø«¬¡ª ‘ÈÕ
Ì≈ «Ú⁄ Óπ√ÒÓ≈È ¿∞µÂ-ͺ¤Ó Ú≈Ò∂ Í≈«√™ ¡≈¬∂ √È ¡Â∂ Í≥‹≈Ï Ì≈ Á≈
√Ì ÂØ∫ Í«‘Òª «¬Ò≈’≈ √∆ «‹ºÊ∂ Óπ√ÒÓ≈È∆ ◊ÒÏ≈ ¤≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ «¬√ «¬√Ò≈Ó∆
◊ÒÏ∂ Á≈ ’ÊÈ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï È∂ ¡≈͉∆ Ï≈‰∆ ¡≈√≈ Á∆ Ú≈ «Ú⁄ ’∆ ’∆Â≈ ‘À :-
È∆Ò Ï√Âz Ò∂ ’ÍÛ∂ Í«‘∂ Â∞’ Í·≈‰∆ ¡Ó´ ’∆¡≈ ..
¡≥« Í»‹≈ ÍÛ«‘ ’Â∂Ï≈ √ø‹Óπ Â∞’≈ Ì≈¬∆ ..
«¬√ Óπ√ÒÓ≈È∆ ˆÒÏ∂ Á≈ ¡√ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Ï≈∂ Ú≈«¬Âª Â∂ ÍÀ‰≈ ˜»∆
√∆Õ ’∞≈È Ù∆¯ «Ú⁄ ‘‹ Ó√∆‘ Á∆¡ª ’≈Ó≈ª ¡≥«’ ‘ÈÕ «¬√ ÂØ∫ ÍÂ≈ Òº◊Á≈ ‘À
«’ Óπ√ÒÓ≈Ȫ «Ú⁄ «¬‘ «ÚÙÚ≈Ù «ÁzÛ∑ √∆ «’ ÈÏ∆ ‹ª ¡ØÒ∆¡ª ‘؉ Á≈ «¬’ Ï≈‘Ò≈ «⁄øÈ
’≈Ó≈ Ú÷≈¿∞‰≈ ‘ÀÕ Óπ√ÒÓ≈È √øª Â∂ ¯’∆ª Á∂ ˜’∂ ’≈Ó≈ª È≈Ò Ì∂ ͬ∂ √ÈÕ
◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂ √Ó∂∫ Óπ√ÒÓ≈È∆ Ë≈Ó’ √≈«‘ «Ú⁄ Ï‘π Íë√ºË Ë≈Ó’ Íπ√Â’ª
’Ù¯-¿∞Ò-Ó«‘‹»Ï ¡Â∂ ˜’≈«¬-¡ΩÒ∆¡≈ √ÈÕ ’Ù¯-¿∞Ò-Ó«‘‹»Ï Á≈ ’Â≈ Ù∂ı ¡Ï»-
¡Ò-‘√È ¡Â∂ ˜’≈«¬-¡ΩÒ∆¡≈ √ÈÕ ’√¯-¿∞Ò-Ó«‘‹»Ï Á≈ ’Â≈ Ù∂÷ ¡Ï»-¿∞Ò-
‘√È ‘‹Ú∂∆ (A@@I-A@GB ¬∆√Ú∆) √∆Õ «¬√ ˘ Á≈Â≈ ◊ø‹-ÏıÙ Ú∆ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ «¬‘
Ò≈‘Ω «Ú⁄ ¡≈ ’∂ ¡≈Ï≈Á ‘Ø«¬¡≈ Â∂ Í≥‹≈Ï «Ú⁄ ‘∆ «¬√ È∂ «¬‘ Íπ√Â’ «Ò÷∆Õ «¬√ «Ú⁄
Ï‘π √≈∆¡ª ’≈Ó≈ª Á≈ Ú‰È ‘ÀÕ «¬’ ʪ Â∂ «Ò«÷¡≈ ‘À «’ ¡ÏÁπºÒ≈ È≈Ó∆ «¬’ ÚÒ∆
«¬’ Ï≈ˆ «Ú⁄ πº÷ ʺÒ∂ √πºÂ≈ «Í¡≈ √∆ Â∂ «¬’ √ºÍ fi≈Û∆ È≈Ò ¿∞√ Â∂ ͺ÷ª ’ «‘≈ √∆ÕB
«¬√ Â∑ª ˜’≈-¬∂-¡ΩÒ∆¡≈ «Ú⁄ Ï‘π ’≈Ó≈ª Á≈ Ú‰È √∆Õ «¬√ ˜’∂ Á≈ ’Â≈
A. Asiatic Studiees, Religious and Social
¬∂Ù∆¡≈«‡’ √‡º‚∆˜, «Ò∆‹∆¡√ ¡À∫‚ √ØÙÒ, Í≥È≈ E@-EA
B. Óπ¯Â≈‘-¿∞Ò-‘’∆’Â, ’√¯-¿±Ò-Ó«‘‹»Ï Á≈ ¿∞Á» ¿∞ÒÊ≈ Ò≈‘Ω AIDE, Í≥È≈ DC
(vi)

15. Ù∂ı ¯∆Á-¿∞Á-Á∆È ¡ºÂ≈ (AAAI-ABC@ ¬∆√Ú∆) √∆ «‹√ Á≈ ¡√Ò Èª Óπ‘øÓÁ «¬Ï≈‘∆Ó
‘ÀÕ «¬‘ Íπ√Â’ ¿∞Á» «Ú⁄ ‘π‰ Í≈«’√Â≈È «Ú⁄ ¤Í∆ ‘À Â∂ «¬√ «Ú⁄ ’¬∆ ÍÃ’≈ Á∆¡ª
’≈Óª ¡≥«’ ‘È ó «¬√ «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ‘À «’ ‹ÁØ∫ ≈«Ï¡≈ È≈Ó∆ Ïπº„∆ Â∂ ’Ó˜Ø «¬√Â∆
È∂ √º⁄∂ «ÁÒØ∫ ¡Á≈√ ’∆Â∆ «’ ¿∞‘ ‹ø◊Ò «Ú⁄ ‘À Â∂ ¿∞‘ ‡π È‘∆∫∫ √’Á∆ ª ’≈‘Ï≈ Ù∆¯
Óº’∂ ÂØ∫ ⁄Ò ’∂ ¿∞√ ‹ø◊Ò «Ú⁄ «◊¡≈ Â∂ ¿∞Ê∂ ‹≈ ’∂ ¿∞√ ˘ Á∆Á≈ «ÁºÂ≈Õ ¿∞√∂ ‘∆ √Ó∂∫
‘˜ «¬Ï≈‘∆Ó Óº’∂ Íπº‹∂ Â∂ ¿∞È∑ª Ú∂«÷¡≈ «’ ’≈‘Ï≈ ¡≈͉∂ ¡√Ê≈È Â∂ È‘∆∫ ‘ÀÕA «√ºËª
«Ú⁄ ⁄Ú∆ ’≈Ó≈ª Í⁄ºÒ √øÈ «‹Ú∂∫ «’ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ È∂ «Ò«÷¡≈ ‘À :-
»Í Ú‡≈«¬¡≈ ‹Ø◊∆¡ª, «√øÿ Ï≈ÿ Ï‘π ⁄«Ò «Á÷≈¬∆
«¬’ Í ’ ’∂ ¿∞‚È, Í≥÷∆ «‹Ú∂∫ ‘∂ Ò∆È≈¬∆
«¬’ È≈◊ ‘Ø«¬ ÍÚÈ ¤Ø«‚, «¬’ È≈ Ú÷≈ ¡◊«È Ú√≈¬∆
Â≈∂ ÂØÛ∂ Ì◊Ãø È≈Ê «¬’ ¿∞‚ «Ó◊≈È∆ ‹Ò Â ‹≈¬∆Õ
(Ú≈ Í«‘Ò∆, Í¿∞Û∆ DA)
«¬‘ ’≈Ó≈Â∆ ¡≥Ù ◊π» È≈È’ Á∆¡ª Ú≈«¬Âª «Ú⁄ ¿∞√ √Ó∂∫ Á∆¡ª Íº⁄ÒÂ
Ú≈«¬Âª ÂØ∫ ÍÚ∂Ù ’ «◊¡≈Õ
◊π  » ¡‹È √≈«‘Ï ¡Â∂ ◊π  » È≈È’ ‹∆ Á∆¡ª Ú≈«¬Âª ó √Ã∆ ◊π» ¡‹È
√≈«‘Ï (AEHA-AF@F) ¬∆√Ú∆ Á∂ √Ó∂∫ Â’ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï √øÏøË∆ √≈÷∆¡ª √∆È≈-Ï√∆È≈
⁄ÒÁ∆¡ª ‘∆¡ªÕ ‹ÁØ∫ ◊π» ¡‹È √≈«‘Ï ¡’Ï ˘ «ÓÒ∂ ¿∞‘Ȫ È∂ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∆
ÒØ’ «Íá≈ √≈÷∆ ¿∞√ ˘ √π‰≈¬∆Õ «¬Ê∂ «¬‘ √ͺه ’ Á∂‰≈ ˜»∆ ‘ØÚ∂◊≈ «’ ¡’Ï-È≈Ó∂
«Ú⁄ ¡ÏπÒ-¯˜Ò È∂ ◊π» ¡‹È √≈«‘Ï Á∂ ¡’Ï Ï≈ÁÙ≈‘ ˘ «ÓÒ‰ Á≈ ’ÊÈ ’∆Â≈ ‘ÀBÕ
◊π» ¡‹È √≈«‘Ï ÚÒØ∫ √π‰≈¬∆ ‘ج∆ √≈÷∆ «¬√ Â∑ª ‘À :-
““ÂÏ ¬∂’ «Á«È ◊π» Ï≈Ï∂ È≈È’ ‹∆ Í≈«√ ◊π» ¡≥◊Á Ï∂ÈÂ∆ ’∆ «‹”” Í≈«ÂÙ≈‘ ‹∂
Â∞«Ë Ì≈Ú∂ ª ‹ø◊πÒ Á∂÷∆¡ÀÕ ÂÏ ’Â≈Íπ ÂØ∫ ◊π» Ï≈Ï≈ È≈È’ ‹∆ ‹ø◊ ’∆ ËÂ∆
¡≈«¬¡≈Õ ÂÏ ◊π» Ï≈Ï≈ È≈Ò’ ⁄«Ò¡≈ ‹≈Â≈ ‘À «’ ¿∞«Á¡≈È «Ï÷À, ‹ø◊ ӫ‘ ¡π «√÷
√≈«Ê ‘ÀÕ ÂÏ ¿∞È‘π «√÷‘π ’«‘¡≈ ““«‹ Ï≈Ï≈ ‹∆ √Ò≈Ó«Â ‘Ó «Í¡≈√∂ ‘«‘””Õ ’‘∂ ““‘∂ Â∞Ó
«Í¡≈√∂ ‘‘π”” ’‘∂, ““‹∆ Ï‘π «Í¡≈√∂ ‘«‘””Õ ÂÏ ◊π» Ï≈Ï∂ È≈È’ ‹∆ ’«‘¡≈, ““‹∆ ’∆¡≈
’∆¡À ¬∆‘≈ ¿∞ ◊ø◊≈ Ì∆ ’‘∆ Ș∆’ È‘∆∫Õ”” ÂÏ «¬ÂÈ∂ ‘∆ ’‘‰∂ √≈«Ê ‘Ú≈¬∆ ’∆
«È¡≈¬∆ ◊ø◊≈ ¡≈«Á ◊¬∆Õ ÂÏ ◊π» Ï≈Ï∂ «√÷ª ’Úπ ’«‘¡≈, ““«‹ ‘ª Â∞Ó «Í¡≈∂ ‘‘π
Í∆¡‘π”” ÂÏ ¿∞È‘π «√÷‘π ◊ø◊≈ ‹´ Í∆¡≈ Ì∆ ¡ ¡È≈¬∂ Ì∆Õ ÂÏ ¡Ú «‹ ÒØ’ Ê∂ «ÂÈ‘π
’«‘¡≈, ““«‹ ¬∆‘≈ ‹ø◊Ò Ó«‘ Í≈È∆ È≈ Ê≈ ÍÀÁ≈ ‘ØÂ≈, «¬‘π Á∆¡≈¿∞ ’‘ª Â∂ ÍÀÁ≈ ‘»¡≈””Õ
ÂÏ ÂÓ≈√◊∆ ÒØ’ Á∂÷È∂ ’¿∞ ⁄Ò∂Õ ÂÏ ◊π» Ï≈Ï∂ È≈È’ ‹∆ ’«‘¡≈ «‹, ““«¬‘ ÒØ’
ÂÓ≈√◊∆ ‘À √Ø ’«‘ø◊ÀÕ”” ÂÏ ◊π» Ï≈Ï∂ È≈È’ ‹∆ Í∆¤∂ ’¿∞ ‘Êπ ’∆¡≈Õ ¿∞«‘ ÒØ’ Í∆¤∂ ‘∆
’¿∞ ‘«‡ ◊¬∂, ¡≈◊∂ ’ج∆ ¡≈«¬ È≈ √«’¿∞Õ
A. ˜’≈-Â∞Ò-¡ΩÒ∆¡≈, ¿∞Á» Â‹Ó≈, ‘’∆Ó Ó‘πøÓÁ, ¡ÏÁπÒ √∆Á; ’ÙÓ∆∆ Ï≈˜≈, Ò≈‘Ω
(Í≈«’√Â≈È) Í≥È≈ FC
B. ¡’Ï-È≈Ó ÈÚÒ «’ÙØ ÍÀ√π Ò÷È¿± «‹ÒÁ Â∆‹∆, Í≥È≈ EAD
(vii)

16. ““«¬‘ √≈÷∆ ¡’Ï Í≈«ÂÙ≈‘ ‘’ √πÈ≈¬∆ Ê∆, ‹Ï ◊π» ¡‹È Ò‘ΩA ¡≈«¬
«Ó«Ò¡≈ Ê≈ ¡’Ï Í≈«Â√≈ ’¿∞””B
«¬Ê∂ «¬‘ «È‰≈ ’È≈ «’ ◊ø◊≈ «’‘Û∆ ◊ø◊≈ √∆, «¬‘ «’Ú∂∫ Â∂ ’ÁØ∫ ¡≈¬∆, √≈‚≈
«ÚÙ≈ È‘∆∫Õ «¬√ Ú≈Â≈ ÂØ∫ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ‘À «’ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï √ÏøË∆ Ú≈«¬Âª ◊π»
¡‹È √≈«‘Ï Ú∂Ò∂ «Ò÷ «Ú⁄ È‘∆∫ √È ¡≈«¬¡≈Õ ◊π» ¡‹È √≈«‘Ï Á∂ ¡≈«Á ◊π» ◊øÊ
√≈«‘Ï Á∆ Ï∆Û √øÍ≈ÁÈ ’È, Ì≈Ú AF@D ¬∆√Ú∆, ÂØ∫ «Íº¤∂ ◊π» È≈È’ Á∆ ÍøÍ≈ È∂
«Ò÷Â∆ »Í Ë≈«¡≈, «’™«’ ¡≈«Á Ï∆Û ÂØ∫ Í«‘Òª ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂ ÙÏÁ ¡ÀÈ∆ Ì≈∆
«◊‰Â∆ «Ú⁄ «’√∂ ‹ÈÓ √≈÷∆ Á∂ ’Â≈ ˘ È‘∆∫ «ÓÒ √’Á∂ √ÈÕ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂
ÙÏÁª Á≈ Í⁄≈ √ø◊ª «Ú⁄ √∆ ¡Â∂ «¬’ºÒ∂ Áπ’ºÒ∂ ÙÏÁ «√º÷ª ˘ ˜Ï≈È∆ Ô≈Á √ÈÕ ◊π»
◊øÊ √≈«‘Ï Á∆ Ï∆Û ⁄‰ ÂØ∫ Í«‘Òª ÙÏÁ «Ò÷Â∆ »Í «Ú⁄ ¡≈Ó È‘∆∫ √È «ÓÒÁ∂Õ «¬√
◊ºÒ Á≈ ¡≥Á≈˜≈ «¬ÊØ∫ Ú∆ Ò≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À «’ ◊π» ≈ÓÁ≈√ ‹∆ ’ØÒ ‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï Á≈
◊π‡’≈ ¡Í‰∂ ‘ºÊ Á≈ «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆ «‹√ ÂØ∫ ◊π» ¡‹È √≈«‘Ï È∂ ¡≈«Á ◊π» ◊øÊ
√≈«‘Ï «Ú⁄ ‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï ¿∞Â≈«¡≈Õ «¬√∂ ’ ’∂ Í≈⁄∆È ‘ºÊ-«Ò÷ Ï∆Ûª Â∂ ““‹Í»
«ÈÙ≈È ◊π» ≈ÓÁ≈√”” «Ò«÷¡≈ «ÓÒÁ≈ ‘ÀÕ √Ì ÂØ∫ Úº‚≈ √ϻ «¬√ ÂØ∫ «¬‘ «√ºË ‘πøÁ≈ ‘À «’
‹ÈÓ √≈÷∆¡ª ¡≈«Á ◊øÊ ⁄È≈ ÂØ∫ «Í¤Ø∫ ‘Ø∫Á «Ú⁄ ¡≈¬∆¡ª, «¬‘ ‘À «’ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Ú≈Ò∆
‹ÈÓ √≈÷∆ Á∆ ‘π‰ Â’ ÒÌ∆ √Ì ÂØ∫ Íπ≈‰∆ ‘ºÊ-«Ò÷ ‹Ø AFEH ¬∆√Ú∆ Á∆ ‘À, «Ú⁄ Ú∆
◊π» ¡‹È √≈«‘Ï Á∂ ÙÏÁ «ÓÒÁ∂ ‘ÈÕ «¬√∂ Â∑ª Íπ≈ÂÈ ‹ÈÓ √≈÷∆ ‹ª ÚÒ≈«¬Â Ú≈Ò∆
‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄ Ú∆ ◊π» ¡‹È √≈«‘Ï Á∂ Ï‘π ÙÏÁ ÓΩ‹»Á ‘ÈÕ ‹∂’ «¬‘ ‹ÈÓ √≈÷∆¡ª
Í«‘Òª «Ò÷∆¡ª ‘ج∆¡ª ‘πøÁ∆¡ª ª «¬‘Ȫ «Ú⁄ ◊π» ¡‹È √≈«‘Ï Á∆ Ï≈‰∆ ¡≥«’ È≈
‘πøÁ∆Õ
◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∆¡ª Ï‘π √≈∆¡ª Íº⁄Ò Ú≈«¬Âª ◊π» ◊øÊ √≈«‘Ï «Ú⁄
«’√∂ È≈ «’√∂ »Í «Ú⁄ Ù≈ÓÒ ‘Ø ◊¬∆¡ªÕ √ºÂ∂ Â∂ ÚÒÚø‚ Á∆ Ú≈ √Ã∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï «Ú⁄
≈Ó’Ò∆ ≈◊ «Ú⁄ ¡≥«’ ‘ج∆Õ ÏÒÚø‚ Â∂ √ºÂ≈ ‹∆ ◊π» ¡ø◊Á Á∂Ú ‹∆ Á∂ √Ó∂∫ ’∆ÂÈ
’Á∂ √ÈÕ ÏÒÚø‚ Â∂ √ºÂª ÁØÚ∂∫ Ì≈ √È Â∂ √ºÂ≈ √Ã∆ ◊π» ‘◊Ø«ÏøÁ √≈«‘Ï Á∂ Ú∂Ò∂ Â’
‹∆™Á≈ «‘≈ Â∂ ‘ ◊π» Á∆ ◊ºÁ∆-ÈÙ∆È∆ Ú∂Ò∂ ¿∞√ Á∆ Í¿∞Û∆ ⁄Á≈ «‘≈Õ «¬√ Ú≈ Á∆
¡≥ÁÒ∆ ◊Ú≈‘∆ ‘∆ Á√Á∆ ‘À «’ «¬‘ Ú≈ √Ã∆ ◊π» ¡≥◊Á √≈«‘Ï Á∂ √Ó∂∫ ¿∞⁄≈∆ ◊¬∆Õ
«’™«’ ¡º·ª Í¿∞Û∆¡ª «Ú⁄Ø∫ Í≥‹ Í¿∞Û∆¡ª ◊π» ¡≥◊Á √≈«‘Ï Á∆ ¿∞√ «Ú⁄ ‘ÈÕ «¬√
Ú≈ «Ú⁄ √Ã∆ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ‹∆ÚÈ √øÏøË∆ ’∞fi Ú≈«¬Âª «ÓÒÁ∆¡ª ‘ÈÕ «‹Ú∂∫
◊π» È≈È’ √≈«‘Ï È∂ ◊π» ¡≥◊Á ˘ ◊ºÁ∆ «ÁºÂ∆ :-
◊π« ⁄∂Ò∂ ‘≈«√ ’∆¬∆ È≈È«’ √Ò≈Ó«Â Ê∆ ÚÁÀÕ
√«‘ «‡’≈ «ÁÂØ√π ‹∆ÚÁ∂Õ
◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á≈ «√ºËªÂ ‹∆ÚÈ «Ú⁄ «‘ ‘’∂ Ó≈«¬¡≈ ÂØ∫ «ÈÒ∂÷ «‘‰≈
√∆Õ «¬√ ◊ºÒ ˘ «‘øÁ» Ë≈Ó’ ÙÏÁ≈ÚÒ∆ «Ú⁄ ≈‹-‹Ø◊ ’«‘øÁ∂ √ÈÕ ≈‹-‹Ø◊ ’Ó≈¿∞‰
A. ¡’Ï-È≈Ó∂ «Ú⁄ ◊π» ¡‹È √≈«‘Ï Á≈ ◊Ø«¬øÁÚ≈Ò ¡’Ï ˘ «ÓÒ‰≈ «Ò«÷¡≈ ‘ÀÕ
B. ‹ÈÓ √≈÷∆ ◊π»-È≈È’ «Ó‘Ï≈È «‹ÒÁ Á»‹∆; ı≈Ò√≈ ’≈Ò‹ ¡≥«ÓÃÂ√, Í≥È≈ ACG; (¡≥Â’≈
AFG)
(viii)

17. Ú≈Ò∆ ¡≈ÁÙ’ «Ú¡’Â∆ ≈‹≈ ‹ÈÓ ˘ Ó≥«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ≈‹≈ ‹È’ Á∂ «ÏÙÈÍÁ∂ ‘π‰
Â’ Í≥‹≈Ï Á∂ «‘øÁ»¡ª «Ú⁄ Í⁄Ò ‘ÈÕ «‹ºÊ∂ Óπ√ÒÓ≈È∆ √«Ì¡Â≈ È∂ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï
Á∆¡ª Ú≈«¬Âª ˘ ’≈Ó≈Â∆ ø◊ «ÁºÂ≈ √∆ ¿∞µÊ∂ «‘øÁ» Ë≈Ó’ √≈«‘ È∂ «¬È∑ª Ú≈«‘ª
«Ú⁄ «Ó«Ê¡≈√’ ø◊ Ì«¡≈Õ ◊π» È≈È’ ˘ ≈‹≈ ‹È’ Á≈ ¡ÚÂ≈ ’«‘‰ ¡øÌ ’∆Â≈Õ
«¬√∂ ’ ’∂ Á«Ï√Â≈È, ‹Ø √Â≈Ú∆∫ ÙÂ≈ÏÁ∆ Á∆ «’ ‘À, «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ‘À «’ ◊π» È≈Ò’
˘ ≈‹≈ ‹È’ Á≈ ¡ÚÂ≈ Ó≥«È¡≈ ‹ªÁ≈ √∆Õ «ÏÒ’∞Ò «¬‘ ‘∆ Ú≈«¬Â ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï
«Ú⁄ ¡≥«’ ‘ÀÕ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï «Ú⁄ ̺‡ª Á∂ √Ú¬∆¡ª «Ú⁄ Ó‘Ò∂ Í«‘Ò∂ Á∂ √Ú¬∆¬∂ √Ã∆ ◊π»
È≈È’ Á∂Ú ‹∆ Á∂ √øÏøË «Ú⁄ ‘ÈÕ Í √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ Á≈ ’ÊÈ Á»√∂ ◊π»¡ª Á∂
√Ú¬∆¡ª «Ú⁄ Ú∆ ¡≈™Á≈ ‘ÀÕ «’™«’ √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ ˘ ‘∆ √Ì ¡≈ÂÓ’ Ú«‚¡≈¬∆
Á≈ ÓØ÷∆ Ó≥«È¡≈ ‘ÀÕ √Ú¬∆¬∂ Ó‘Ò∂ Í«‘Ò∂ ’∂ «Ú⁄⁄ √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ Á∆ ¿∞√ÂÂ
’«Á¡ª ̺‡ª È∂ «Ò«÷¡≈ ‘À :-
’«Ï ’Ò√π ‹√ ◊≈Ú¿∞ ◊π» È≈È’
≈‹ ‹Ø◊ «‹«È Ó≈«‰˙
Â∂ «¬’ ʪ ‘Ø «Ò«÷¡≈ ‘À :-
±ø ª ‹«È’ ≈‹≈ ¡¿∞Â≈π
√ÏÁπ √ø√≈« √≈ ‘«‘ ‹◊Âz ‹Ò ÍÁÓ Ï∆⁄≈Õ
◊π  » ‘ ◊Ø « Ïø Á √≈«‘Ï ‹∆ Á≈ ¿∞ µ ÁÓ :- ◊π» ‘ ◊Ø«ÏøÁ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ √Ó∂∫ (AF@F
ÂØ∫ AFDD ¬∆√Ú∆) «Ú⁄ ‹ÁØ∫ «’ ¡≈«Á ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï Á∆ Ï∆Û «Â¡≈ ‘Ø ⁄π’∆ √∆ ◊π»
È≈È’ √≈«‘Ï ‹∆ Ï≈∂ Ú≈«¬Âª È∂ «Ò÷Â∆ »Í Ë≈«¡≈Õ ◊π» È≈Ò’ √≈«‘Ï Á∂ Ô≈Á◊≈∆
¡√Ê≈È Á∆ Ì≈Ò Á≈ ’øÓ ◊π» ‘ ◊Ø«ÏøÁ √≈«‘Ï È∂ ’∆Â≈Õ ¡≈Í È≈È’≈‰≈ √≈«‘Ï,
√πÒÂ≈ÈÍπ ÒØË∆ ¡Â∂ ‘Ø ¿∞È∑ª √Ì ¡√Ê≈Ȫ Â∂ ◊¬∂ «‹‘Û∂ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂ ‹∆ÚÈ
’≈Ò √øÏøË √ÈÕ «¬‘ ‘∆ ’≈È ‘À «’ ◊π È≈È’ √≈«‘Ï È≈Ò √øÏøË ¡√Ê≈Ȫ Â∂ ◊π» ‘
◊Ø«ÏøÁ √≈«‘Ï Á∂ ‹≈‰ Á∂ Ô≈Á◊≈∆ ¡√Ê≈È «ÓÒÁ∂ ‘ÈÕ È≈È’≈‰≈ √≈«‘Ï «Ú⁄ ◊π» ‘
◊Ø«ÏøÁ √≈«‘Ï Á≈ ◊πÁÚ≈≈ ‘ÀÕ «¬√∂ Â∑ª √πÒÂ≈ÈÍπ Ú∆ ‘ÀÕ ’«‘øÁ∂ ‘È «’ ‘∆ ÍÏ √Ã∆
È◊ (’ÙÓ∆) «’Ò∑∂ Á∂ ¡≥Á ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂ ¡√Ê≈È Á∆ Ì≈Ò ’ ’∂ Ó‘≈≈‹≈
‰‹∆ «√øÿ È∂ ◊πÁÚ≈≈ ωÚ≈«¬¡≈ √∆ ‹Ø ‘π‰ Â’ «’Ò∑∂ Á∂ ¡≥Á ‘ÀÕ ‘∆ ÍÏ «’Ò∑∂
Á∂ Ï≈‘ ◊π» ‘ ◊Ø«ÏøÁ √≈«‘Ï Á≈ ◊πÁÚ≈≈ ‘ÀÕ ‹ÁØ∫ ◊π» ‘ ◊Ø«ÏøÁ √≈«‘Ï ˘ ÍÂ≈ Ò◊≈
«’ È≈È’-ÓÂ≈ (ÓΩ‹»Á≈ «˜Ò≈ ÈÀÈ∆Â≈Ò Ô». Í∆.) Á∂ ¡√Ê≈È Â∂ ¿∞√ «ÍºÍÒ ˘ «‹ºÊ∂ ◊π»
È≈È’ √≈«‘Ï ÏÀ·∂ √È, ‹Ø◊∆¡ª È∂ √≈Û «ÁºÂ≈ ‘À ª ¡≈Í ¿∞Ê∂ Í‘πø⁄∂Õ ¿∞√ «ÍºÍÒ ˘ ‘≈
Ì≈ ’È Ò¬∆ √øË» Á≈ ’‡Ø≈ Í≈‰∆ «Ú⁄ ÿØÒ ’∂ ¿∞√ Á∆¡ª ‹Û∑ª «Ú⁄ Í≈«¬¡≈AÕ ¿∞‘
«ÍºÍÒ ‘π‰ Â∂’ ‘«¡≈ Ì«¡≈ ‘À ¡Â∂ «¬Ò≈’∂ Á∂ Ë≈» ÒØ’ ¿∞√ ˘ Í≥‹≈ √≈«‘Ï ’ ’∂ Ô≈Á
A. «¬«Â‘≈√ ◊πÁ¡≈≈ È≈È’ÓÂ≈ ◊πÁÚ≈≈ ÍÃÏøË’ ’Ó∂‡∆ È≈È’ÓÂ≈ «˜Ò≈ ÈÀÈ∆Â≈ Í≥È≈ AB
(ix)

18. ’Á∂ ‘ÈÕ «¬™ ÍÃÂ∆ ‘πøÁ≈ ‘À ‹∂’ ◊π» ‘ ◊Ø«ÏøÁ √≈«‘Ï «ÚÙ∂Ù ÔÂÈ È≈ ’Á∂ ª
Ù≈«¬Á √Ó∂∫ Á∆ ⁄≈Ò È≈Ò ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂ Ô≈Á◊≈∆ ¡√Ê≈Ȫ Á≈ √≈˘ ÍÂ≈ ‘∆ È≈
Ò◊Á≈Õ «¬√∂ Â∑ª ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï √øÏøË∆ Í⁄Ò Ú≈«¬Âª ˘ Í«‘Ò∆ Ú≈∆ ◊π» ‘
◊Ø«ÏøÁ Á∂ √Ó∂∫ «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ «◊¡≈Õ «¬√ √øÏøË «Ú⁄ √Ì ÂØ∫ ÚË Ó‘ºÂÚ Í»‰ ’øÓ Ì≈¬∆
◊πÁ≈√ ‹∆ È∂ ’∆Â≈ ‘ÀÕ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ È∂ Í«‘Ò∆ Ú≈ Á∆ ⁄È≈ ’∆Â∆Õ «¬√ √øÏøË∆
«Ú√«Âz «Ú⁄≈ ‹Ø «¬√ Ú≈ Á∆ ¡≥ÁÒ∆ ◊Ú≈‘∆ Â∂ ¡≈Ë≈ ‘À, «¬È∑ª √Âª Á∂ «Ò÷≈∆ È∂
‹ÈÓ √≈÷∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú «Ò÷ «Ó‘Ï≈È Á∆ ¡øÌ’≈ Á∂ Í≥È∂ HB Â∂ ’∆Â∆ ‘ÀÕ √Ø ¿∞√ ˘
«¬Ê∂ Áπ‘≈¿∞‰ Á∆ ÒØÛ È‘∆∫Õ «¬√ «Ú⁄ ““ÁÒ-Ìø‹È ◊π» √»Ó≈”” Ú◊∂ √ø’∂ √ͺه ’Á∂
‘È «’ «¬‘ ¤∂Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ Â∂ Ú∂Ò∂ Á∆ ⁄È≈ ‘ÀÕ
Ì≈¬∆ ◊π  Á≈√ Á∆ Í«‘Ò∆ Ú≈ ó Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ Ï≈√’∂ «˜Ò≈ ¡≥«ÓÃÂ√ Á∂
«‘‰ Ú≈Ò∂ Á≈Â≈ ⁄øÁ ̺Ò∂ Â∂ √ÍπºÂ √ÈÕ Á≈Â≈ ⁄øÁ ◊π» ¡Ó Á≈√ Á∂ √º’∂ Ì≈ √ÈÕ
«¬√ Â∑ª Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ Â∆‹∂ «√º÷ ◊π», ◊π» ¡Ó Á≈√ Á∂ ÌÂ∆‹∂, Ï∆Ï∆ Ì≈È∆ Á∂ Ì≈ Â∂ ◊π»
¡‹È √≈«‘Ï Á∂ Ó≈Ó∂ Ò◊Á∂ √ÈÕ ‹ÁØ∫ ◊π» ¡ÓÁ≈√ ‹∆ È∂ ◊Ø«¬øÁÚ≈Ò Ú√≈«¬¡≈ ª
√≈≈ Í«Ú≈ Ï≈√’ ÂØ∫ ¡≈ ’∂ ◊Ø«¬øÁÚ≈Ò «‘‰ Òº◊≈Õ ◊Ø«¬øÁÚ≈Ò «Ú⁄ ‘∆ AEEH ¬∆:
Á≈Â≈ ⁄øÁ Á∂ ÿ Ó≈Â≈ ‹∆Ú‰∆ Á∆ ’∞º÷Ø∫ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ Á≈ ‹ÈÓ ‘Ø«¬¡≈AÕ «¬‘ Úº‚∂ ‘Ø
’∂ «√º÷∆ Í⁄≈ ’Á∂ ‘∂Õ ◊π» ≈ÓÁ≈√, ◊π» ¡‹È ¡Â∂ ‘ ◊Ø«ÏøÁ √≈«‘Ï Á∂ √Ó∂∫ «¬È∑ª
◊π»-ÿ Á∆ Ï‘π √∂Ú≈ ’∆Â∆Õ ‹Ø ¡≈«Á ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï Á∆ Ï∆Û ◊π» ¡‹È √≈«‘Ï È∂
«Â¡≈ ’∆Â∆ ¡≈Í ¿∞√ Á∂ «Ò÷≈∆ √ÈÕ ¡≈Í Á≈ «Á‘ªÂ AFCG ¬∆√Ú∆ «Ú⁄ ◊Ø«¬øÁÚ≈Ò
«Ú⁄ ‘Ø«¬¡≈BÕ
Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ ◊π» ÿ Á∂ Ï‘π È∂Û∂ ‘؉ ’ ’∂ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï √ÏøË∆
Ú≈«¬Âª ˘ ⁄ø◊∆ Â∑ª ‹≈‰Á∂ √ÈÕ ¿∞È∑ª Á∂ √Ó∂∫ ’¬∆ «√º÷ ÓΩ‹»Á √È «‹È∑ª È∂ ◊π» È≈È’
√≈«‘Ï Á∂ ÁÙÈ ’∆Â∂ √ÈÕ «¬È∑ª «Ú⁄Ø∫ «¬’ Ï≈Ï≈ Ïπº„≈ ‹∆ √ÈÕ «¬È∑ª Á≈ ’ÊÈ ◊π» È≈È’
√≈«‘Ï Á∂ «√º÷ª «Ú⁄ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ È∂ «◊¡≈Ú∆∫ Ú≈ «Ú⁄ ’∆Â≈ ‘À :-
““«‹Â≈ øË≈Ú≈ ÌÒ≈ ‘À Ï»Û≈ Ïπ„≈ «¬’ Ó«È «Ë¡≈ÚÀÕ””
Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ Úª◊ Ïπº„≈ ‹∆ Ú∆ ◊π» ÿ Á∂ «È’‡-Ú≈Â∆ «√º÷ª «Ú⁄Ø∫ √ÈÕ ¡≈Í
◊π» ¡≥◊Á √≈«‘Ï ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ◊π» ‘ ◊Ø«ÏøÁ √≈«‘Ï ◊π»¡ª ˘ ◊ºÁ∆ Â∂ ÏÀ·È √Ó∂∫ «ÂÒ’
¶◊ªÁ∂ ‘∂Õ ¡≈Í Á≈ «Á‘ªÂ Ú∆ ◊π» ‘ ◊Ø«ÏøÁ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ √Ó∂∫ AFCA ¬∆√Ú∆ «Ú⁄
‘Ø«¬¡≈Õ
Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ Â∂ Ï≈Ï≈ Ïπº„≈ ÁØÚ∂∫ ¡≈Í√ «Ú⁄ Ï‘πÛ È∂Û∂ √È «‹Ú∂∫ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√
‹∆ Á∆ Ï≈Ï≈ Ïπº„≈ ‹∆ √≈∂ ¿∞ÍØ’Â ‡»’ ÂØ∫ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ‘ÀÕ Ï≈Ï≈ Ïπº„≈ ‹∆ È∂ ◊π» È≈È’
√≈«‘Ï Á∂ ÁÙÈ ’∆Â∂ √ÈÕ «¬√ Ò¬∆ ¿∞È∑ª Á∂ ‹∆ÚÈ Á∂ ’≈È≈«Ó¡ª ÂØ∫ ‹≈‰± √ÈÕ «¬√
Â∑ª ‹Ø ’∞fi Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ È∂ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂ ‹∆ÚÈ Ï≈∂ «Ò«÷¡≈, ¿∞‘ Ï≈Ï≈ Ïπº„≈
A. Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√, Ì≈Ù≈ «ÚÌ≈◊, Í«‡¡≈Ò≈, Í≥È≈ E
B. Ó‘≈È ’ØÙ Ì≈¬∆ ’≈‘È «√øÿ, Í≥È≈ CAA
(x)

19. ‹∆ Á∆ «ÁºÂ∆ ‹≈‰’≈∆ ¡Â∂ Í⁄Ò Ú≈«¬Âª Â∂ ¡Ë≈ √∆Õ «¬√ Â∑ª Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆
Á∆ Í«‘Ò∆ Ú≈ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂ ‹∆ÚÈ √øÏøË∆ Í«‘Ò∆ «Ò÷ √∆Õ «¬‘ «Ò÷ ‹∂’
√Ó’≈Ò∆ È‘∆∫ ª ¡Ë-√Ó’≈Ò∆ ‘؉ Á≈ «ÚÙ∂Ù Á‹≈ ÷Á∆ √∆, «’™«’ «¬‘ ◊π» È≈È’
√≈«‘Ï Á∂ ‹ØÂ∆ ‹Ø √Ó≈¿∞‰ ÂØ∫ ÊØÛ≈ √Óª «Í¤Ø∫ «Ò÷∆ ◊¬∆ √∆AÕ
Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ Í«‘Ò∆ Ú≈ Á∂ ⁄∂ ‹≈‰ Á≈ ’≈È Ì≈¬∆ ÓÈ∆ «√øÿ Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ
√≈÷∆ «Ú⁄ «¬√ Â∑ª ¡≥«’ ‘À :-
““«¬’ √Ó∂∫ Ì≈¬∆ ÓÈ∆ «√øÿ Ê∆ «√º÷ª ÍÃÙÈ ’∆Â≈ «’ ◊ØÙ‡ ‹ÈÓ √≈÷∆ Í«‘Ò∆
Í≈ÂÙ≈‘∆ Á∆ ¡ ¿∞√ «Ú⁄ ¤Ø‡∂ Ó∂Ò Ú≈«Ò¡ª È∂ ’¬∆ ‹π◊ª ¡‰Ï‰Á∆¡ª Í≈«¬ «ÁºÂ∆¡ª
‘È. .. ‹À√∂ ÁπË ÓÀ∫ Í≈‰∆ Ò≈«¬ «ÁÂ∂ Á∂ ‘ø√ ¿∞√ ˘ «ÌøÈ «ÌøÈ ’ ÒÀ∫Á≈ ‘À, ÂÀ√∂ Âπ√∆∫ Ó‘ª
‘ø√ ‘Ø «¥Í≈ ’ ’∂ ◊π» ’∂ Ï⁄È Â∂ Ó∆«‰¡≈ Á∂ Ï⁄È «ÌøÈ «ÌøÈ ’ Á∂ÚØÕ Âª Ì≈¬∆ ÓÈ∆
«√øÿ ‹∆ Ï⁄È ’∆Â≈ «’ «‹√ √Ó∂∫ Í≥‹Ú∂∫ Í≈ÂÙ≈‘ √Ã∆ ◊π» √≈«‘Ï ‹∆ Á∆ «Ó‹≈Á≈ ’∆Â∆ ‘À
«Â√ √Ó∂∫ «√º÷ª ¡Á≈√ ’∆Â∆ ‹Ø ◊ØÙ‡ª Á∆ «Ó‹≈Á≈ ’ج∆ ‘ج∆ È‘∆∫Õ Ó«Â Í≥‹ª Ó∂Ò Ú≈Ò∂
‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄ ¡‹π◊ª Í≈«¬ ’∂ «√º÷ª ˘ ÌÓ≈«¬ Á∂∫Á∂ ‘ØÚÈÕ Âª Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ ˘
Ï⁄È ‘Ø«¬¡≈ «’ Â∞√ª ‹ÈÓ √≈÷∆ Á∆ «¬’ Ú≈ ’È∆ (⁄‰∆) ‹Ø ◊π» Á∂ «√º÷ ¿∞√ Ú≈ Á∂
¡È∞√≈∆ √≈÷∆ ˘ √πȉ ÍÛ∑È◊∂Õ Â≈‘∆ Â∂ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ Á∆ ‹Ø Ú≈ ‘À «◊¡≈È
ÂÈ≈ÚÒ∆ √ج∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ ‘ÀB””Õ
Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ È∂ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ ‹∆ÚÈ √øÏøË∆ «Èº◊ ‹≈‰’≈∆
«ÁºÂ∆ ‘À ‹Ø «¬«Â‘≈√’ ͺ÷ ÂØ∫ Ï‘π ‘∆ Ò≈ÌÁ≈«¬’ ‘ÀÕ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ Á∆ Í«‘Ò∆ Ú≈ Á∆
BEÚ∆∫ Í¿∞Û∆ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ DEÚ∆∫ Í¿∞Û∆ Â’ ◊π» È≈È’ Á∂ ‹∆ÚÈ Á∆¡ª Úº÷ Úº÷ ÿ‡È≈Úª Á≈
‘≈Ò ‘ÀÕ ‹Ø Ï‘π ‘∆ √ø’∞⁄Úª ‘ÀÕ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ ˘ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂ √≈∂ Í»Ï Â∂
Áº÷‰ Â∂ √¯ª Ï≈∂ «¬’ ‡»’ «Ò÷∆ ‘À, ¿∞‘ «¬‘ ‘À :-
“Ï≈Ï≈ ¡≈«¬¡≈ Â∆Ê∆ Â∆Ê ÍπÏ √Ì∂ «Î« Á∂÷À”
BHÚ∆∫ ¡Â∂ BIÚ∆∫ Í¿∞Û∆ «Ú⁄ √Ó∂ Â∂ ‹≈‰ Á≈ ’ÊÈ ‘ÀÕ Í‘≈Û∆ Ê≈Úª Á∂ È≈Úª
È≈Ò “√” ¡◊∂Â ’¬∆ Ú≈∆ Ú≈Ë» ‘∆ Ò◊Á≈ ‘À «‹Ú∂∫ ““«ÍÂ∆ ˘ √«ÍÂ∆”” «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
Íª◊ Á«¡≈ ˘ √Íª◊ ¡≈÷Á∂ ‘ÈÕ «¬√∂ Â∑ª √Ó∂ ÙÏÁ «Ú⁄ “Ó∂” ‹ª Ó∂» ‘À «‹√ Á≈
’ÊÈ Ú∂Áª ¡Â∂ Íπ≈‰ª «Ú⁄ ¡≈™Á≈ ‘ÀÕ ÍÓ ÍÃ≈⁄∆È ’≈Ò «Ú⁄ Ì≈Â∆ √≈Ë» «¬√ Á∆
Ô≈Â≈ ’Á∂ ¡≈¬∂ ‘ÈÕ Ó∂» ÂØ∫ Ì≈Ú ’ÀÒ≈Ù ÍÏ ‘À («Ú√Ê≈ Ò¬∆ Ú∂÷Ø ’ÀÒ≈Ù ÍÏÂ
‹≈‰ Á∆ √≈÷∆)
A. «¬’ Ú≈«¬Â ¡Èπ√≈ ‹ÁØ∫ ◊π» ¡‹È Á∂Ú √≈«‘Ï Ï∆Û «Â¡≈ ’Ú≈ ‘∂ √È ¿π√ √Ó∂∫ ¿∞È∑ª
Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ˘ ¡≈͉∆ Ï≈‰∆ Ú∆ ◊π» ◊ÃøÊ √≈«‘Ï «Ú⁄ ⁄≈Û∑È Ò¬∆ «’‘≈ «‹√ ÂØ∫ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ‘À «’ ◊π» ◊ÃøÊ
Á∂ √øÍ»È ‘؉ ÂØ∫ Í«‘Òª Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ È∂ ’∞fi Ï≈‰∆ ⁄∆ ‘ج∆ ‘ÀÕ ‘Ø √’Á≈ ‘À «’ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï √øÏøË∆
Í«‘Ò∆ Ú≈ Á∆¡ª ’∞fi Í¿∞Û∆¡ª Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ È∂ AF@D ¬∆√Ú∫ ÂØ∫ Í«‘Òª ⁄ Ò¬∆¡ª ‘؉Õ
B. ‹ÈÓ√≈÷∆ Ì≈¬∆ ÓÈ∆ «√øÿ ¤≈Í≈ ÏøϬ∆ (AHIB) Í≥È≈ A-B
(xi)

20. CBÚ∆∫ ¡Â∂ CCÚ∆∫ Í¿∞Û∆ «Ú⁄ Óº’∂ ‹≈‰ Á≈ ’ÊÈ ¡Â∂ CEÚ∆∫ ¡Â∂ CFÚ∆∫ Í¿∞Û∆
«Ú⁄ Ï◊Á≈Á ‹≈‰ Á≈ Úȉ, CHÚ∆∫ Í¿∞Û∆ «Ú⁄⁄ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á≈ ’Â≈Íπ Á≈
‹∆ÚÈ ¡ø«’ ’∆Â≈ ‘À :-
Ï≈Ï≈ ¡≈«¬¡≈ ’Â≈Íπ« Ì∂÷π ¿∞Á≈√∆ √◊Ò ¿∞Â≈≈
Í«‘ √ø√≈∆ ’ÍÛ∂ Ó≥‹∆ ÏÀ«· ’∆¡≈ ¡ÚÂ≈≈
«’Ú∂∫ «¬√ Í¿∞Û∆ «Ú⁄ «¬’ Â∞’ √ºÂ∂ ÏÒÚø‚ Á∆ Ú≈ È≈Ò «ÓÒ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ «‹√ ÂØ∫
ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ‘À «’ ◊π» ¡‹È √≈«‘Ï Á∂ √Ó∂∫ Â’ «¬√ ◊ºÒ Á∆ Ï‘π ⁄⁄≈ ‘∆ ‘À «’ ◊π»
√≈«‘Ï È∂ ¡Í‰∂ ÍπºÂª Á∆ ʪ Ì≈¬∆ Ò«‘‰∂ ˘ ¡≈͉≈ ¿∞µÂ-¡«Ë’≈∆ Ê≈«Í¡≈ ‘ÀÕ ¿π‘
Ú≈’ «¬√ Â∑ª ‘À :-
ÍπÂ∆ ’¿∞Ò È Í≈«Ò¡≈ Ó«È ÷؇∂ ¡≈’∆ È«√¡≈≈
«¬√ ÂØ∫ Í«‘Ò∆ Â∞’ ‘À :-
¿πÒ‡∆ ◊ø◊≈ Ú‘≈¬∆¿∞«È ◊π ¡≥◊Áπ «√« ¿∞Í« Ë≈≈
CIÚ∆∫ Í¿∞Û∆ ÂØ∫ DCÚ∆∫ Í¿∞Û∆ Â’ ¡⁄Ò Ú‡≈Ò∂ Á≈ Ú‰È Â∂ ¿∞Ê∂ ‘ج∆ «√ºËª
È≈Ò ⁄⁄≈ Á≈ ’ÊÈ ‘ÀÕ DDÚ∆∫ Í¿∞Û∆ «Ú⁄ ÓπÒÂ≈È ‹≈‰ Á≈ Ú‰È ‘À ¡Â∂ DEÚ∆∫
Í¿∞Û∆ «Ú⁄ ◊π» √≈«‘Ï Á∂ «Î ’Â≈Íπ ¡≈¿∞‰, Ò«‘‰≈ ‹∆ ˘ ◊π«¡≈¬∆ Á∂ ’∂ ‹ØÂ∆ ‹ØÂ
√Ó≈¿∞‰ Á≈ Ú‰È ‘ÀÕ
Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ Á∆ Í«‘Ò∆ Ú≈ È∂ √Ã∆ ◊π» È≈È’ ÍøÍ≈ Á∂ «Ò÷Â∆ »Í Á≈ È∆∫‘
ͺÊ «÷¡≈Õ ◊π» ‘ ◊Ø«ÏøÁ √≈«‘Ï Á∂ √Ó∂∫ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï √øÏøË∆ Ú≈«¬Âª, ‹Ø »Í
Ë≈È ’ ⁄πº’∆¡ª √È, Á≈ «Ú√Ê≈ «¬√ Ú≈ Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ ÂØ∫ «ÓÒÁ≈ ‘ÀÕ «¬√ Ú≈ ˘ Ì≈Ú∂∫
«¬«Â‘≈√ Â∂ È‘∆∫∫ «’‘≈ ‹≈ √’Á≈ Í «¬√ «Ú⁄Ø∫ ӑºÚÍ»‰ «¬«Â‘≈√’ ÂºÊ «ÓÒÁ∂ ‘È
«‹È∑ª ÂØ∫ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∆ ‹∆ÚÈ∆ «Ò÷‰ Ò¬∆ √‘≈«¬Â≈ «ÓÒÁ∆ ‘ÀÕ
«Ó‘Ï≈È Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ√≈÷∆ ó «¬’ Ú≈«¬Â ¡È∞√≈ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ Á∆ Í«‘Ò∆
Ú≈ Á∂ ⁄∂ ‹≈‰ ÂØ∫ Í«‘Òª «Ó‘Ï≈È Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ ‘Ø∫Á «Ú⁄ ¡≈¬∆ «‹√ ˘ ◊ØÙ‡ª
«Ó‘Ï≈È ’’∂ Ú∆ «Ò«÷¡≈ ‘ÀÕ Ì≈¬∆ ÓÈ∆ «√øÿ Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆, «‹√ Á≈ Á»‹≈ Ȫ
«◊¡≈È ÂÈ≈ÚÒ∆ ‘À, «Ú⁄ «¬‘ √Í≤‡ ÂΩ Â∂ «Ò«÷¡≈ ‘À «’ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ Á∆ Í«‘Ò∆ Ú≈
⁄∂ ‹≈‰ ÂØ∫ Í«‘Òª “◊ØÙ‡≈ «Ó‘Ï≈È” ÓΩ‹»Á √∆Õ «¬√ √øÏøË «Ú⁄ ¡√∆∫ Ì≈¬∆ ÓÈ∆ «√øÿ
Ú≈Ò∆ √≈÷∆ Á∆ ‡»’ ¿∞Â∂ Á∂ ¡≈¬∂ ‘ªÕ
ÓÈØ‘ Á≈√ «Ó‘Ï≈È (AEHA-AFD@ ¬∆√Ú∆) ◊π» ¡‹È √≈«‘Ï Á∂ Úº‚∂ Ì≈
«ÍÊ∆ ⁄øÁ Á∂ √ÍπºÂ ¡Â∂ ◊π» ≈ÓÁ≈√ Á∂ ÍØÂ∂ √ÈÕ ¡≈Í È∂ «Ú«Á¡≈ ÍÃ≈ÍÂ∆ ◊π» ¡‹È
√≈«‘Ï ÂØ∫ ’∆Â∆ Â∂ ¡≈͉∂ √Ó∂∫ Á∂ ¿∞µÿ∂ «Ò÷≈∆ Â∂ ’∆ÂÈ∆¬∂ ‘ج∂ ‘ÈÕ ◊πÏ≈‰∆ Á∂ ÍÁ≈ʪ
Á∆ ÍÍ≈‡∆ «¬È∑ª ‘∆ ÌØ∆ ‹≈ÍÁ∆ ‘ÀÕ ◊π» ¡≥Ù «Ú⁄Ø∫ ‘؉ ’ ’∂ «¬‘ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï
√øÏøË∆ ÍÃ⁄Ò Ú≈«¬Âª ÂØ∫ ÌÒ∆ ÍÃ’≈ ‹≈‰± √ÈÕ «¬‘ ‘∆ ’≈È ‘À «’ «¬‘ ‹ÈÓ √≈÷∆
A. ÓÈØ‘ Á≈√ «Ó‘Ï≈È ‹∆ Á∂ ‹∆ÚÈ Ò¬∆ ÚË∂∆ ‹≈‰’≈∆ Ú≈√Â∂ Ú∂÷Ø «¬È∑ª √Âª Á∂ «Ò÷≈∆ Á≈
È؇ ¡øÌ’ ‹ÈÓ √≈÷∆ ◊π» È≈È’, «’à«Ó‘Ï≈È, ı≈Ò√≈ ’≈Ò‹, ¡≥«ÓÃÂ√, AIFB, Í≥È≈ A-AC
(xii)

21. «¬«Â‘≈√ ͺ÷ ÂØ∫ Ï‘π ӑ≈ÈÂ≈ ÷Á∆ ‘ÀÕ «’™«’ «¬√ «Ò÷ Á∂ Ï‘π ÿº‡ ÷Û∂ «ÓÒÁ∂
‘È, AIFB «Ú⁄ ‹ÁØ∫ «¬È∑ª √Âª Á∂ «Ò÷≈∆ È∂ «¬√ ˘ √øÍ≈ÁÈ ’ ’∂ ¤ÍÚ≈«¬¡≈ ¿∞√
Ú∂Ò∂ «¬√ Á∂ ÁØ ÷Û∂ ‘∆ «ÓÒÁ∂ √È ¡√Ò «Ò÷ Á≈ ÍÂ≈ È‘∆∫ Ò◊Á≈Õ ‘ØȪ «Ò÷ª Úª◊
«¬√ «Ú⁄ Ú∆ Ú≈Ë∂ ÿ≈‡∂ ‘πøÁ∂ ‘∂ ‘ÈÕ «¬√ Ò¬∆ «¬√ ˘ ¡√ª «Ó‘Ï≈È Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆
«Ò«÷¡≈ ‘ÀÕ
«¬‘ Í«‘Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ ‘À «‹√ «Ú⁄ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∆¡ª ¿∞Á≈√∆¡ª Á≈ ‘≈Ò
«˜¡≈Á≈ ÔÊ≈Ê’ „ø◊ È≈Ò «Ò«÷¡≈ ‘ÀÕ ‘Ø ‹ÈÓ √≈÷∆¡ª «Ú⁄ ◊π» √≈«‘Ï Á∆¡ª ⁄≈
¿∞Á≈√∆¡ª ⁄Ω∫‘ «ÁÙ≈ «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ‘È ó«‹Ú∂∫ «’ Í»Ï, Áº÷‰, ¿∞ºÂ ¡Â∂ ͺ¤ÓÕ «¬√
‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄ ◊π» √≈«‘Ï Á∂ Í»Ï Ú≈Ò∂ Í≈√∂ ÂØ∫ ‘∆ Áº÷‰ ÚºÒ ‹≈‰≈ ¡≥«’ ‘À «˜¡≈Á≈
·∆’ ‹≈ÍÁ≈ ‘À «’™«’ «‹√ È∂ Áº÷‰ ÚºÒ ‹≈‰≈ ‘À ¿∞√ Á≈ ‹◊È È≈Ê Íπ∆ ÂØ∫ Ú≈Í√
Í≥‹≈Ï ¡≈¿∞‰≈ ·∆’ È‘∆∫ ‹≈ÍÁ≈Õ «ÚÙ∂Ù ’ ’∂ ‹ÁØ∫ √¯ Á∂ √≈ËÈ «Ï÷Û∂ ‘Ø‰Õ «¬√ ÂØ∫
«¬Ò≈Ú≈ ‹◊È È≈Ê Íπ∆ ÂØ∫ Ú∆ Áº÷‰ Á∂ Íë√ºË Â∆Ê ¡√Ê≈Ȫ ˘ √Â≈ ‹ªÁ≈ √∆Õ √Ø ◊π»
È≈È’ √≈«‘Ï Á≈ ‹◊È È≈Ê Í»∆ ÂØ∫ Áº÷‰ ÚÒ ‹≈‰≈ ·∆’ ‹≈ÍÁ≈ ‘ÀÕ
«¬™ ‹≈ÍÁ≈ ‘À «’ «Ó‘Ï≈È È∂ ‹ÈÓ √≈÷∆ Ò«◊¡≈ √Ê≈È’ √«ÊÂ∆ ˘ Óπº÷
º«÷¡≈ ‘ÀÕ «¬√ ‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ‘À «’ Ï∆Ï∆ È≈È’∆ Á≈ ÍÂ∆ ‹À ≈Ó ¿∞µÍÒ ÷ºÂ∆
√∆Õ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Á∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄ ¿∞√ ˘ ÍÒÂ≈ ÷ºÂ∆ «Ò«÷¡≈ ‘ÀÕ √πÒÂ≈ÈÍπ «Ú⁄ ¡º‹
’Ò Ú∆ ¿∞µÍÒ ÷Â∆¡≈ Á∂ ÿ ‘À‰ Í Íҫ¡ª Á∂ È‘∆∫Õ ‘Ø √’Á≈ ‘À √ØÒ∑Ú∆∫ ¡Â∂ √Â≈Ú∆∫
ÙÂ≈ÏÁ∆ «Ú⁄ Ú∆ ¿∞µÍÒ≈ Á∂ ÿ ‘؉ «‹√ ’ ’∂ «Ó‘Ï≈È ‹∆ È∂ ‹À ≈Ó ˘ ¿∞µÍÒ «Ò«÷¡≈
‘ØÚ∂Õ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂ ÓÊ≈ ‹≈‰ Á∆ √≈÷∆ ÂØ∫ Ú∆ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ‘À «’ ÓÊ≈ Ï≈∂ ‹Ø
«Ú√Ê≈ «ÁºÂ≈ ‘À, «ÏÒ’∞Ò ·∆’ ‘À ““◊π» ‹∆ ÓÊ≈ «Ú⁄”” Ú≈Ò∆ √≈÷∆ «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ‘À :-
““ÂÏ Áº÷‰ ’∆ ËÂ∆ Â∂ ◊π» Ï≈Ï≈ È≈È’ ¿∞µÂ ’∆ ËÂ∆ ÓÀ∫ Í≥«‹ Ï√ Á÷‰ Á∆
ËÂ∆ ÷∂Ò∂ ÂÏ Á÷‰ ’∆ ËÂ∆ Á∂«÷ ’« ÓÊ≈ ‹ÓÈ≈ ¡≈«¬ ¿∞Â∂ ’∂√Ø ≈«¬ ’∂ Á∂Ú≈Ò∂ ’≈
Á√È∞ ’∆¡≈”” (Í≥È≈ CF@) ÓÊ≈ Á∂ È◊ «Ú⁄ ’ÀÙÚ Á≈ Ó≥Á Ï‘π Íë√Ë ¡√Ê≈È ‘ÀÕ
«¬‘ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂ √Ó∂∫ «¬’ ¤Ø‡≈ «‹‘≈ Ó≥Á √∆ ‹Ø ‹‘ª◊∆ Á∂ √Ó∂∫ «¬’ Úº‚≈ Ó≥Á
Ï«‰¡≈Õ √Ø ‹ÈÓ √≈÷∆ ’Â≈ È≈ ’∂ÚÒ ÓÊ≈Á∆ Ì»◊ØÒ’ √«ÊÂ∆ ÂØ∫ ‘∆ ‹≈‰± ‘À √◊Ø∫ ¿∞√
«Ú⁄ ’ÀÙÚ Á∂ Ó≥Á ÂØ∫ Ú∆Õ «¬√∂ Â∑ª ¿∞‹ÀÈ «Ú⁄ ÌÊ∆ Á∆ ◊π¯≈ Á∂ ¡≈Ò∂ Áπ¡≈Ò∂ Á≈
«Ú√Ê≈ ·∆’ ‹≈ÍÁ≈ ‘À «’™«’ «¬‘ ◊π¯≈ √Í≈ ÈÁ∆ Á∂ ’ø„∂ Â∂ ‘À, Ì≈Ú∂∫ ¡º‹ ’Ò Ó√∆Â
¿∞Ê∂ È‘∆∫ ‘À :-
““ÂÏ Áº÷‰ ’∆ ËÂ∆ ·◊‘π √≈Ê ◊Ø√‡ ’« ’« ◊π» Ï≈Ï≈ È≈È’ ‹∆ ¿∞‹ÀÈ
È◊∆ ‹≈«¬ «È’«Ò¡≈...
¡ ¿∞‘ª ◊π√ª‘∆ ◊Ø÷ ÌÊ∆ ’∆ ◊π¯≈ Ì∆ ‘ÀÕ ¿∞‘ª ‹Ø «¬ÙÈ≈È ’« ’« ¡ÈßÂ’≈
Íπ∆ ¡π ÌÊ∆ ’∆ ◊π¯≈ ’∆ ‹≈Âz≈ ’¿∞ ¡≈ÚÀ ‘À, ¿∞‘ª ‘∆ ◊π» Ï≈Ï≈ È≈È’ ‹∆ ‹≈«¬
«È’«Ò¡≈...
◊π¯≈ Á∂ È‹Á∆’ Ó√∆ ‘À ÁÚ≈‹∂ Â∂ ÚÛ«Á¡ª √≈Ó‰∂, «Â√ ’∂ ¡◊À ⁄ÚπÂÛ≈ ‘À
¿∞Í« ¡≥ÏÒ∆ ’≈ «Ï¤∞ ‘À; ¡≥ÏÒ∆ Â∂ Á≈‘È∂ ◊π¯≈ Á≈ Á ‘À, «Â√ ’∂ ¡≈◊À ¡øÏÒ∆ ’≈ «Ï¤∞
(xiii)

22. ‘ÀÕ ¡≥ÏÒ∆ ’∂ ¡≈◊∂ Ó√∆ ’≈ ⁄¿∞ÂÛ≈ ‘À ¿∞‘ª ‘∆ ◊π» Ï≈Ï≈ È≈È’ ÏÀ·≈ ‘ÀÕ”” Í≥È≈ C@@
‹ÈÓ √≈÷∆ «Ó‘Ï≈È «‘º√≈ Á»‹≈ «Ú⁄ Óπ√ÒÓ≈È ¯’∆ª Á∂ «ÁºÂ∂ ‘Ú≈Ò∂ ·∆’
‹≈ÍÁ∂ ‘ÈÕ ¿∞√ «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ‘À, ““Ó∆¬∂ Á≈¿±Á Ù∂ ◊Û∑ Ú≈Ò∂ ’≈ Í∆ ¿∞√ √≈Ê ◊π» Ï≈Ï∂
È≈È’ ‹∆ ◊ØÙ‡ ’∆Â∆Õ”” (‹ÈÓ √≈÷∆ «Ó‘Ï≈È «‘º√≈ Á»‹≈ Í≥È≈ AHB) ‹ÈÓ √≈÷∆
«Ó‘Ï≈È «‘º√≈ Í«‘Ò≈ Á∂ Í≥È≈ EAA Â∂ «Ò«÷¡≈ ‘À ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Ù∂ ◊Û ‘Ø ’∂ ¡º◊∂ ˘
◊¬∂Õ «‹Ú∂∫ «’ ‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ‘À Ù∂ ◊Û «Ú⁄ «¬’ ’È∆ Ú≈Ò≈ ¯’∆ Á≈¿±Á
«’Ó≈È∆ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ «¬‘ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á≈ √Ó’≈Ò∆ √∆Õ Â˜’≈-«¬-√»¯∆¡≈-«¬-
Í≥‹≈Ï ¡È∞√≈ «¬√ Á≈ «Á‘ªÂ AEGD ¬∆√Ú∆ «Ú⁄ ‘Ø«¬¡≈ Â∂ «¬√ Á∂ «Ó˜≈ Â∂ ‘π‰ Â’ Ù∂
◊Û «Ú⁄ Ó∂Ò≈ Ò◊Á≈ ‘ÀÕA «¬√∂ Â∑ª √ºÔÁ ¡ÏÁπÒ ’≈Á ◊∆Ò≈È∆ Ò≈‘Ω È∂ ’È∆ Ú≈Ò∂
¯’∆ ‘ج∂ ‘ÈÕ «‘‘ Á≈¿±Á «’Ó≈È∆ Ù∂ ◊Û Ú≈Ò∂ Á∂ Í∆ √ÈÕ «¬‘ ◊Ã√Â∆ √È Â∂ ≈Ú∆ Á∂
’ø„∂ Â∂ «‘øÁ∂ √ÈÕ «¬È∑ª Á≈ «Á‘ªÂ AECE-CF ¬∆√Ú∆ «Ú⁄ ‘Ø«¬¡≈Õ «¬È∑ª È≈Ò ◊π»
È≈È’ √≈«‘Ï Á∆ ◊Ò Ï≈ Á≈ «Ú√Ê≈ «Ó‘Ï≈È Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ «‘º√≈ Á»‹≈ Í≥È≈
AGI-AHB Â∂ ‘ÀÕ «¬√ Â∑ª «Ó‘Ï≈È Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄ «¬«Â‘≈√’ √«Ó◊∆ Á≈ ÍÂ≈
Ò◊Á≈ ‘ÀÕ
«Ó‘Ï≈È Á∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ «‘º√≈ Á»‹≈ «Ú⁄ «¬’ √≈÷∆ ‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï Á≈ √øÍ≈ÁÈ
’È Á∆ ‘À «‹√ ÂØ∫ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ‘À «’ «’√ Â∑ª Ì≈¬∆ Ò«‘‰ ‹∆ È∂, ‹Ø «Í¤Ø∫ ◊π» ¡≥◊Á
ω∂, ‹Íπ‹∆ √≈«‘Ï Á≈ √øÍ≈ÁÈ ’∆Â≈ ¡Â∂ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∆¡ª ⁄È≈Úª «Ú⁄Ø∫
Í¿∞Û∆¡ª ’º„ ’∂ ¿∞È∑ª ˘ ÂÂ∆Ï «ÁºÂ∆ Â∂ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï ˘ √π‰≈¬∆Õ ◊π«¡≈¬∆ «ÓÒ‰
Â∂ ¡≈͉≈ «¬’ √ÒØ’ ““ÍÚ‰∞ ◊π» Í≈‰∆ «ÍÂ≈....”” ¡ı∆ Â∂ Á‹ ’ ’∂ ◊π» ¡≥◊Á
√≈«‘Ï È ‹Íπ‹∆ Â∂ ¡Í‰∆ ÓØ‘ Ò≈ «ÁÂ∆Õ
«Ó‘Ï≈È Á∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ «‘º√≈ Á»‹≈ «¬’∂ «¬’ «Ò÷ ‘À «‹√ ÂØ∫ √≈˘ ◊π» È≈È’
√≈«‘Ï Á∂ ’Â≈Íπ «‘‰ Á≈ «Ú√Ê≈ È≈Ò ‘≈Ò ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ‘ÀÕ «¬√ ÂØ∫ «¬‘ Ú∆ «√ºË
‘πøÁ≈ ‘À «’ Ì≈¬∆ Ò«‘‰≈ ‹∆ (◊π» ¡≥◊Á) ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï È≈Ò ’≈¯∆ √Óª ‘∂ Â∂ ¡⁄Ò
Ú‡≈Ò∂ ¡Â∂ ‘Ø Ê≈Úª Â∂ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï È≈Ò ‹ªÁ∂ ‘∂Õ ¡⁄Ò Ú‡≈Ò∂ «√ºËª È≈Ò ◊ØÙ‡
’È «Ú⁄ Ì≈¬∆ Ò«‘‰≈ ‹∆ È∂ Ú∆ «‘º√≈ «Ò¡≈Õ ’Â≈Íπ «Ú⁄ ¿∞⁄≈∆ Ï≈‰∆ Á≈ «Ú√Ê≈
Ú∆ «¬√ ‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄Ø∫ «ÓÒÁ≈ ‘ÀÕ
Ú≈Ò«¬Â Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ ó √Â≈Ú∆∫ √Á∆ Á∂ Í«‘Ò∂ ¡ºË «Ú⁄ «Ò÷∆ «¬’ ‘Ø
‹ÈÓ √≈÷∆ Á≈ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ‘À «‹√ ˘ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï ‚≈’‡ Ú∆ «√øÿ ‹∆ È∂ “Íπ≈ÂÈ ‹ÈÓ
√≈÷∆” Á∂ «√Ò∂÷ ‘∂· √øÍ≈ÁÈ ’ ’∂ ¤≈«Í¡≈ ‘ÀÕ ¡√∆∫ «¬√ ‹ÈÓ √≈÷∆ ˘ ÚÒ≈«¬Â ‹ÈÓ
√≈÷∆ «Ò«÷¡≈ ‘À «’™«’ «¬√ Á∆ «¬’ ‘ºÊ «Ò÷ AHAE ¬∆√Ú∆ «Ú⁄ ‘ÀÈ∆ Ê≈Ó√ ’ØÒÏπ’
«¬ø◊ÒÀ∫‚ ÒÀ «◊¡≈ √∆Õ «¬‘ √ø√«¥Â Á≈ «¬’ «ÚÁÚ≈È √∆ ¡Â∂ ¬∆√‡ «¬ø‚∆¡≈ ’øÍÈ∆ Á∆
’Ω∫√Ò Á≈ «¬’ ÓÀ∫Ï √∆Õ ¿∞Ê∂ ‹≈ ’∂ ¿∞√ È∂ «¬‘ ÷Û≈ ¬∆√‡ «¬ø‚∆¡≈ ’øÍÈ∆ Á∆ Ò≈«¬ÏÃ∂∆
˘ Á∂ «ÁºÂ≈ Â∂ AHEG «Í¤Ø∫ «¬ø‚∆¡≈ ¡≈«¯√ Ï‰È Â∂ «¬ø‚∆¡≈ ¡≈«¯√ Ò≈«¬Ï∂Ã∆ ˘ «ÓÒ
A. ˜’≈-«¬-√»¯∆¡ª-«¬-Í≥‹≈Ï, ¡«‘‹≈˜πÒ ‘º’ ’Á»√∆, √ÒÓ≈È ¡’≈‚Ó∆ ’≈⁄∆, AIFB Í≥È≈
BGC
(xiv)

23. «◊¡≈ «‹Ê∂ «¬‘ ‘∞‰ Â’ √π«÷¡Â ‘ÀÕ ¡º‹ ’Ò «¬√ Ò≈«¬ÏÃ∂∆ Á≈ È≈™ ’≈ÓÈ ÚÀÒË
∆Ò∂ÙȘ Ò≈«¬ÏÃ∂∆ ‘Ø «◊¡≈ ‘ÀÕ AHGB ¬∆√Ú∆ «Ú⁄ ‚≈’‡ ‡øÍ È∂ «¬√ ˘ Ú≈«⁄¡≈ Â∂
‘ØȪ «ÚÁÚ≈Ȫ Á≈ «Ë¡≈È «¬√ ÚÒ ÁÚ≈«¬¡≈Õ ⁄≈Ò√ ¡À⁄∆√È, ÒÀ¯‡∆ÈÀ∫‡ ◊ÚÈ
Í≥‹≈Ï È∂ «¬√ Á∂ ’∞fi ¿∞Â≈∂ Í≥‹≈Ï «Ú⁄ «Ò¡ªÁ∂ Â∂ Ì≈¬∆ √≈«‘Ï ‚≈: Ú∆ «√øÿ ‹∆ Á∂
√øÍ≈ÁÈ ’È ÂØ∫ Í«‘Òª «¬√ Á≈ Ȫ ÚÒ≈«¬Â Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ ÍÀ «◊¡≈Õ «¬√ ÷Û∂ È≈Ò
«ÓÒÁ≈ ‹πÒÁ≈ «¬’ ‘Ø ÷Û≈ Ì≈¬∆ ◊πÓπ÷ «√øÿ ˘ ‘ª«¯˜≈Ï≈Á (ÓΩ‹»Á≈ «˜Ò≈ ◊π‹ª
Ú≈Ò≈, Í≈«’√Â≈È) ÂØ∫ ÍÃ≈Í ‘Ø«¬¡≈Õ «¬√ ˘ ‘≈«¯˜≈Ï≈Á Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ ’«‘øÁ∂ √ÈÕ
«¬√ ˘ ÓÀ’≈Ò¯ √≈«‘Ï È∂ ¤ÍÚ≈«¬¡≈ √∆ «‹√ ’ ’∂ «¬√ ˘ ÓÀ’≈Ò¯ Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ Ú∆
’«‘øÁ∂ √ÈÕ ÚÒ≈«¬Â Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄ ⁄∂ ‹≈‰ Á≈≈ √øÓ «¬√ Â∑ª «Ò«÷¡≈ ‘À :-
““’Ò‹π◊ ⁄≈ ‘˜≈ √ √À ÍÀ∫Â∆√ Ï√ Ú«Â¡≈ ‘À”” ‹∂ ’ «¬√ ’Ò‹π◊ Á∂
√øÓ Á≈ ¡ÀÒ. ‚∆. √Ú≈Ó∆ ’øȱ«ÍÂÒ∂ Á∆ «¬ø‚∆¡È «¬¯Ó∆˜ È≈Ò ¬∆√Ú∆ √øÈ ’„∆¬∂ ª
AFCD ¬∆√Ú∆ ωÁ≈ ‘À «‹√ ÂØ∫ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ‘À «’ «¬‘ ‹ÈÓ √≈÷∆ AFCD ¬∆√Ú∆ «Ú⁄
«Ò÷∆ ◊¬∆Õ ¿∞√ √Ó∂∫ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ ‹∆™Á∂ √ÈÕ ‘Ø √’Á≈ ‘À «’ ’Â≈ ÚÒ≈«¬Â Ú≈Ò∆
‹ÈÓ √≈÷∆ Á∂ √≈‘Ó‰∂ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ Á∆ Í«‘Ò∆ Ú≈ ‘ØÚ∂ «‹√ ÂØ∫ ÍÃÌ≈Ú ‘Ø ’∂ ‹ÈÓ
√≈÷∆ Á∂ √≈‘Ó‰∂ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ ‹∆ Á∆ Í«‘Ò∆ Ú≈ ‘ØÚ∂ «‹√ ÂØ∫ ÍÃÌ≈Ú ‘Ø ’∂ ‹ÈÓ √≈÷∆
«Ò÷∆ ◊¬∆ ‘ØÚ∂Õ «Ó‘Ï≈È Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ Ú∆ ¿∞√ Ú∂Ò∂ «Ò÷∆ ‹≈ ⁄π’∆ √∆Õ √Ø «¬‘ «ÂøÈ∂
«Ò÷ª «¬’ Á»‹∆ È≈Ò Ï‘π Ó∂Ò ÷ªÁ∆¡ª ‘ÈÕ ÚÒ≈«¬Â Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ ¡Â∂ «Ó‘Ï≈È
Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ Á∆¡ª ’¬∆ √≈÷∆¡ª «ÓÒÁ∆¡ª ‘È Â∂ ’¬∆ Ê≈Úª Â∂ «Ò÷ª Ú∆ «ÓÒÁ∆¡ª
‘ÈÕ «Ú√Ê≈ Ò¬∆ Ú∂÷Ø ¡øÌ’≈ ‹ÈÓ √≈÷∆ «Ó‘Ï≈È ‹Ø «¬È∑ª √Âª Á∂ «Ò÷≈∆ È∂
√øÍ≈ÁÈ ’∆Â∆ ‘À, Í≥È≈ I@ ¡Â∂ IA «‹√ ÂØ∫ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ‘À «’ «¬‘ «ÂøÈ∂ ◊π» √≈«‘Ï Á∆¡ª
Óπ„Ò∆¡ª ÍøÍ≈Úª Â∂ ¡≈Ë≈ ‘ÈÕ
’¬∆¡ª «ÚÁÚ≈Ȫ Á≈ «ı¡≈Ò ‘À «’ «¬‘ ‹ÈÓ √≈÷∆ Ì≈¬∆ √∂Ú≈ Á≈√ È∂ AEHH
¬∆√Ú∆ «Ú⁄ «Ò÷∆ ¡Â∂ √Ì ÂØ∫ Íπ≈‰∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ «¬‘ ‘∆ ‘ÀÕA Í «¬√ «Ò÷∂ ‹≈‰ Á∆ «ÓÂ∆
¡Â∂ «‘√ Á∂ ’Â≈ Á∂ È≈™ Á∆ «’√∂ ʪ ÂØ∫ ÍπÙ‡∆ È‘∆∫ ‘πøÁ∆Õ ÚÒ≈«¬Â Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ Á∆
’≈Í∆ ÂØ∫ Í«‘Òª Á∆ «Ò÷∆ ’ج∆ ‘ºÊ «Ò÷ ȑ∆∫ «ÓÒÁ∆ «‹√ ÂØ∫ AEHB ¬∆√Ú∆ ‹ª «¬√ Á∂
È∂Û∂ Á≈ ÍÂ≈ Ò◊∂Õ «¬√ Á∆ ¡≥ÁÒ∆ ◊Ú≈‘∆ ÂØ∫ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ‘À «’ «¬‘ AFCD ¬∆√Ú∆ «Ú⁄
«Ò÷∆ ◊¬∆, «‹Ú∂∫ «’ ¡√∆∫ ¿∞Â∂ Á√ ¡≈¬∂ ‘ªÕ ‘ ‘≈Ò «Ú⁄ «¬«Â‘≈√’ ͺ÷ ÂØ∫ «¬‘ «¬’
Ú‚ÓπÒ∆ ⁄È≈ ‘ÀÕ «¬‘ «¬’Ø «¬’ ‹ÈÓ √≈÷∆ ‘À «‹√ «Ú⁄ √ø’Ø⁄Ú∂∫ „ø◊ È≈Ò ◊π» È≈È’
√≈«‘Ï √ÏøË∆ Ú‚ÓπÒ∆ ‹≈‰’≈∆ «ÓÒÁ∆ ‘À:-
A. «‹ºÊ∂ «‹ºÊ∂ Ú‰‹≈∂ ¡≈͉≈ ÍÛ≈ ω≈™Á∂ √Ò ¿∞Ê∂ ’∞fi √Ó∂∫
Ï≈¡Á ‡ª‚≈ È≈™ Á≈ È◊ ¡≈Ï≈Á ‘Ø ‹ªÁ≈ √∆Õ «‹Ú∂∫ ̺‡∆ ¡≈͉≈ «Í≥‚ª Á≈ Ȫ ÂÒÚø‚∆
÷Á∂ √È, «¬√∂ Â∑ª Ú‰≈‹∂ ¡≈͉∂ «Í≥‚ª Á≈ Ȫ ‡ª‚≈ ÷Á∂ √ÈÕ Ú‰‹≈«¡ª Á∂ ‡ª‚∂ Á∆
√≈÷∆ «Ú⁄ ÙÏÁ Ú‰‹≈«¡ª ˘ √øÏØËÈ ’ ’∂ ¿∞⁄≈«¡≈ ‘ÀÕ Ú‰‹≈«¡ª Á≈ ‡ª‚≈ È≈™
Á≈ È◊ «¡≈√ ≈ÓÍπ ¡‹ ’Ò «˜Ò≈ ≈ÓÍπ «Ú⁄ Óπ≈Á≈Ï≈Á Á∂ È∂Û∂ Â≈¬∆ Á∂ È≈Ò
Á∂ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄ È≈È’ ÓÂ∂ ÂØ∫ Áº÷‰ ÚÒ ‘ÀÕ ‘π‰ Ú∆ È◊ Á≈ È≈™ Ú‰‹≈«¡ª Á≈ ‡ª‚≈
‘ÀÕ Ú‰‹≈«¡ª Á∂ ‡ª‚∂ Ú≈Ò∆ √≈÷∆ «¬Ê∂ ‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄ ‘ÀÕ «¬√ Â∑ª «’Û∆¡ª Í·≈‰ª ‹ª
A. Ú∂÷ Ó‘≈È ’ØÙ Ì≈‘∆ ’≈‘È «√øÿ Ì≈Ù≈ «ÚÌ≈◊, AIF@ Í≥È≈ AGB, ÙÏÁ √∂Ú≈ Á≈√
(xv)

24. «’Û∆¡ª ¡¯ˆ≈Ȫ ÓΩ‹»Á≈ «˜Ò≈ ◊πÁ≈√Íπ «Ú⁄ ‘À Â∂ √Ã∆ ◊π» ‘ ◊Ø«ÏøÁÍπ Á∂ È∂Û∂ ‘ÀÕ «¬ÊØ∫
Á∂ ’∞ºfi Óπ√ÒÓ≈È ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂ «√º÷ ω∂Õ «¬‘ Ú∆ √≈÷∆ ’∂ÚÒ «¬√ ‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄Ø∫
«ÓÒÁ∆ ‘ÀÕ
B. ’∆Û È◊ ‹ª ’∆Û-◊≈Ó ÓΩ‹»Á≈ ÏÀ‹ È≈Ê Á≈ Íπ≈‰≈ Ȫ √∆Õ «¬Ê∂
’∆‚ª Á∆ ’ΩÓ Ú√Á∆ √∆ «‹È∑ª Á≈ ‘≈Ò ’∆Û È◊ Á∂ Ó≥Á «Ú⁄ Ò◊∂ «√Ò≈ Ò∂÷ª ÂØ∫ «ÓÒÁ≈
‘ÀÕ ÏÀ‹ È≈Ê («˜Ò≈ ’ª◊Û≈, «‘Ó≈⁄Ò ÍÃÁ∂Ù) ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂ ÍË≈È Á≈ ÍÂ≈ «¬ÊØ∫
Ò◊Á≈ ‘ÀÕ «¬’ ‘Ø È◊ ’؇Ò≈ Ó∆¡≈ «Óº·≈ Í√» («˜Ò≈ «√¡≈Ғ؇-Í≈«’√Â≈È) «Ú⁄
‹≈‰ Á≈ ÍÂ≈ Ú∆ «¬√ ‹ÈÓ √≈÷∆ ÂØ∫ Ò◊Á≈ ‘ÀÕ
C. «¬√ ‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄ ¡√≈Ó ˘ ¡≈√≈ Á∂Ù «Ò«÷¡≈ ‘À Â∂ Áº«√¡≈ ‘À «’
¡≈√≈ Á∂Ù Á∂ ≈‹∂ √ÓπøÁ Á∂ √ø’∂ ÂØ∫ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ‘À «’ ¡≈√≈ Á∂Ù ¡≈√≈Ó ‘∆ √∆Õ «¬√∂ Â∑ª
Á∂Ù Á≈ ’ÊÈ ‘À, ËÈ≈√∆ ¡≈√≈Ó Á∂ Í»Ï «Ú⁄ «¬’ Ú≈Á∆ Á≈ Ȫ ‘À ‹Ø ËÈ≈√∆ Á«¡≈
ω≈™Á≈ ‘ÀÕ «¬È∑ª Á∂ «Ú√Ê≈ Ò¬∆ Ú∂÷Ø √≈÷∆ “Ú√Á∂ ‘∂ ¿∞‹Û ‹≈Ú∂Õ” «¬‘ ‹≈‰’≈∆ Ú∆
«¬‘ ‹ÈÓ √≈÷∆ Á∂∫Á∆ ‘ÀÕ
D. ÓıÁ»Ó Ï‘≈ÚÒ ‘º’, ÓπÒÂ≈È «ÈÚ≈√∆ Ï‘≈¿∞Á-Á∆È «˜’∆¡≈ Á∆ ¡ΩÒ≈Á
«Ú⁄Ø∫ √∆ ¡Â∂ ¡Í‰∂ √Ó∂ Ï‘≈¿∞Á∆È «˜’∆¡≈ Á∂ Ó˜≈ Á≈ ÓıÁ»Ó √∆Õ «¬‘ ◊π» È≈È’
√≈«‘Ï Á≈ √Ó’≈Ò∆ √∆Õ «¬√ ˘ ‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄ ÓıÁ»Ó Ï‘≈ÚÁ∆ «Ò«÷¡≈ ‘ÀÕ «¬√ Á∂ ◊π»
√≈«‘Ï ˘ «ÓÒ‰ Á≈ Ú‰È «¬√ ‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄Ø∫ «ÓÒÁ≈ ‘ÀÕ («Ú√Ê≈ Ò¬∆ Á∂÷Ø √≈÷∆
Ï‘≈-¿∞Á-Á∆È ÓıÁ»Ó È≈Ò Ó∂Ò)
E. ¡≈¬∆È-«¬-¡’Ï∆ Á∂ ’ÊÈ ¡È∞√≈ «ÍÙ≈Ú È◊ ◊Ø÷ ‘‡Û∆ Á∂
È≈Ò ¡≈Ï≈Á ‘Ø«¬¡≈Õ ◊Ø÷ ‘‡Û∆ ‘π‰ Ú∆ ÍÙ≈Ú Á≈ «¬’ Íë√Ë ¡√Ê≈È ‘ÀÕ ◊π» √≈«‘Ï Á∂
◊Ø÷ ‘‡Û∆ ‹≈‰ Á≈ Ú‰È «¬√ ‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄Ø∫ «ÓÒÁ≈ ‘ÀÕ
F. «¬‘ √Ì ÂØ∫ Úº‚∆ ◊ºÒ «‹√ Á≈ ’ÊÈ «’√∂ ‘Ø ‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄ È‘∆∫ ‘À,
¿∞‘ «¬‘ ‘À «’ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï È∂ ‹ØÂ∆ ‹Ø √Ó≈¿∞‰ ÂØ∫ Í«‘Òª ¡≈͉∆ Ï≈‰∆ ◊π» ¡≥◊Á
√≈«‘Ï ˘ √Ω∫Í «ÁºÂ∆ ““«ÂÂ∞ Ó‘«Ò ‹Ø ÙÏÁ ‘Ø¡≈, √Ø ÍØÊ∆ ◊π ¡≥◊Á ‹Ø◊ «ÓÒ∆Õ””
«¬«Â‘≈√’ ͺ÷ ÂØ∫ Ú∂«÷¡≈ ÚÒ≈«¬Â √≈÷∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ «¬’ Ï‘π ڂÓπºÒ∆ ⁄È≈
‘ÀÕ ¡≈’≈ «Ú⁄ «¬‘ ¤Ø‡∆ ‘À Â∂ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ Á∆ Í«‘Ò∆ Ú≈ ¡Â∂ «Ó‘Ï≈È Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ
√≈÷∆ Á∆ √Ó’≈Ò∆ ⁄È≈ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬∆ ¡√ª ¡≥Â’≈ «Ú⁄ «¬√ ‹ÈÓ √≈÷∆ ˘ Í«‘Ò≈
¡√Ê≈È «ÁºÂ≈ ‘ÀÕ
Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ ó Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ Á∂ ¡øÌ «Ú⁄
«Ò«÷¡≈ ‘À «’ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ ◊π» ¡≥◊Á √≈«‘Ï È∂ «Ò÷Ú≈¬∆Õ Ì≈¬∆ Ï≈Ò≈
«‹√ ˘ ◊π» √≈«‘Ï Á∂ Ó‘≈È √≈÷∆ ◊π» √≈«‘Ï Á∂ Ó‘≈È √¯ª «Ú⁄ √≈Ê∆ Áº«√¡≈ ‘ÀÕ ¿∞‘
‘≈Ò Á√Á≈ «◊¡≈ Â∂ √πÒÂ≈ÈÍπ Á≈ ÍÀÛ≈, ‹≈ ÓØ÷≈ ÷ºÂ∆ «Ò÷Á≈ «◊¡≈Õ ‹∂ ’ «¬√
‹≈‰’≈∆ ˘ √⁄ Ó≥È Ò¬∆¬∂ ª «¬‘ ‹ÈÓ √≈÷∆ √Ì ÂØ∫ ÚË ÍÃÓ≈‰∆’ ¡Â∂ ◊π» √≈«‘Ï
√øÏøË∆ Íπ≈‰∆ ÍøÍ≈ Á∆ ÍÂ’∆ ‘؉∆ ⁄≈‘∆Á∆ √∆Õ Í «¬√ Á∂ ¿∞Ò‡ «¬√ Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ ÂØ∫
(xvi)

25. ¿∞ÍØ’Â ’ج∆ Ú∆ ◊ºÒ √º⁄ ÍÂ∆ ȑ∆∫ ‘πøÁ∆Õ ÚÒ≈«¬Â Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ ¡Â∂ «¬√ ‹ÈÓ
√≈÷∆ Á≈ ‡≈’≈ ’∆«Â¡ª ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ‘À «’ «¬√ ‹ÈÓ √≈÷∆ Á∆ ÏØÒ∆ ¿∞√ Á∂ ‡≈’∂ Â∂
ÈÚ∆È ‘À «‹Ú∂∫ ÚÒ≈«¬Â Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄ Ì≈¬∆ Ò≈ÒØ ˘ “Ï≈„∆√π” «Ò«÷¡≈ ‘À ¡Â∂
Ï≈Ò∂ Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄ “Â÷‰≈”Õ Ï≈„∆√π Á∂ ‡≈’∂ Â∂ “Â÷≈‰” ÈÚ∆È ÙÏÁ ‘À ‹Ø
¡‹ ’Ò∑ Ú∆ Ú«Â¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ÓΩ‹»Á≈ «˜Ò≈ ◊π‹ªÚ≈Ò≈ (Í≈«’√Â≈È) «Ú⁄ ¬∂ÓÈ≈Ï≈Á
¡√Ê≈È Á≈ Ȫ «‚√«‡z’‡ ◊π‹ªÚ≈Ò≈ ◊˜∂‡∆¡ ¡È∞√≈ ¡’Ï Ï≈ÁÙ≈‘ Á∂ √Ó∂∫ Óπ‘øÓÁ
¡Ó∆È È∂ ¡≈͉∂ Ȫ Â∂ «÷¡≈Õ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ È∂ «¬√ ˘ ¬∂ÓÈ≈Ï≈Á «Ò«÷¡≈
‘À Í ÚÒ≈«¬Â Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ È∂ «¬√∂ È◊ ˘ √ÀÁÍπ «Ò«÷¡≈ ‘ÀÕ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂
√Ó∂∫ «¬√ È◊ Á≈ Ȫ √ºÔÁÍπ √∆ ¡Â∂ Ï≈Ï È∂ ¡≈͉∆ Âؘ’ «Ú⁄ «¬√ È◊ Á≈ Ȫ
√ºÔÁÍπ «Ò«÷¡≈ ‘ÀÕ √Ø √ÀÁÍπ ‹ª √ºÔÁÍπ «˜¡≈Á≈ ·∆’ ‘ÀÕ «¬√ ÂØ∫ √Á≈ ÙÏÁª Á∆
ωÂ ¡Â∂ ÏØÒ∆ ÂØ∫ Ú∆ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Á∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ ÚÒ≈«¬Â Ú≈Ò∆ ¡Â∂ «Ó‘Ï≈È Ú≈Ò∆
‹ÈÓ √≈÷∆ ÂØ∫ «ÍÂØ∫ «Ò÷∆ ÍÂ∆ ‘πøÁ∆ ‘ÀÕ «˜¡≈Á≈ «Ú√Ê≈ Ò¬∆ Ú∂÷Ø Ì≈¬∆ ’Ó «√øÿ Á∆
«Ò÷∆ Íπ√Â’ ““’Â’ «’ «Ú√≈÷”” «‹√ «Ú⁄ Ï≈Ò∂ Ï≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ √øÏøË∆ ÷πÒ∑∆ «Ú⁄≈
’∆Â∆ ◊¬∆ ‘ÀÕ
Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ √ÏøË∆ «¬‘ «Ò«÷¡≈ ‘À «’ «¬‘ √øË» ‹≈ Á≈ ‹º‡ ◊π» È≈È’ ‹∆ Á≈
Ï⁄ÍÈ Á≈ √≈Ê∆ √∆Õ Í «¬√ Á∆ ÍπÙ‡∆ «’√∂ ‘Ø ‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄Ø∫ È‘∆∫ ‘πøÁ∆Õ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√
‹∆ È∂ Í«‘Ò∆ Ú≈ «Ú⁄ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂ √≈Ê∆ ÓÁ≈È∂ Á≈ ’ÊÈ Âª ‘À Í Ï≈Ò∂ Á≈
È‘∆∫Õ Ì≈¬∆ ◊πÁ≈√ Á∆ «◊¡≈Ú∆∫ Ú≈ «Ú⁄ Í«‘Ò∂ ¤∂ ◊π»¡ª Á∂ √Ó∂∫ Íë√ºË «√º÷ª Á∂ È≈
Áº√∂ ‘ÈÕ ¿∞È∑ª «Ú⁄ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂ «√º÷ª Á∂ È≈Úª «Ú⁄ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Á≈ Ȫ È‘∆∫Õ
ÚÒ≈«¬Â Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ ¡Â∂ «Ó‘Ï≈È Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄ Ú∆ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Á∆ ‘Ø∫Á
Ï≈∂ ÍπÙ‡∆ È‘∆∫ ‘πøÁ∆Õ «¬‘ √Ì Ó≥ÈÁ∂ ‘È «’ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï ’ØÒ Ì≈¬∆ Ò«‘‰≈ ‹∆ ÿ‡Ø
ÿ‡ «ÂøÈ √≈Ò, ÚºË ÂØ∫ ÚºË √ºÂ ¡Î √≈Ò ‘∂Õ «¬√ Ò¬∆ ¿∞‘ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂ √Ì
Íë√Ë «√º÷ª ˘ ‹≈‰Á∂ ‘؉◊∂Õ Í «¬‘ ‘À≈È∆ Á∆ ◊ºÒ ‘À «’ ¿∞‘ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ ˘ È‘∆∫ ‹≈‰Á∂
√È ¡Â∂ Ì≈¬∆ Ï≈Ò≈ ◊π» √≈«‘Ï ˘ È‘∆∫ ‹≈‰Á≈ √∆Õ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Á∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ Á∂ ¡øÌ’
ÙÏÁ «¬‘ √ÍÙ‡ ’ Á∂∫Á∂ ‘È «’ È≈ Ì≈¬∆ Ï≈Ò≈ ◊π» ¡≥◊Á ‹∆ ˘ ‹≈‰Á≈ ¡Â∂ È≈ ◊π»
¡≥◊Á ‹∆ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ ˘:-
““Ï≈Ò∂ √øË» ˘ «¬‘ ⁄≈‘ √∆ ‹∂ ◊π» Í◊‡ ‘ØÚ∂ ª ÁÙÈ ‹≈¬∆¡ÀÕ Ï≈Ò∂ √øË»
√π«‰¡≈ ‹Ø ◊π» È≈È’ «¬’ ÷Â∂‡≈ ¡≥◊Á ‘À ¿∞√ È∂ Ê≈Í ⁄«Ò¡≈ ‘ÀÕ ‹≈«Â «Âπ‘È ‘ÀÕ Í
‹≈‰∆Á≈ È‘∆∫ ’∂‘Û∂ Ê≈¿∞ ¤«Í ÏÀ·≈ ‘ÀÕ ıÏ √π‰∆ ÷‚± ÷«‘«¡ª Á∆ «Ú«⁄ ÏÀ·≈ ‘ÀÕ «¬‘
√𫉠’∂ Ï≈Ò≈ √øË» ◊π» ¡ø◊Á Á∂ Á√È ¡≈«¬¡≈ ‹Ø «’Â∞ √’«Â ¡≈‘∆ √Ø Ì∂‡ ÒÀ ¡≈«¬¡≈Õ
„»„ ÒËØ√πÕ ¡◊À Á∂÷À ª ◊π» ¡≥◊Á ÏÀ·≈ Ï≈‰∞ Ú‰Á≈ ‘ÀÕ Ï≈Ò∂ √øË» ‹≈«¬ ÓÊ≈ ‡∂«’¡≈ ¡◊Ø∫
◊π» ¡≥◊Á ÏØ«Ò¡≈, ¡≈¿∞ Ì≈¬∆ √«Â ’Â≈ ÏÀ·Ø ‹∆Õ ◊π» ¡≥◊Á Ú≈‰∞ Ú‡‰Ø∫ «‘ ◊«¬¡≈Õ
◊π» ¡≥◊Á Ï≈Ò∂ ˘ Íπ¤‰≈ ’∆Â≈, Ì≈¬∆ «√º÷ «’ÊØ∫ ¡≈«¬˙Õ «’¿∞ ’« ¡≈Ú‰∞ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ
’¿∞‰ ‘ØÁ∂ ‘ØÕ Âª Ï≈Ò∂ √øË» ‘«Ê ‹ØÛ∂ ◊π» ‹∆ ‘Ø∫Á≈ ‘ª ‹‡∂‡≈, È≈¿∞ ‘À Ï≈Ò≈ ◊Ø √øË» ÚÂÈ
(xvii)

26. ≈«¬ ÌØ«¬ Á∆ ÂÒÚø‚∆ ‘ÀÕ
(«Í¡≈∂ Ò≈Ò ’Í» Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ ÍÂ≈ B ¡≥Â’≈ BBA)
‚≈: ‡øÍ È∂ ‹ÁØ∫ «¬ø‚∆¡≈ ¡≈«Î√ «Ú⁄ AHGB ¬∆√Ú∆ «Ú⁄ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ
√≈÷∆ Á≈ ÚÒ≈«¬Â Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ È≈Ò ‡≈’≈ ’∆Â≈ ª ¿∞√ È∂ «Ò«÷¡≈ √∆ :-
“The later tradition whichh pretends to have knowledge of all the details of
the life of Nanak was, therefore, compelled to put forth as voucher for its sundry
tales and stories, Bhai Bala, who is said to have been the constant companion of
Nanak from his youth up, whereas our old Janam Sakhi does not even once mention
Bhai Bala. If Bhai Bala had been a constant companion of Nanak and a sort of
mentor to him as he appears now in the current Janam Sakhi, it would be quite
incomprehensive why never a single allusion should have been made to him in old
tradition.”1
““«Í¤Ò∂∆¡ª Ú≈«¬Âª «‹È∑ª «Ú⁄ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂ ‹∆ÚÈ √ÏøË∆ √Ì
«Ú√Ê≈ Á≈ ÍÂ≈ ‘؉ Á≈ Á≈‘Ú≈ ‘À, «¬√ ◊ºÒ Ò¬∆ Ó‹Ï» ‘Ø«¬¡ª «’ ¡≈͉∆¡ª ’‘≈‰∆¡ª
¡Â∂ ’Ê≈Úª Á∆ ÍØÛÂ≈ Ò¬∆ «’√∂ «Ú¡’Â∆ ˘ √≈‘Ó‰∂ «Ò¡≈¿∞‰Õ «¬‘ Ì≈¬∆ Ï≈Ò≈ ‹∆
«‹√ ˘ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂ Ï⁄ÍÈ Á≈ √≈Ê∆ Á«√¡≈ «◊¡≈Õ ‹∂’ Ì≈¬∆ Ï≈Ò≈ √Ã∆ ◊π»
È≈Ò’ Á∂Ú ‹∆ Á≈ √Á≈ È≈Ò «‘‰ Ú≈Ò≈ √≈Ê∆ Â∂ √Ò≈‘’≈ ‘πøÁ≈ ª «¬‘ ◊ºÒ «ÏÒ’∞Ò
√Ófi È‘∆∫ ¡≈™Á∆ «’ Íπ≈ÂÈ ÍøÍ≈ Â∂ ¡Ë≈ ‹ÈÓ √≈÷∆¡ª «Ú⁄ ¿∞√ √øÏøË∆ «¬’
Ú≈∆ Ú∆ √ø’∂ ȑ∆∫ ¡≈™Á≈Õ””
ÏÛ∆ ÷πÙ «’√ÓÂ∆ Á∆ ◊ºÒ ‘À «’ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Á∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ ˘ √Ófi‰ Ò¬∆ √≈˘
«¬’ √Â≈∑Ú∆∫ ÙÂ≈ÏÁ∆ ¬∆√Ú∆ «Ú⁄ ◊π» ‘« ≈¬∂ √≈«‘Ï Á∂ √Ó∂∫ Á≈ «Ò«÷¡≈ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Á∆
‹ÈÓ √≈÷∆ Á≈ ÷Û≈ «ÓÒ «◊¡≈ ‘ÀÕ «¬√ ÷Û∂ ˘ √øÓ AGAE «Ï’Ó∆ Ì≈Ú AFEH ¬∆√Ú∆
◊Ø÷ Á≈√ È∂ «Ò«÷¡≈Õ «¬‘ ÷Û≈ «ÁºÒ∆ «Ú⁄ √Ã∆ «Í¡≈∂ Ò≈Ò ’Í» ’ØÒ «Í¡≈ ‘À Â∂ «¬√
Á∆ ¯Ø‡Ø ’≈Í∆ Í≥‹≈Ï∆ Ô±È∆Ú«√‡∆ Á∂ Í≥‹≈Ï «¬«Â‘≈√ ¡«Ë¡ÀÈ «ÚÌ≈◊ Í≈√ ÍÃ≈Í ‘ÀÕ √Ã∆
«Í¡≈∂ Ò≈Ò ’Í» Á∂ Ú‚∂ Ú‚∂∂ Ò≈‘Ω Á∂ Íπ≈‰∂ Ú√È∆’ª «Ú⁄Ø∫ ÓÈ ‹Ø ¡·≈∑Ú∆∫ √Á∆ Á∂
¡ı∆ «Ú⁄ «ÁºÒ∆ ‹≈ ’∂ ¡≈Ï≈Á ‘ج∂Õ Ù≈«¬Á «¬‘ ¿∞‘ ‘∆ √Óª √∆ ‹ÁØ∫ Í≥‹≈Ï «Ú⁄ Ì≈∆
’≈Ò «Í¡≈ √∆Õ
«¬√ ÷Û∂ Á∂ Һ̉ ÂØ∫ Í«‘Òª Ì≈¬∆ ’Ó «√øÿ, Ì≈¬∆ √≈«‘Ï ‚≈: Ú∆ «√øÿ ¡Â∂
‘Ø «ÚÁÚ≈Ȫ Á≈ «ı¡≈Ò √∆ «’ Ï≈Ò∂ Á∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ ◊π» ◊Ø«ÏøÁ «√øÿ ‹∆ Á∂ √Ó∂∫ «Ò÷∆ ◊¬∆
Â∂ «¬√ ÂØ∫ Í«‘Òª È‘∆∫Õ ’Ó «√øÿ ““’Â’ «’ «Ú√≈÷”” «Ú⁄ Í≥È∂ BD@ Â∂ «Ò÷Á∂ ‘È :-
““◊π» ◊Ø«ÏøÁ «√øÿ ‹∆ √øÓ AGCB (Ì≈Ú AFGE ¬∆√Ú∆) «Ú⁄ ◊ºÁ∆ ¿∞Â∂ ÏÀ·∂ √ÈÕ «¬√ Ò¬∆
«¬‘ ◊ºÒ ⁄ø◊∂ «ÚÙÚ≈√ È≈Ò ’‘∆ ‹≈ √’Á∆ ‘À «’ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ √Ã∆ ◊π»
A. Adit Granh, Dr. Ernest Trumpp.
‚¡≈Ï≈«Á, ∆’‡ ¡ÈÀ√‡ ‡øÍ, ¶‚È, AHGG, ̻Ӓ≈ Í≥È≈ E.
(xviii)

27. ◊Ø«ÏøÁ «√øÿ ‹∆ Á∂ √Ó∂∫ ÂØ∫ Í«‘Òª È‘∆∫ ω∆Õ ¡≈Í Á∂ ¡ı∆Ò∂ √Ó∂∫ «Ú⁄ ω∆ ‘ØÚ∂◊∆Õ””A «¬√
‹ÈÓ √≈÷∆ Á∆ ‘Ø∫Á È∂ «¬‘ √ÍÙ‡ ’ «ÁºÂ≈ ‘À «’ AFEH ¬∆√Ú∆ «Ú⁄ Ï≈Ò∂ Á∆ ‹ÈÓ √≈÷∆
ÓΩ‹»Á √∆Õ Í «¬‘ ◊ºÒ «¬Ê∂ Óπ’Á∆ È‘∆∫ «’™«’ ¡√ª Ú∂÷‰≈ ‘À «’ Ï≈Ò∂ Á∆ ‹ÈÓ √≈÷∆
«’Ú∂∫ ‘Ø∫Á «Ú⁄ ¡≈¬∆Õ
«¬‘ ◊ºÒ Ó≥È∆ ‹ªÁ∆ ‘À «’ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ Ï≈Ï≈ ‘øÁ≈Ò Á∆ Í⁄∆ Á∂
«Í¤Ø∫ «Ò÷∆ ◊¬∆Õ “◊π» ‘øÁ≈Ò ÍÃ’≈Ù” ¡È∞√≈ Ï≈Ï∂ ‘øÁ≈Ò Á≈ ‹ÈÓ AEGC ¬∆√Ú∆ Â∂
«Á‘ªÂ AFDH ¬∆√Ú∆ «Ú⁄ ‘Ø«¬¡≈BÕ ‘øÁ≈Ò Á∂ ÍπºÂ «ÏË∆ ⁄øÁ Á≈ «Á‘ªÂ AFEH ¬∆: «Ú⁄
‘Ø«¬¡≈ Â∂ «¬√ √≈Ò ‘∆ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ Á∆ ’≈Í∆, «‹√ ˘ ¡√ª ¡≥Â’≈ «Ú⁄
«ÁºÂ≈ ‘À, «Ò÷∆ ◊¬∆Õ ’Ó «√øÿ Á∂ ’ÊÈ ¡È∞√≈ «‹√ «Ò÷ ÂØ∫ «¬‘ ‹ÈÓ √≈÷∆ ÍÃÌ≈ÚÂ
‘ج∆ ‘À ¿∞‘ “Í⁄∆ Ï≈Ï≈ ‘øÁ≈ÒC” ‘ÀÕ Í⁄∆ Ï≈Ï≈ ‘øÁ≈Ò «Ú⁄ ‘øÁ≈Ò Á≈ ‹∆ÚÈ ‘ÀÕ «¬‘
Í⁄∆ AFEE ¬∆√Ú∆ «Ú⁄ «Ò÷∆ ◊¬∆DÕ «¬√ Â∑ª «¬‘ AFEH ¬∆√Ú∆ Á∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ Ï≈Ò∂ Á∆
‹ÈÓ √≈÷∆ Á≈ Í«‘Òª ‹ª Á»‹≈ ¿∞Â≈≈ ‹≈ÍÁ∆ ‘ÀÕ Ï≈Ò∂ Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄ Ó√øÁª Ï≈∂
«ÁºÂ∆ ‡»’ ÂØ∫ ’¬∆¡ª Á≈ «Ú⁄≈ ‘À «’ «¬‘, ‹ÈÓ √≈÷∆ ◊π» ◊Ø«ÏøÁ «√øÿ ‹∆ Á∂ √Ó∂∫ «Ò÷∆
‘ØÚ∂◊∆Õ Í Ó√øÁª Ï≈∂ «ÁºÂ∆ ‡»’ AFEH ¬∆√Ú∆ Á∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄ Ú∆ ‘ÀÕ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Á∂
«Á‘ª ÂØ∫ Í«‘Òª «¬√ ‹ÈÓ √≈÷∆ Á∂ ¡ı∆ «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ‘ÀÕ ◊π» ¡≥◊Á √≈«‘Ï ’«‘øÁ∂ ‘È
““«¬‘ ◊ºÒ ◊π» È≈È’ ˘ ’Â≈ Á∂÷≈¬∆ ‘À È‘∆∫ ª ̬∆ Ï≈Ò≈ ÌÒ∂ Ó‘ª Íπ÷ √ø◊ª Á∆¡ª
’≈ ¡Â∂ Ì∂‡ª Á∂÷ ’ Ì¿∞ÁÒ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ √≈ÏÂ∞ È‘∆∫ ’«‘ ‘√’Á∂Õ Ì≈¬∆ Ï≈Ò≈ Â∞√≈ Â∂
’Â≈ Á∆ Ï‘π «Ó‘Ï≈Ò◊∆ ‘À”” (‹ÈÓ √≈÷∆ «Í¡≈∂ Ò≈Ò≈ Ú≈Ò∆ Í≥È≈ BFG ¡≥Â’≈
CBH)Õ «¬√ ÂØ∫ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ‘À «’ Ó√øÁ ◊π» ‘« ≈¬∂ √≈«‘Ï ‹∆ Á∂ √Ó∂∫ ÂØ∫ Í«‘Òª ◊π» ‘«
◊Ø«ÏøÁ √≈«‘Ï Á∂ √Ó∂∫ ÂØ∫ ‘∆ «Ú◊ÛÈ∂ ¡øÌ ‘ج∂ √ÈEÕ Ó√øÁª Á∆ ‘≈Ò «ÁÈ Ï«ÁÈ
«Ú◊ÛÁ∆ ◊¬∆ Â∂ ◊π» ◊Ø«ÏøÁ «√øÿ ‹∆ È∂ «¬√ √ø√Ê≈ ˘ ÏøÁ ’ «ÁºÂ∆Õ
«¬’ «√˪Â, ‹Ø «¬√ ◊ºÒ Á∆ ÍπÙ‡∆ ’Á≈ ‘À «’ «¬‘ ‹ÈÓ √≈÷∆ ‘øÁ≈Ò∆¡ª È∂
«Ò÷Ú≈¬∆ ‘À, «¬‘ ‘À «’ «¬√ «Ú⁄ Í≥‹≈ √≈÷∆¡ª «Ú⁄ ‘øÁ≈Ò Á≈ ‹ÈÓ ‘؉≈ ◊π» È≈È’
√≈«‘Ï Á∂ Ó»ø‘Ø∫ Áº«√¡≈ ‘ÀÕ «¬‘ Í≥‹ √≈÷∆¡ª «¬‘ ‘È :-
A. Íë‘Ò≈Á Ì◊ Ú≈Ò∆ √≈÷∆,
B. Ëà Ì◊ Ú≈Ò∆ √≈÷∆
C. «√˪ Ú≈Ò∆ √≈÷∆
D. Í≥‚ Á∆È È≈Ê Ú≈Ò∆ √≈÷∆
E. ÿØ‘∂ ‹‡ Ú≈Ò∆ √≈÷∆
«¬È∑ª Í≥‹ª √≈÷∆¡ª «Ú⁄ Áº«√¡≈ ‘À «’ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï ÂØ∫ «Í¤Ø∫ ‘øÁ≈Ò ÍÀÁ≈
A. ’Â’ «’ «Ú√≈÷, ’Ó «√øÿ Í≥Ò≈ BD@
B. ◊π» ‘øÁ≈Ò ÍÃ’≈Ù, Ó√øÁ Ó≈¬∆ Á≈√ ¿∞¯ √øπÁ «√øÿ, ¡≥«ÓÃÂ√ AIED, Í≥È≈ AFA
C. ’Â’ «’ «Ú√≈÷, ’Ó «√øÿ Í≥È≈ BD@
D. ’Â’ «’ «Ú√≈÷, ’Ó «√øÿ ÍøÈ≈ BD@
E. ÍÃÓ √πÓ≈◊ ◊Ãø’, «È¿± Ïπº’ ’øÍÈ∆, ‹¶Ë AIFE Í≥È≈ AB
(xix)

28. ‘ØÚ∂◊≈ ‹Ø ◊π» È≈È’ ‹∆ ÂØ∫ ÚºË Â∂‹ ÍÃÂ≈Í Ú≈Ò≈ ‘ØÚ∂◊≈Õ «¬√ ÂØ∫ ÍÂ≈ Ò◊Á≈ ‘À «’
«Ò÷‰ Ú≈Ò≈ ’ج∆ ‘øÁ≈Ò Á≈ ⁄∂Ò≈ ‘À ‹Ø ’¬∆ Ú≈ «¬’Ø ◊ºÒ ˘ «Ò÷ ’∂ «ÁzÛ∑ ’Ú≈¿∞‰≈
⁄≈‘πøÁ≈ ‘À «’ ‘øÁ≈Ò Á∆ Ó‘≈ÈÂ≈ ◊π» È≈È’ ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ ‘ÀÕ «’√∂ ‘øÁ≈Ò Á∂ ⁄∂Ò∂ Á≈ «¬√
‹ÈÓ √≈÷∆ ˘ «Ò÷‰≈ «¬√∂ ◊ºÒ ÂØ∫ √ÍÙ‡ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Í≥‹∂ √≈÷∆¡ª AHIF ¬∆√Ú∆ Â’
¤≈Í∆¡ª ‹ªÁ∆¡ª ‘∆¡ª «‹Ú∂∫ «’ ‘øÁ≈Ò ÍÃ’≈Ù ◊ÃøÊ «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ‘ÀÕ ““È≈È’ Ù≈‘∆ DBG
(AHIF ¬∆√Ú∆) «Ú⁄ ‹Ø ‹ÈÓ √≈÷∆ √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ Á∆ ¤Í∆ ‘À ¿∞√ È∂ ⁄Ω∫‘ Í≥‹ª
√≈÷∆¡ª ÓÀ∫ √Ã∆ √«Â◊π ‘øÁ≈Ò ‹∆ Á≈ ÍÃ◊¡ ‘؉≈ √Ã∆ ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ È∂ Ì«Úº÷ ÙÏÁØ∫ Ó∂∫
‘¤∆ Â∑ª ÷Ø‘Ò ’∂ Á«√¡≈ ‘À ¡Â∂ Íπ≈‰∆¡ª ‹ÈÓ √≈÷∆¡ª ÓÀ∫ «¬‘Ȫ Í≥‹ª √≈÷∆˙ Ó∂∫ √Ã∆
◊π» ‘øÁ≈Ò ‹∆ ’∆ Ó«‘Ó≈ «¬√∂ ÂΩ Â∂ ΩÙÈ Í≈¬∆ ‹ªÁ∆ ‘ÀÕ””A «¬È∑ª Í≥‹ª √≈÷∆¡ª Á∆
ÍÍ≈‡∆ ‘øÁ≈Ò∆¡ª «Ú⁄ «˜¡≈Á≈ Í⁄ºÒ ‘∆ ‹≈ÍÁ∆ ‘ÀÕ
AFEH ¬∆√Ú∆ Á∆ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Á∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ ÂØ∫ ¡≈øÌ ‘πøÁ∆ ‘À ¡Â∂ Ì≈¬∆
Ï≈Ò∂ Â∂ ‘∆ √Ó≈Í ‘πøÁ∆ ‘À «‹Ú∂∫ «’ «ÈÓÈ «Ò÷ ‡»’ª ÂØ∫ √ÍÙ‡ ‘À :- ““˝ √«Â◊π
ÍÃ√≈«ÁÕ ‹ÈÓ √≈÷∆ √Ã∆ ◊π» Ï≈Ï∂ È≈È’ ‹∆ ’∆Õ √øÓ 1582 Í≥Áz≈ √À «Ï¡≈√∆ «ÓÂ∆ ÚÀ√≈÷
√πÁ∆ Í≥⁄Ó∆ ÍØÊ∆ «Ò÷∆ ÍÀÛ∂ ÓΩ÷∂ √πÒÂ≈ÈÍπ ’∂ ÷ºÂ∆Õ ◊π» ¡≥◊«Á «Ò÷Ú≈¬∆ ÍÀÛ≈ ÓØ÷≈ Ï≈Ò∂
√øË» ‹‡∂‡∂ È≈«Ò ≈«¬ Ìج∂ ’∆ ÂÒÚø‚∆ ¡≈«¬¡≈ ¡≈‘≈Õ ◊π» ¡◊øÁ ‹∆ È∂ „»«„’∂ ÒË≈ ¡≈‘≈
ÁØ Ó‘∆È∂ √Â≈≈ «ÁÈ «Ò÷«Á¡≈ Ò◊∂ ¡≈‘∂Õ ‹Ø ‘’∆’ «‹Ê∂ «‹Ê∂ «Î∂ ¡≈‘∂Õ «Â¤Ø «ÂÊØ Á∆
‘’∆’ √«‘‹ È≈«Ò Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ «Ò÷≈¬∆Õ Ï≈Ò∂ ¿∞Í« ◊π» ¡≥◊Á Ï‘π ıπÙ∆ ‘Ø«¬¡≈Õ Ì≈¬∆
Ï≈Ò≈ ¡Â∂ ÓÁ≈È≈ Ï≈Ï∆ È≈«Ò «Î∂ ¡≈‘≈Õ ÓØÁ∆÷≈È∂ Á∂ Ú÷ Ï≈Ò≈ È≈Ò∂ ¡≈‘≈Õ”” «¬‘
Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ Á≈ ¡øÌ ‘ÀÕ «¬√ ÂØ∫ ¡◊Ò∆ √≈÷∆ «¬√∂ √≈÷∆ Á≈ «Ú√Ê≈ ‘ÀÕ
AEHB √øÓ Ú∆ ˆÒ ‘À «’™«’ «¬√ √Ó∂∫ ◊π» È≈È’ ’Â≈Íπ «ÈÚ≈√ ÷Á∂ √ÈÕ ¿∞‘
AEIF «Ï’Ó∆ AECI ¬∆√Ú∆ «Ú⁄ ‹ØÂ∆ ‹Ø √Ó≈¬Õ ◊‘π È≈Ò «Ú⁄≈«¡ª «¬‘ ÍÂ≈ Ò◊Á≈
‘À «’ «¬‘ ¡≈øÌ’ ‡»’ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Á≈ Í∆⁄Ô ‘À «‹√ ˘ Í≈¬∆ ÓÁ≈È∂ Á≈ √≈Ê∆ Á«√¡≈ ‘À
¡Â∂ Ì≈¬∆ Ï≈Ò≈ ¡Â∂ ÓÁ≈È≈ ◊π» È≈È’ È≈Ò «ÎÁ∂ Á√∂ ‘ÈÕ «¬Ê∂ «¬‘ «È‰≈ ’ Á∂‰≈
¡ÔØ◊ Ò‘∆∫ ‘ØÚ∂◊≈ «’ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Á≈ Ȫ «’√∂ ‘Ø Íπ≈ÂÈ «Ò÷ «Ú⁄ È‘∆∫ «ÓÒÁ≈Õ Ì≈¬∆
◊πÁ≈√ Á∆ «◊¡≈∑Ú∆∫ Ú≈ «Ú⁄ ◊π» È≈È’ √≈«‘Ï Á∂ √Ó∂∫ Á∂ «√º÷ª Á∂ Ȫ ¡≈™Á∂ ‘È «‹Ú∂∫
Ï≈Ï≈ Ïπº„≈, ¡«‹Â≈ øË≈Ú≈, Ì◊∆Ê ¡≈«Á Í Ï≈Ò∂ Á∂ Ȫ È‘∆∫ ¡≈™Á≈Õ ÓÁ≈È∂ Á≈ Ȫ
Í«‘Ò∆ Ú≈ «Ú⁄ Ú∆ ‘À Â∂ «◊¡≈∑Ú∆∫ Ú≈ «Ú⁄ Ú∆Õ ÚÒ≈«¬Â Ú≈Ò∆ ¡Â∂ «Ó‘Ï≈È Ú≈Ò∆
‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄ Ú∆ ÓÁ≈È∂ Á≈ Ȫ ¡≥«’ ‘À Í Ï≈Ò∂ Á≈ È‘∆∫Õ Ï≈Ò∂ Á≈ È≈™ ’∂ÚÒ Ì≈¬∆
Ï≈Ò∂ Ú≈Ò∆ ‹ÈÓ √≈÷∆ «Ú⁄ ÍÃË≈È ‘ÀÕ Ú∂÷Ø ¿∞Â∂ «ÁºÂ∆ ‡»’ Á∂ ¡≈ı∆ ÁØ Ú≈’ª «Ú⁄ ⁄≈
Ú≈ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Á≈ È≈™ ¡≈«¬¡≈ ‘ÀÕ «¬√ ‹ÈÓ √≈÷∆ Á≈ ¡≥ Ì≈¬∆ Ï≈Ò∂ Á∂ «Á‘ªÂ È≈Ò
‘πøÁ≈ ‘À :- ““ª Ï≈Ò∂ ¡≈«÷¡≈ ‹∆ ‘𫉠Á∂‘ ¤∞‡∂ Ú‚∆ ‘ج∆ ‘À ª ◊π» ¡≥◊Á ¡≈«÷¡≈, Ì≈¬∆
Ï≈Ò≈ Áπ«‘ Ó‘∆È∂ Â∞√≈‚∂ Á∂‘ ¤∞‡‰ «Ú«⁄ «‘øÁ∂ ‘À«È Í Áπ«‘ Ó‘∆È∂ Â∞√∆ ¡√≈ÊØ∫ ‘ØÕ Âª
Ï≈Ò∂ ¡≈«÷¡≈ ÌÒ≈ ‹∆Õ Âª Ï≈Ò≈ ◊π» ¡≥◊Á Í≈«√ «‘¡≈Õ ‹ª Áπ«‘ Ó‘∆È∂ Í»∂ ‘ج∂ ª Ï≈Ò∂
Á∆ Á∂‘ ¤∞‡∆Õ Âª ¡Í‰∂ ‘ºÊ ◊π» ¡≥◊Á ‹∆ ¶Ï» «ÁºÂ≈ ‘Ø «√º÷ ‘ºÊ Í’«Û ‘∂Õ Âª ◊π»
A. ◊π» ‘ÀÚ≈Ò ÍÃ’≈Ù ◊ÃøÊ, Ó√øÓ Ó≈¬∆ Á≈√ ¿∞Î √øπÁ «√øÿ, Í≥È≈ B@
(xx)