A Ría de Pontevedra. Unidade Didáctica

1. +-
Unidade Didáctica
3o ciclo de Primaria
A Ría de
Pontevedra
José Ramón Hermida
A sociación P ola D efen sa da R ía

2. LIMIAR
Subindo ata os seiscentos metros de altura do Castrove, aos cincocentos
trinta e un de Cotorredondo, na outra banda da ría, ou aos catrocentos trinta
de Cuspedriños, e mirando para calquera recanto da Ría de Pontevedra,
sentirás o pracer de marabillarte polo espectáculo natural que contemplas...
Isto chámase altura de miras.
Se ademais, es posuidor ou posuidora de saberes básicos de Ciencias
Naturais, o nivel de marabilla aumenta porque con un mínimo de
coñecementos a mirada é máis profunda e pode acontecer que queiras:
• transmitir a outros e outras o que acabas de disfrutar e/ou
• integrar na túa conduta cotiá, hábitos de conservación desa realidade
que acabas de admirar.
A ASOCIACIÓN POLA DEFENSA DA RÍA (APDR) pon nas túas mans
esta discreta ferramenta de transmisión de coñecementos, hábitos e actitudes
de conservación e sostibilidade do medio que nos rodea aos que vivimos no
contorno da Ría de Pontevedra. Agardamos que a uses, transformes,
transmitas e amplíes.
O obxectivo desta unidade didáctica é sensibilizar medioambientalmente ás
novas xeracións e contribuír a extensión dunha conciencia cidadá que actúe
guiada pola idea do desenvolvemento sostíble como modelo de xestión da
nosa sociedade.
As serias advertencias dos organismos internacionais fan que a sostibilidade
sexa una necesidade, non unha opción entre outras. Pensemos que a
sostibilidade non é algo que poidamos elixir, é un modelo que estamos
obrigados a practicar. Escomecemos polo máis próximo a nós:
“Temos unha cita” sostible e urxente coa Ría de Pontevedra.
Ponte en marcha

3. A RÍA
A ría de Pontevedra é un espazo natural é xeográfico que abarca
dúas zonas ben diferenciadas:
● Zona terrestre
● Zona marítima (a ría propiamente dita)
A zona terrestre
abarca a terra firme que
rodea a auga. Ten moita máis
extensión que a zona
marítima. É o lugar de
asentamento da poboación,
dos campos de cultivo, da
industria e a enorme extensión
de montes recubertos de
árbores e matogueiras. Os
concellos que rodean a ría son:
Sanxenxo, Poio, Pontevedra,
Marín, Bueu e Cangas. O resto
da cunca da ría ocupa os
concellos por onde discorren os
ríos e regatos que recollen a
auga da chuvia. Son: Barro,
Campolameiro, Cerdedo e
Forcarei.

4. A zona marítima, o que propiamente lle chamamos ría, é
unha grande masa de auga salgada aberta ó océano Atlántico e que
recibe as augas doces de todos os ríos e regatos que á súa vez recollen
as augas de chuvia da zona terrestre. A aportación máis importante
destas augas é o río Lérez que as ven recollendo desde 60 km terra
adentro. Así que a ría non é só a ría, é tamén o final do val do
Leréz. Hai outros ríos como o Gafos e o Rons pero levan moita menos
auga.
Esta zona marítima semella unha gran bañeira chea de auga
salgada con entrada de auga doce por un extremo e aberta ó
océano polo outro. Este gran recipiente de auga salgada formouse
hai moitos millóns de anos cando por movementos internos da terra o
chan de aquel entón, afundiuse pouco a pouco, penetrando o mar
entre o Castrove e o Morrazo, dando lugar ó que hoxe chamamos Ría
de Pontevedra.
Poderiamos dicir que a Ría é unha gran
extensión de auga, de 25 km de longo, rodeada
de terra por todas partes menos por unha
chamada boca da ría.

5. *
* Hai otros modelos e teorías

6. A Ría:
unha casa limpa e ben acondicionada
A nosa ría é un espazo moi especial. Ten unhas condicións óptimas para que nela vivan unha gran
cantidade e variedade de seres vivos (biodiversidade). É unha casa ben acondicionada por:
Ter temperatura temperada da auga
Caldo para todos
Xa sabemos que a temperatura
media da ría é de 14º (en
agosto 20º). Isto é debido a que
a Corrente do Golfo achega ata
aquí as augas cálidas dos
mares tropicais.
En inverno, a enorme
extensión de auga temperada
da ría, non deixa que o aire
baixe de temperatura, funciona
coma un enorme radiador
horizontal. Pola contra, en
verán, non deixa subir moito a
temperatura. Funciona coma
un grande emisor de aire
acondicionado.
En consecuencia a cantidade de microorganismos que
viven en suspensión nestas augas e moi alta. Estes seres
minúsculos que son arrastrados polos movementos da
auga (plancto) son o prezado alimento de outras moitas
especies de animais acuáticos.
O alimento é abundante. A ría semella unha grande pota
de caldo.
Na ría de Pontevedra, o alimento está asegurado.
Estar situada nunha zona temperada
Nin o frío do norte de Europa, nin o calor de África.
A ría de Pontevedra está situada nunha zona temperada do noso planeta
Terra. O clima que se disfruta aquí é temperado.
As aves que viven no norte e centro de Europa como as garzas reais veñen
pasar o inverno aquí (algunhas viven con nós todo o ano), buscan
temperaturas máis altas. As aves que viven en Africa, como o cuco veñen
pasar o verán, buscando temperaturas máis baixas. Outras, coma o carrán,
paran aquí nas súas viaxes migratorias bianuais do norte ártico ó sur
antártico.
A temperatura da ría, e o seu contorno, é ideal para a vida

7. Mover e renovar as augas do seu interior
Augas sempre limpas
Tanto polo movemento sen descanso das mareas, co
seu sobe e baixa, como polas ondas, como pola auga
doce que corre procedente de todos os ríos e regatos,
a auga da ría nunca está estancada.
Circula constantemente, e así renova as súas augas,
manténdoas limpas e con moito osíxeno.
Augas con moita luz
Ambiente ilimunado
A ría ten pouca profundidade, a máxima é de 40 metros na boca.
Isto favorece que a luz penetre ata os fondos. As algas, como as
plantas terrestres, producen osíxeno mediante a luz do sol. Nos
fondos e por zonas, forman verdadeiros bosques, ou verdadeiras
praderías, produtores de inmensas cantidades de osíxeno. As
augas da ría están suficientemente osixenadas como para dar
respiración a todos os seres vivos que habitan nela.
Abundante osíxeno para respirar
Repartir ben os alimentos e o osíxeno
Na ría prodúcese un fenómeno moi curioso. As augas móvense lentamente desde o fondo ata a
superficie. Chámase afloramento.
Non todos os seres vivos da ría viven á mesma profundidade. O congro vive nos fondos e tamén a
centola. O camarón e a sardiña viven máis cara a superficie.
A auga que se eleva
desde o fondo trae
alimento e vaino
repartindo entre todos os
niveis de profundidade e
polo tanto a todos os
seres vivos da ría.
O mesmo reparto sucede
co osíxeno que producen
a enorme cantidade de
algas que viven nos
fondos da ría.

8. A RI T M O D E M A RE A
Como levamos visto ata aquí, as augas da ría están en movemento constante:
• As ondas
• O afloramento,
• A entrada e saída das augas da ría,
• A corrente de auga doce producida pola desembocadura do Lérez e
outros ríos...
Hai outro movemento de augas que é máis visible: as mareas.
A marea é a subida e baixada sucesiva do nivel de augas no mar.
A subida de nivel, ata chegar ó punto máximo, chámase abalo. Tarda, aproximada-
mente, seis horas. A ría énchese de auga. Todo queda cuberto.
A partir dese momento, e durante a seis horas seguintes, comeza a descender o nivel de
auga. A ría baléirase ata chegar ó punto máis baixo. Chámase devalo. Todo queda
descuberto.
Esta zona sen auga que queda
“seca”, é riquísima en seres vivos
adaptados a este subir e baixar
continuo das mareas. Chámase
zona intermareal.
Aí, as plantas e os animais pasan
horas sen auga e as veces
soportan moito sol ata que de
novo son cubertos pola subida da
marea.
A subida e baixada de nivel de
augas, que ten lugar en todos os
mares do planeta, é debida a
atracción combinada do Sol e a
Lúa.
Mexillóns e arneiróns,
dúas especies da zona
intermareal.
Aliméntanse, cando sube a
marea, filtrando o plancto.
Podes velos nas rochas que
están á beira das praias.

9. Nas pozas que quedan entre as rochas ó baixar a marea, descubrimos moitos
organismos:
• O camarón
• O lorcho
• A nécora e o queimacasas
• A estrela de mar
• Os ourizos de mar
• As actinias
• Os caramuxos, mexillóns e lapas.
• Os arneiróns
• Moitos tipos de algas
En zonas de pouca pendente ou de moita area, a marea baixa deixa grandes
superficies ó descuberto, momento en que moitas aves aproveitan para alimentarse
de organismos que viven na area ou na lama.
Aquí viven enterrados na area:
Os berberechos, as navallas, as ameixas, os longueiróns,...
Podemos ter así unha nova imaxe da ría coma un ser vivo que respira. Pasa seis horas
enchendo o seu peito de auga e outras seis baleirándoo. Respira catro veces ó día.
A ría toca a súa melodía de vida a ritmo de marea.

10. O patio traseiro da Ría: Os montes
Case sempre que se fala de ría imaxinamos unha grande extensión de auga. Pero esa auga está sobre
un fondo e ese fondo non estivo sempre aí nin desa maneira.
A ría ten varias clases de fondos. Na cabeceira, onde a auga é mais doce, abundan as xunqueiras e
os fondos lamacentos. Na parte media e exterior os fondos son de tipo areoso.
Cando baixa a marea, descobre unha enorme superficie de area desde a cidade de Pontevedra ata
Lourido e Lourizán. Orixinalmente esa area non estaba aí. Non é só unha capa superficial.
Fixádevos que houbo que instalar uns muros de pedra (escolleiras) para reservar unha zona máis
profunda que faga posible a navegación. É tanta a cantidade de area porque foi depositándose no
fondo ó longo de miles de anos.
De onde ven a area?
Dos montes. Lentamente a erosión da auga da chuvia foi baixando a terra das encostas dos vales ata
os regatos, e de aí ós ríos e logo a ría. E segue baixando e depositándose cada día.
Os montes xogan un papel importantísimo na vida da ría.
O MONTE ...DESPOIS DUN
ANTES E... INCENDIO
a. As raíces abs orven moita auga e agarran a terra b. As árbores morreron. As raíces non abs orben
do s olo. A eros ión é mínima. auga nin agarran a terra do s olo. A eros ión é
Cas e non hai trans porte de areas . A auga é máxima.
trans parente. A auga do río Lérez vólves e cas e marrón.
Non aumentará tanto a area, nin nas praias nin Aumentará a area nas praias e nos areais da ría.
nos areais da ría.
Ben mirado, as árbores do val coidan da nosa ría.

11. Quen vive aquí, na ría? Quen nos visita?
Na ría viven moitos seres vivos. Uns habitan sempre aquí, son os residentes.
Outros veñen pasar o inverno, son os invernantes. Outros veñen pasar aquí o
verán porque nos seus lugares de residencia vai moita calor ou falta alimento,
son os estivais. Outros paran para descansar e alimentarse nas súas longas
viaxes de Europa a África ou de polo norte a polo sur como o carrán, son os
migrantes en paso. Destes animais que tanto se moven a maioría son aves.
Dos animais que nos visitan por mar destaca o arroaz.
É un animal bioindicador, é dicir, onde el está as augas están limpas.
Cando avistamos un grupo, sabemos que debaixo hai bancos de peixe. Entran
na ría perseguindo as xardas, os xurelos, as sardiñas ou as luras. Súa forma,
abundante en curvas suaves, é fermosísima. Seu sorriso e os seus brincos
constantes fano moi simpático. A súa intelixencia é prodixiosa... É o rei da ría.
Arroaz

12. Proceso evolutivo dos golfiños
En negro móstrase a silueta do
cranio e na parte inferior a escala
en metros
0 m. 1 m. 2 m. 3 m. 4 m.
Os ósos da aleta dianteira, que formaban os brazos, os restos da pelve e a
respiración por pulmóns, amosan que hai uns trinta millóns de anos os golfiños
eran, aínda, animais terrestres, como se pode ver no gráfico de enriba.

13. Outros mamíferos son:
Lontra
Lobo
MAMÍFER OS
Corzo

14. Raposo
Teixugo
Esquío
MAMÍFER OS
Xabarín

15. Alavanco
Garza
Garzota
AVE S
Mazaricos
Corvo mariño

16. Carrán
Bilurico
AVE S Gavita
Pato
cristado

17. Gabián
Miñato
Azor
AVE S
Bufo
Curuxa

18. Xílgaro
Merlo
AVE S Lavandeira
branca
Ferreiriño
abelleiro Paporrubio

19. Pimpín
Bubela
AVE S
Peto real
Picapeixes Cirrio
Na ría e arredores, hai miles de especies máis. Tanto animais como vexetais. Tan fermosas e
sorprendentes como as fotografadas, pero non temos espazo. Anímate e descúbreas pouco a
pouco.

20. ... e chegaron os humanos
A ría xa estaba formada e levaba decenas de millóns de anos funcionando, máis ou menos como
funciona hoxe. Entón chegaron, ó seu espazo, uns seres vivos novos: os homes.
Non sabemos con exactitude cando chegaron aquí os primeiros poboadores. O que si estamos
seguros e que lles gustou tanto que xa non abandonaron este lugar. Se en Atapuerca, que está aí ó
lado (Burgos), xa se instalaran humanos hai uns 800.000 anos, e lóxico pensar que nesas datas
tamén poderían andar polo contorno da ría.
Os primeiros restos que atopamos foron uns machados tipo achelense, que se amosan no Museo de
Pontevedra e de Quiñones de León (Vigo), de hai 90.000 anos (nas Gándaras de Budiño).
Sabemos que ocuparon todo o territorio de arredor da ría. Hai abundantes restos dese poboamento
na prehistoria en forma de :
• enterramentos: mámoas ou dolmens
• marcas nas pedras: petroglifos
• restos de comida de mariscos: cuncheiros (amoreamentos de cunchas de ameixas,
berberechos, mexillóns..)
• construcións: castros
Logo viñeron os romanos e construíron calzadas, pontes, termas e demais elementos da nova
civilización....
Homes prehistóricos mámoas/dolmens petroglifos castros romanos
Desde entón os humanos dámoslle á ría e ó seu contorno todos os usos imaxinables para satisfacer
as nosas necesidades de seres vivos:
• Alimentarse:
◦ Pesca
◦ Marisqueo
◦ Cultivo
• Conseguir madeira para os seus mobles, máquinas e casas; e leña para se quentar en
inverno.
• Construír aldeas, vilas e cidades para vivir.
• Transporte e comercio (pontes, portos e camiños).
• Establecer industrias (conserveiras e de todo tipo).
• Lecer.
Ó longo de toda a súa historia, miles e miles de anos, o home viviu da ría.
0 h. O seu número foi aumentando 180.000 habitantes
(hoxe)

21. Aprendemos a convivir con ela, a extraer dela o que precisabamos para vivir. Cada
xeración deixou a Ría en condicións de que a seguinte puidese usala do mesmo
xeito e cos recursos sen destruír para ser usados tamén polas xeracións futuras. A
iso chámase:
DESENVOLVEMENTO SUSTENTABLE
A ONU (Organización de Nacións Unidas) díxoo así en 1987 “Sustentabilidade é
satisfacer as necesidades das xeracións presentes sen comprometer as posibilidades das
do futuro para atender as súas propias necesidades”.
Todo mudou hai uns 70 anos
Os avós e avoas lémbranse perfectamente dalgunhas destas cousas que imos describir. Outras
estámolas vendo no presente con demasiada frecuencia.
• Reforestación con árbores non atlánticas aumento de incendios aumento
de sedimentación.
• Eliminación de xunqueiras. Alguén chegou a elaborar un proxecto de recheo das
últimas que quedan (as de Alba) coa fin de construír un campo de fútbol e
edificios de oficinas.
• Recheos sobre as beiras dos ríos e a ría.
• Instalación de dúas fábricas moi contaminantes: Tafisa (hoxe trasladada) e Ence-
Elnosa. Estas últimas contaminan o aire, a auga do mar e os fondos mariños. En
2002 foron condenadas por delito ecolóxico por un tribunal de Pontevedra.
• Construción masiva e desordenada.
• Verquidos incontrolables de orixe industrial aos ríos e a ría.
• Portos, portos deportivos e peiraos feitos sen criterios medioambientais: a base de
recheos e impedindo o movemento natural das augas da ría máis
sedimentación.
• Verquidos masivos de dragados de portos no exterior da Ría.
• Agricultura con praguicidas, herbicidas e fertilizantes artificiais que provocan
un aumento inxustificado de substancias que consomen osíxeno da auga.
Hoxe semella que o home vive contra a Ría.

22. Recheo de xunqueiras
Instalación de empresas contaminantes

23. Sustitución de bosques autóctonos por especies exóticas

24. Os números 1.000, 700, 250, 100, 23 e 3
Sabías que:
• Cando te bañas nalgunha das praias da ría e tragas un grolo de
auga, estás metendo no corpo, aproximadamente, 1.000
microorganismos de plancto. Pero tranquilidade! Non afecta a túa
saúde.
• Na zona intermareal (a que queda sen auga, “seca”, entre a preamar
e a baixamar) pódense atopar ata 1.000 especies diferentes de animais
e plantas.
• Cando, na túa man, colles area desa mesma praia, estás collendo
miles de grans que antes (hai miles ou millóns de anos) estiveron nos
montes: en Forcarei, en Soutelo, en Cerdedo, en Pedre, en
Cuspedriños, en Tenorio, en Figueirido, en Campañó, no Castrove ou
en Domaio.
• No Centro de Recuperación de Fauna Silvestre en Cotorredondo
tratan e atenden a uns 700 animais salvaxes ó ano, a maioría aves.
Cando atopes un animal salvaxe ferido ou en perigo de morrer,
chama ó teléfono: 986 680 390 e xa che dirán o que tes que facer con
el.
• O emisario submarino (gran tubo) mide de lonxitude 3.000 metros.
Bota os residuos contaminantes, supostamente depurados, de Ence-
Elnosa, Concello de Pontevedra e parte do concello de Poio,
directamente na ría.
• A ostra aliméntase filtrando o plancto da auga do mar. Pode filtrar
250 litros diarios de auga. Un mexillón filtra arredor dos 100 litros. E
unha batea enteira de mexillóns?
• Sobre o río Lérez, os humanos construíron 23 pontes.
• Un gran de area pode tardar 360.000 anos en percorrer 60 km de río.

25. Decálogo de comportamento
medioambiental da Ría
1. Non botes refugallos nin lixo, nin na ría nin nos ríos.
Especialmente bolsas de plástico e aneis de plástico dos paquetes
de latas de refresco.
2. Cando vaias á praia, deixa limpo o sitio que ocupaches. Se hai
dunas ao fondo, non as pises.
3. Se tes un xardín ou unha horta, non uses herbicidas, nin abonos
artificiais.
4. Cando esteas a carón do mar, non o uses como papeleira.
5. Non deixes bolsas nin lixo preto da beira, o vento e a chuvia pode
levalos á auga.
6. Non fagas lume nos montes se non está permitido. Sen querer,
podes provocar un incendio.
7. Cando disfrutes do monte, recolle o lixo que produciches e lévao
nunha bolsa para casa. Nunca o deixes abandonado polo monte.
8. Se vives no rural, non tires os refugallos en calquera sitio
orixinando vertedoiros incontrolables.
9. Cando andes polo monte respecta ós animais e as plantas, aínda
que sexan de pequeno tamaño.
10. Non agardes a ser adulto para coidar e conservar a ría.

26. Grazas a:
Diego Sousa por iniciar os grafismos,
Manolo pola súa guía e enorme documentación,
Antón por estar sempre aí,
Luís Losada polas fecundas suxestións,
Xermán pola corrección lingüística
María polos consellos de deseño.
Bibliografía:
 O río dos Gafos é o noso río (Unidade didáctica. Nº 1).- José Carlos Otero.- Concello Pontevedra.- 2005.
 A vexetación de ribeira (unidade didáctica).- Teixugo e Ventos .- Consellería de Medio Ambiente.- 2008.
 A costa de Galiza.- Mon Daporta Padín e outros.- A Nosa Terra.- 2007.
 Xeografía de Galicia.- Tomo I: O medio.- Augusto Pérez Alberti e outros.-Sálvora.- 1982.
 Un futuro Sustentable, Social e de Calidade para a Ría de Pontevedra e a súa cidadanía. Alberto de Coo
e outros.- APDR .- 2005.
 Aprendendo na natureza (bioloxía experimental de campo).- Xurxo Pérez e outros.- E. Xerais.- 1983.
 Guía de Aves de Galicia.- X. M. Penas Patiño e outros.- Bahía.- 1991.
 A enseada do Umia – O Grove.- Candea .- Consellería de Pesca Marisqueo e Acuicultura.- 1992.
 O medio mariño.- Candea.- Consellería de Pesca Marisqueo e Acuicultura.- 1994.
 Auga + Mar .- Programa de educación e promoción do voluntario ambiental sobre o litoral e o medio
mariño.- Vicepresidencia da Igualdade e do Benestar.- Consellería de Pesca.- Consellería do
Medioambiente.- Acquarim-Galicia.- C.e.m.m.a.- 2006.
 Las rías de Galicia.- Augusto Pérez Alberti e outros.- E. La Capital.
 Investigando a la orilla del mar.- María Pilar Jiménez Alexandre.- Teide.- 1986
Enlaces:
 Meteogalicia.- http://www.meteogalicia.es/galego/informacion/prediccion/maritima/xeralidades/xeral.htm
 Analizando la costa (Unidad didáctica 3º ciclo de Primaria) Azterkosta.- CEIDA.- Gobierno Vasco.- 2006
http://www.ingurumena.ejgv.euskadi.net/r49-
6172/es/contenidos/libro/carpeta_azterkosta1/es_9358/azterkosta1.html
 La ría de Pontevedra.- http://www.geocities.com/capecanaveral/1259/ria.htm.- 1996.
 Origen y evolución geomorfológica de las rías atlánticas de Galicia.- J.L. Pagés Valcarlos.-
http://www.sociedadgeologica.es/archivos/REV/13(3-4)/Art01.pdf
Videografía:
 Baixo as ondas das rías (As cores do mar de Galicia) .- Manuel Uhía.- Caixanova.- 2001
 Os nosos ríos (Miño, Lérez, Umia, Ulla, Verdugo e Oitavén) .- Salvador Dasilva.- Deputación de
Pontevedra.