SlideShare uma empresa Scribd logo
1 de 63
VI KONFERENCJA OŚWIATOWA
ZMIANY W KSZTAŁCENIU
SPECJALNYM
TEORIA I PRAKTYKA
prezentację przygotowały:
Elżbieta Grabowska, Alicja Opatowska, Beata Matwiejczyk,
Renata Szajkowska, Anna Maček, Małgorzata Sadowska
„Do życia przez życie”
Owidiusz Decroly
Model pracy
z uczniem z niepełnosprawnością intelektualną
w stopniu umiarkowanym
Model pracy z uczniem z upośledzeniem umysłowym w
stopniu umiarkowanym obejmuje kolejno:
Model pracy zakłada:
POZIOM DIAGNOSTYCZNY
Charakterystyka ucznia z niepełnosprawnością
intelektualną w stopniu umiarkowanym
• 1. Czynności orientacyjno – poznawcze:
• wąski zakres spostrzegania,
• trudności w wyodrębnianiu istotnych cech przedmiotów, rzeczy,
zjawisk,
• trudności w skoncentrowaniu się na określonym przedmiocie
czy też czynności,
• upośledzona pamięć logiczna,
• trudności w zapamiętywaniu liczb, nazwisk, dat,
• trudności w przechowywaniu i odtwarzaniu zapamiętanego materiału,
• umiejętność wskazywania podobieństw i różnic między dwoma
przedmiotami (z uwzględnieniem zewnętrznych podobieństw opartych
na obserwacji), np.: różnica między osą a motylem (podobieństwo:
latają, różnice: osa – mała, motyl – duży),
• świadomość upływu czasu,
Charakterystyka ucznia z niepełnosprawnością
intelektualną w stopniu umiarkowanym
2. Czynności intelektualne:
• upośledzony rozwój myślenia abstrakcyjnego,
• trudności w liczeniu na konkretach,
• trudności przy operowaniu pieniędzmi,
• niska zdolność szeregowania, klasyfikowania przedmiotów/obiektów
lub jej całkowity brak,
• trudności w wychwyceniu sensu krótkiego opowiadania (wspomagane
zadawaniem konkretnych pytań o jasnej i prostej treści),
• komunikują się pojedynczymi wyrazami lub prostymi zdaniami,
Charakterystyka ucznia z niepełnosprawnością
intelektualną w stopniu umiarkowanym
3. Procesy emocjonalno – motywacyjne:
• sztywność emocji i ich małe zróżnicowanie,
• słaba umiejętność opanowywania popędów,
• zachowania impulsywne,
• silna potrzeba bezpieczeństwa, miłości, przynależności,
• silna potrzeba kontaktów społecznych (sprzyja procesowi
kształcenia i wychowania),
Charakterystyka ucznia z niepełnosprawnością
intelektualną w stopniu umiarkowanym
4. Rozwój społeczny i funkcjonowanie
społeczne:
• ściśle związany z ich rozwojem
psychofizycznym,
• ujawnianie potrzeby kontaktów
społecznych; w relacjach
interpersonalnych ujawniają sympatię
i przywiązanie,
• różnorodne zachowania społeczne (od właściwych do mniej
właściwych),
• radzenie sobie w różnych sytuacjach mających charakter osobisty
(np.: dbanie o higienę: umiejętność mycia zębów, rąk, umiejętność
spożywania prostych posiłków),
• umiejętność korzystania z prostego telefonu,
Poziom diagnostyczny - etapy
Poziom diagnostyczny - etapy
Ważne jest zachowanie ciągłości i systematyczności
diagnozy
diagnoza
budowanie programu
ocena efektywności
diagnoza diagnoza
budowanie programu ocena efektywności
budowanie programu
ocena efektywności
diagnoza budowanie programu
ocena efektywności
diagnoza
budowanie programu
...
Poziom diagnostyczny - etapy
Poziom diagnostyczny - etapy
Poziom diagnostyczny uwzględnia:
Charakterystyka ucznia z niepełnosprawnością
intelektualną w stopniu umiarkowanym
Charakterystyka ucznia odbywa się na podstawie:
• Orzeczenia wydanego przez Poradnię Psychologiczno –
Pedagogiczną,
• Wywiadu przeprowadzonego z opiekunem prawnym dziecka,
• Własnej obserwacji, prowadzonej przez specjalistów
pracujących z uczniem,
• Diagnozy (arkusz diagnostyczny),
Metody wielospecjalistycznej oceny funkcjonowania
ucznia
Kto dokonuje wielospecjalistycznej oceny?
- zespół specjalistów pracujących z uczniem z
niepełnosprawnością intelektualną w stopniu
umiarkowanym
- rodzice
W jaki sposób konstruujemy arkusze obserwacyjne?
W jaki sposób konstruujemy arkusze obserwacyjne?
WIEDZY UMIEJĘTNOŚCI
W jaki sposób konstruujemy arkusze obserwacyjne?
Przykładowy autorski arkusz obserwacji
Arkusz obserwacji rozwoju Jana Kowalskiego
Rok szkolny ........................................
Wskaźniki rozwojowe
Pierwsza
obserwacja
data
Druga
obserwacja
data
Trzecia
obserwacja
data
Uwagi
Potrafi wskazać u psa
części ciała
Potrafi wskazać u siebie
części ciała
Nazywa czynności
wykonywane przez psa
Odpowiada pełnym
zdaniem
Funkcjonujący model pracy z uczniem z upośledzeniem
intelektualnym w stopniu umiarkowanym
Istotna zmiana w kształceniu specjalnym - pożądany
model pracy z uczniem umiarkowanie
niepełnosprawnym intelektualnie
Kto będzie należał do szkolnego zespołu do spraw
specjalnych potrzeb edukacyjnych uczniów?
POZIOM PROGRAMOWY
„Jest rzeczą wielce niebezpieczną
chcąc prowadzić wszystkich
tą samą drogą do doskonałości,
bowiem każdy z nas jest inny”
Arystoteles
edukacyjo-terapeutycznego
( IPET )
Konstruowanie
indywidualnego programu
Uczeń
Działania edukacyjno -
wychowawcze:
• programy autorskie, zgodne z
podstawą programową zawartą w
rozporządzeniu
• modyfikacja treści nauczania
• dostosowania
Działania terapeutyczne:
• stymulacja psychoruchowego
rozwoju
• kompensacja niedoborów
rozwojowych,
• korekta zakłóceń procesów
i funkcji psychicznych
• eliminacja braków
dydaktycznych
• zmiana postaw wobec trudności
i niepowodzeń szkolnych,
• adaptacja ucznia w środowisku
szkolnym
Dla kogo?
Kiedy tworzymy?
Kto jest odpowiedzialny?
Elementy programu
Program tworzymy dla uczniów
posiadających :
• orzeczenie o potrzebie kształcenia
specjalnego;
• opinię PPP zawierającą sformułowanie
o potrzebie dostosowania wymagań
edukacyjnych.
Kiedy:
• uczeń nie funkcjonuje sam bez wsparcia i wymaga
pomocy nauczyciela i specjalistów;
• stopień dysfunkcji uniemożliwia realizowanie treści
programowych i wymaga modyfikacji tychże treści
bądź tworzenia programów autorskich;
• dysfunkcje ucznia nie pozwalają na realizację podstawy
programowej bez dostosowania form, metod, środków
dydaktycznych.
Osoby odpowiedzialne
za konstruowanie programu:
• nauczyciel specjalista (koordynator);
• nauczyciele uczący poszczególnych przedmiotów;
• specjaliści: rewalidant, logopeda, rehabilitant,
(hipoterapeuta, dogoterapeuta);
• rodzice (pełnoprawni uczestnicy procesu
kształcenia i rewalidacji, realizatorzy elementów
programu w warunkach domowych, źródło
informacji).
Elementy programu:
PROGRAM
Informacje
o uczniu Cele edukacyjne,
terapeutyczne
i wychowawcze
Procedury
osiągania celów
Przewidywane
osiągnięcia
Formy wsparcia
Ewaluacja
Plany nauczania
autorskie,
zmodyfikowane
lub dostosowania
Skąd czerpiemy informacje o uczniu?
Uczeń
Informacje przekazywane
przez ucznia
Wywiad z rodzicami
Informacje nauczycieli na
podstawie obserwacji
funkcjonowania ucznia
w zespole klasowym
Informacje od lekarza
specjalisty
Orzeczenie wydane
przez PPP
Zalecenia z PPP
Elementy charakterystyki ucznia:
• medyczna;
• psychologiczno - pedagogiczna;
• środowiskowa;
Charakterystyka grupy rówieśniczej:
• poziom dydaktyczny grupy;
• relacje panujące w grupie;
• relacje ucznia w kontaktach rówieśniczych;
Cele edukacyjne, terapeutyczne
i wychowawcze wyznaczają:
wiedza, umiejętności i pożądane postawy
społeczne, w które chcemy wyposażyć
ucznia z uwzględnieniem jego potrzeb
edukacyjnych i możliwości
psychofizycznych.
Procedury osiągania celów:
• metody;
• formy;
• środki dydaktyczne.
dobór
uwarunkowany
zasadami
ortodydaktyki
Przewidywane osiągnięcia,
oczekiwane efekty:
• kierunek w jakim prawdopodobnie
uczeń będzie się rozwijał;
• efekty jakie chcemy osiągnąć po realizacji
programu;
Formy wsparcia:
• rewalidacja;
• logopedia;
• terapia pedagogiczna;
• elementy arteterapii, muzykoterapii;
• rehabilitacja;
• dogoterapia;
• hipoterapia;
• socjoterapia.
Ewaluacja:
• zbieranie danych (rejestracja zmian i postępów ucznia);
• analiza zebranych informacji (ocena skuteczności
podjętych
priorytetowych działań);
• wyciąganie wniosków;
• formułowanie propozycji działań jakie powinny
być podjęte w kolejnym etapie realizacji
indywidualnego programu;
Program powinien zawierać również:
• organizację życia szkolnego ucznia;
• informację o sposobach oceniania i motywowania ucznia;
• kartę postępów ucznia;
• określone formy kontaktów z rodzicami;
• bibliografię.
Program winien być zaopiniowany i zatwierdzony zgodnie z
procedurami funkcjonującymi w szkole
Brak skuteczności IPET najczęściej jest
konsekwencją:
• nieprawidłowo przeprowadzonego rozpoznania możliwości
i ograniczeń ucznia;
• nieprawidłowo określonych celów;
• nietrafnie zaprojektowanych procedur osiągania celów;
• braku „przenikania " części terapeutycznej programu do
części edukacyjnej;
• braku współpracy nauczycieli, specjalistów i rodziców na
poziomie rozpoznawania specjalnych potrzeb edukacyjnych;
• braku współpracy nauczycieli, specjalistów i rodziców na
poziomie formułowania i realizacji programu.
POZIOM PRAKTYCZNY
Na każdym etapie edukacyjnym realizowane są zajęcia:
Treści kształcenia obejmują
W poszczególnych etapach kształcenia dziecka z upośledzeniem
w stopniu umiarkowanym nauczyciel powinien mieć na uwadze
możliwości i potrzeby ucznia.
NA ETAPIE CZYNNOŚCI WSTĘPNYCH
nauczyciel powinien przygotować dla ucznia odpowiednie warunki
zewnętrzne, np. miejsce pracy, oświetlenie, pomoce dydaktyczne.
Ustalając cele kształcenia nauczyciel powinien opierać się na mocnych,
niezaburzonych stronach ucznia.
Postawiony cel:
nie powinien sprawiać trudności ani wymagać długiego czasu realizacji,
powinien być powiązany z doświadczeniem i wiadomościami, jakie posiada
uczeń.
UŚWIADOMIENIE
CELÓW
WYTWORZENIE
POZYTYWNEJ
MOTYWACJI
Pozwoli to uczniowi uzyskać poczucie
kontroli i wiary w swoje możliwości, zaakceptować
swoje ograniczenia.
wymaga od nauczyciela zabiegów ułatwiających uczniowi
poznanie, samodzielną obserwację, wskazanie istotnych
cech rzeczy i zjawisk,
należy wykorzystać niezaburzone procesy psychofizyczne
ucznia,
nowe treści uczeń powinien poznawać stopniowo,
w dłuższym czasie, mniejszymi partiami, w miarę
możliwości polisensorycznie,
poznanie pośrednie także musi odbywać się za pomocą
dostosowanych do możliwości intelektualnych oraz
percepcyjno-poznawczych modeli, schematów, ilustracji,
tekstu mówionego i pisanego.
WPROWADZANIE NOWYCH TREŚCI
należy aranżować proces kształcenia ucznia tak, aby
jego wiedza była spójna i systematyzowana,
stworzyć warunki dostosowane do możliwości
percepcyjno- poznawczych ucznia,
umożliwić polisensoryczne poznanie, które dostarczy
jak najwięcej informacji,
należy przechodzić od pojęć konkretnych do bardziej
abstrakcyjnych, pojęcia złożone analizować za
pomocą pojęć prostych.
NA ETAPIE NABYWANIA, UOGÓLNIANIA I
SYSTEMATYZOWANIA POJĘĆ
uczeń powinien mieć zagwarantowaną dostateczną ilość
czasu na działanie, praca musi być na miarę jego
możliwości, a środki dydaktyczne dostosowane do potrzeb,
ścisła kontrola nauczyciela przy pierwszym wykonaniu
ćwiczenia, a następnie nadzór nad powtarzaniem
czynności, odpowiednia liczba powtórzeń utrwali
wiadomości i rezultaty rewalidacji.
NA ETAPIE UTRWALANIA PRZEZ
ZASTOSOWANIE W PRAKTYCE
Przekształcenie umiejętności w nawyk
i wykorzystanie reguł w praktyce są ważnymi formami
przygotowującymi ucznia z niepełnosprawnością do samodzielnego
życia.
Działanie praktyczne stwarza najwięcej sytuacji do kompensowania,
korygowania bądź usprawniania procesów psychicznych i
fizycznych, ma także duże walory wychowawcze, daje poczucie
własnej wartości i możliwości, rozwija zainteresowania.
• Są równocześnie elementami diagnozy,
rozpoznawania wyników uczenia się.
• Nauczyciel i uczeń sprawdzają, w jakim stopniu
udało się zrealizować cele edukacyjne i terapeu-
tyczne.
• Nauczyciel ocenia przede wszystkim wkład
pracy ucznia, a nie efekt.
• Uczeń powinien sam zorientować się, co zrobił
dobrze, a co źle.
KONTROLA I SAMOKONTROLA
OSIĄGNIĘTYCH PRZEZ UCZNIA
KOMPETENCJI
W bezpośrednim kontakcie z uczniem z upośle-
dzeniem w stopniu umiarkowanym dobrze jest
komunikować się w sposób sprzyjający rozwojowi
dziecka. Konstrukcję płaszczyzny porozumiewa-
nia się można oprzeć na następujących
przykładowych zasadach.
Dla prawidłowego przebiegu procesu kształcenia
istotne jest, w jakim stopniu uczeń z niepełno-
sprawnością intelektualną ma poczucie
przynależności do środowiska rówieśniczego.
Zasady indywidualnej pracy z uczniem
z niepełnosprawnością intelektualną
w stopniu umiarkowanym
• Staraj się usamodzielniać dziecko.
• Dostosuj sposób komunikowania się do możliwości
psychofizycznych ucznia.
• Informuj ucznia o sposobie własnego rozumowania.
• Bądź dyskretny.
• Bądź konsekwentny w prezentowaniu wartości.
• Zachęcaj do działań twórczych.
• Inicjuj działania twórcze.
• Pobudzaj wyobraźnię.
• Utrzymuj porządek w swoim otoczeniu.
• Wsłuchuj się w racje ucznia.
• Podążaj za rozumowaniem ucznia.
• Podawaj i ćwicz z uczniem wszystkie metody pracy potrzebne
do wykonania zadania.
• Nie pospieszaj ucznia.
• Bądź gotowy do zmiany sposobu działania.
• Prezentuj swoje poczucie humoru z umiarem.
• Dawaj przykłady dobrych rozwiązań.
• Wykorzystuj na bieżąco zdarzenia do formułowania
przykładów pożądanych zachowań.
• Prezentuj przykłady różnych zachowań w takiej samej
sytuacji.
• Pokazuj inne zachowania, jeżeli postępowanie ucznia wynika
z przyjęcia przez niego negatywnego elementu w systemie
wartości.
• Nawiązuj kontakty z uczniem w płaszczyźnie rzeczywistych
trudnych sytuacji, z którymi ma do czynienia.
PODSUMOWANIE
Na dzień dzisiejszy śmiało można powiedzieć, żeNa dzień dzisiejszy śmiało można powiedzieć, że
uczniowie z umiarkowaną niepełnosprawnościąuczniowie z umiarkowaną niepełnosprawnością
intelektualną nie są pozbawieni zdolności do rozwojuintelektualną nie są pozbawieni zdolności do rozwoju
intelektualnego i usprawnienia. Gotowi są nauczyć sięintelektualnego i usprawnienia. Gotowi są nauczyć się
wykonywania różnych czynności, które na pierwszy rzutwykonywania różnych czynności, które na pierwszy rzut
oka wydają się być bliskie kresu ich potencjalnychoka wydają się być bliskie kresu ich potencjalnych
możliwości. Grupa ta rozwija się, jeśli jest podmiotemmożliwości. Grupa ta rozwija się, jeśli jest podmiotem
zainteresowania, gdy wychowuje się ich i przystosowujezainteresowania, gdy wychowuje się ich i przystosowuje
do życia w społeczeństwie. Można to osiągnąć poprzezdo życia w społeczeństwie. Można to osiągnąć poprzez
odpowiednie oddziaływanie, a nie poprzez odsunięcie naodpowiednie oddziaływanie, a nie poprzez odsunięcie na
bok, bacząc na trudności, jakie te osoby przysparzają w o-bok, bacząc na trudności, jakie te osoby przysparzają w o-
gólnym ich „prowadzeniu”.gólnym ich „prowadzeniu”.
BIBLIOGRAFIA:
1. Jastrząb J. (red.), Edukacja terapeutyczna, Toruń 2002.
2. Tołwińska- Królikowska E. (red.), Autoewaluacja w
szkole, Warszawa 2002.
3. Lipkowski O., Ortodydaktyka, jej cele i zasady.
4. Jadczak M. (red.), Interaktywne metody nauczania, Toruń 2001.
5. Okoń W., Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 1987.
6. Kościelak R., Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych umysłowo, PWN, Warszawa
1989.
7. Kostrzewski J., I. Wald, Podstawowe wiadomości o upośledzeniu umysłowym. W: Upośledzenie
umysłowe – Pedagogika, K. Kirejczyk (red.), PWN, Warszawa 1981.
8. Boczar K., Młodzież umysłowo upośledzona w rodzinie i w środowisku pracy, Instytut wydawniczy
Związków Zawodowych, Warszawa 1982.
9. Borzyszkowska H., Oligofrenopedagogika, PWN, Warszawa 1985.
10. WyczesanyJ., Pedagogika upośledzonych umysłowo, Wyd. Impuls, Kraków 1999.
11. Niemierko B., Diagnostyka edukacyjna, PWN, Warszawa 2009.


Mais conteúdo relacionado

Destaque (12)

Zagadka 1
Zagadka 1Zagadka 1
Zagadka 1
 
Z życia klasy Ic
Z życia klasy IcZ życia klasy Ic
Z życia klasy Ic
 
Dlaczego maniery?
Dlaczego maniery?Dlaczego maniery?
Dlaczego maniery?
 
Najwieksze szczęście...
Najwieksze szczęście...Najwieksze szczęście...
Najwieksze szczęście...
 
Z życia klasy 1c - II semestr
Z życia klasy 1c - II semestrZ życia klasy 1c - II semestr
Z życia klasy 1c - II semestr
 
Patron Zespołu Szkół Integracyjnych Nr 1 we Włocławku - Szare Szeregi
Patron Zespołu Szkół Integracyjnych Nr 1 we Włocławku - Szare SzeregiPatron Zespołu Szkół Integracyjnych Nr 1 we Włocławku - Szare Szeregi
Patron Zespołu Szkół Integracyjnych Nr 1 we Włocławku - Szare Szeregi
 
LEKSYKON POJĘĆ STOSOWANYCH W OPINIACH PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNYCH
LEKSYKON POJĘĆ STOSOWANYCH W OPINIACH PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNYCHLEKSYKON POJĘĆ STOSOWANYCH W OPINIACH PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNYCH
LEKSYKON POJĘĆ STOSOWANYCH W OPINIACH PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNYCH
 
RAZEM PRZECIWKO AGRESJI I PRZEMOCY
RAZEM PRZECIWKO AGRESJI I PRZEMOCYRAZEM PRZECIWKO AGRESJI I PRZEMOCY
RAZEM PRZECIWKO AGRESJI I PRZEMOCY
 
Hipoterapia2011
Hipoterapia2011Hipoterapia2011
Hipoterapia2011
 
Autyzm
AutyzmAutyzm
Autyzm
 
Diagnoza dziecka
Diagnoza dzieckaDiagnoza dziecka
Diagnoza dziecka
 
Plan Działań Wspierających
Plan Działań Wspierających Plan Działań Wspierających
Plan Działań Wspierających
 

Semelhante a ZMIANY W KSZTAŁCENIU SPECJALNYM TEORIA I PRAKTYKA

Model pracy z uczniem o specjalnych potzrebach
Model pracy z uczniem o specjalnych potzrebachModel pracy z uczniem o specjalnych potzrebach
Model pracy z uczniem o specjalnych potzrebachdorotakolinska
 
I 02 malgorzata_bartosik_konf.międzyn. - innowacja społeczna pł
I 02 malgorzata_bartosik_konf.międzyn. - innowacja społeczna płI 02 malgorzata_bartosik_konf.międzyn. - innowacja społeczna pł
I 02 malgorzata_bartosik_konf.międzyn. - innowacja społeczna płMaciej Szczepańczyk
 
Opiekowanie się dziećmi z trudnościami wychowawczymi i zaburzeniami w rozwoju
Opiekowanie się dziećmi z trudnościami wychowawczymi i zaburzeniami w rozwojuOpiekowanie się dziećmi z trudnościami wychowawczymi i zaburzeniami w rozwoju
Opiekowanie się dziećmi z trudnościami wychowawczymi i zaburzeniami w rozwojuSzymon Konkol - Publikacje Cyfrowe
 
Raport z ewaluacji wewnetrznej 2.3
Raport z ewaluacji wewnetrznej 2.3Raport z ewaluacji wewnetrznej 2.3
Raport z ewaluacji wewnetrznej 2.3wiosenka
 
Raport z ewaluacji wewnetrznej 2.5.
Raport z ewaluacji wewnetrznej 2.5.Raport z ewaluacji wewnetrznej 2.5.
Raport z ewaluacji wewnetrznej 2.5.wiosenka
 
Roczny plan pracy w roku szkolnym 2020/2021
Roczny plan pracy w roku szkolnym 2020/2021Roczny plan pracy w roku szkolnym 2020/2021
Roczny plan pracy w roku szkolnym 2020/2021wiosenka
 
Myślę - nie, mówię - nie
Myślę - nie, mówię - nieMyślę - nie, mówię - nie
Myślę - nie, mówię - nieAnna
 
Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.01_u
Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.01_uAsystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.01_u
Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.01_uMateusz Krumpolc
 
Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.01_u
Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.01_uAsystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.01_u
Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.01_uKubaSroka
 
Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.01_u
Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.01_uAsystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.01_u
Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.01_uKubaSroka
 
Zalety i wady nauczyciela na starcie - prezentacja wyników badań
Zalety i wady nauczyciela na starcie - prezentacja wyników badań Zalety i wady nauczyciela na starcie - prezentacja wyników badań
Zalety i wady nauczyciela na starcie - prezentacja wyników badań szkola20
 

Semelhante a ZMIANY W KSZTAŁCENIU SPECJALNYM TEORIA I PRAKTYKA (20)

Model pracy z uczniem o specjalnych potzrebach
Model pracy z uczniem o specjalnych potzrebachModel pracy z uczniem o specjalnych potzrebach
Model pracy z uczniem o specjalnych potzrebach
 
Rada szkoleniowa 09.10.2018
Rada szkoleniowa 09.10.2018Rada szkoleniowa 09.10.2018
Rada szkoleniowa 09.10.2018
 
I 02 malgorzata_bartosik_konf.międzyn. - innowacja społeczna pł
I 02 malgorzata_bartosik_konf.międzyn. - innowacja społeczna płI 02 malgorzata_bartosik_konf.międzyn. - innowacja społeczna pł
I 02 malgorzata_bartosik_konf.międzyn. - innowacja społeczna pł
 
Opiekowanie się dziećmi z trudnościami wychowawczymi i zaburzeniami w rozwoju
Opiekowanie się dziećmi z trudnościami wychowawczymi i zaburzeniami w rozwojuOpiekowanie się dziećmi z trudnościami wychowawczymi i zaburzeniami w rozwoju
Opiekowanie się dziećmi z trudnościami wychowawczymi i zaburzeniami w rozwoju
 
Raport z ewaluacji wewnetrznej 2.3
Raport z ewaluacji wewnetrznej 2.3Raport z ewaluacji wewnetrznej 2.3
Raport z ewaluacji wewnetrznej 2.3
 
Raport z ewaluacji wewnetrznej 2.5.
Raport z ewaluacji wewnetrznej 2.5.Raport z ewaluacji wewnetrznej 2.5.
Raport z ewaluacji wewnetrznej 2.5.
 
Koncepcja pracy wychowawczej w ZSP
Koncepcja pracy wychowawczej w ZSPKoncepcja pracy wychowawczej w ZSP
Koncepcja pracy wychowawczej w ZSP
 
Metoda projektu
Metoda projektuMetoda projektu
Metoda projektu
 
Roczny plan pracy w roku szkolnym 2020/2021
Roczny plan pracy w roku szkolnym 2020/2021Roczny plan pracy w roku szkolnym 2020/2021
Roczny plan pracy w roku szkolnym 2020/2021
 
Metodyka zajęć ruchowych
Metodyka zajęć ruchowych Metodyka zajęć ruchowych
Metodyka zajęć ruchowych
 
Uczeń zdolny
Uczeń zdolnyUczeń zdolny
Uczeń zdolny
 
Prezentacja
PrezentacjaPrezentacja
Prezentacja
 
Myślę - nie, mówię - nie
Myślę - nie, mówię - nieMyślę - nie, mówię - nie
Myślę - nie, mówię - nie
 
Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.01_u
Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.01_uAsystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.01_u
Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.01_u
 
1
11
1
 
Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.01_u
Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.01_uAsystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.01_u
Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.01_u
 
Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.01_u
Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.01_uAsystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.01_u
Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] z2.01_u
 
Zalety i wady nauczyciela na starcie - prezentacja wyników badań
Zalety i wady nauczyciela na starcie - prezentacja wyników badań Zalety i wady nauczyciela na starcie - prezentacja wyników badań
Zalety i wady nauczyciela na starcie - prezentacja wyników badań
 
3
33
3
 
12
1212
12
 

Mais de Szkoła Podstawowa nr 5 z Oddziałami Integracyjnymi

Mais de Szkoła Podstawowa nr 5 z Oddziałami Integracyjnymi (20)

2 kwietnia Światowy Dzień Świadomości Autyzmu.pdf
2 kwietnia Światowy Dzień Świadomości Autyzmu.pdf2 kwietnia Światowy Dzień Świadomości Autyzmu.pdf
2 kwietnia Światowy Dzień Świadomości Autyzmu.pdf
 
Światowy Dzień Bez Papierosa
Światowy Dzień Bez PapierosaŚwiatowy Dzień Bez Papierosa
Światowy Dzień Bez Papierosa
 
Dzień Świadomości Autyzmu.pdf
Dzień Świadomości Autyzmu.pdfDzień Świadomości Autyzmu.pdf
Dzień Świadomości Autyzmu.pdf
 
Światowy Dzień Osób z Zespołem Downa
Światowy Dzień Osób z Zespołem DownaŚwiatowy Dzień Osób z Zespołem Downa
Światowy Dzień Osób z Zespołem Downa
 
Światowy Tydzien Mózgu 2023
Światowy Tydzien Mózgu 2023Światowy Tydzien Mózgu 2023
Światowy Tydzien Mózgu 2023
 
Międzynarodowy Dzień Wolontariusza 2022
Międzynarodowy Dzień Wolontariusza 2022Międzynarodowy Dzień Wolontariusza 2022
Międzynarodowy Dzień Wolontariusza 2022
 
Dzień osób z niepełnosprawnościami
Dzień osób z niepełnosprawnościamiDzień osób z niepełnosprawnościami
Dzień osób z niepełnosprawnościami
 
Pogaduchy o niepełnosprawności
Pogaduchy o niepełnosprawnościPogaduchy o niepełnosprawności
Pogaduchy o niepełnosprawności
 
Program Tygodnia Życzliwości
Program Tygodnia ŻyczliwościProgram Tygodnia Życzliwości
Program Tygodnia Życzliwości
 
Kartka z kalendarza - Dzień Praw Dziecka
Kartka z kalendarza - Dzień Praw DzieckaKartka z kalendarza - Dzień Praw Dziecka
Kartka z kalendarza - Dzień Praw Dziecka
 
Kartka z kalendarza - Dzień Rzucania Palenia
Kartka z kalendarza - Dzień Rzucania PaleniaKartka z kalendarza - Dzień Rzucania Palenia
Kartka z kalendarza - Dzień Rzucania Palenia
 
Dzień Tolerancji 2022
Dzień Tolerancji 2022Dzień Tolerancji 2022
Dzień Tolerancji 2022
 
Tydzień kariery 2022
Tydzień kariery 2022Tydzień kariery 2022
Tydzień kariery 2022
 
Jak minął rok szkolny 2021/2022 w dogoterapii
Jak minął rok szkolny 2021/2022 w dogoterapiiJak minął rok szkolny 2021/2022 w dogoterapii
Jak minął rok szkolny 2021/2022 w dogoterapii
 
Felinoterapia w roku szkolnym 2021/2022
Felinoterapia w roku szkolnym 2021/2022Felinoterapia w roku szkolnym 2021/2022
Felinoterapia w roku szkolnym 2021/2022
 
Światowy Dzień Bez Papierosa
Światowy Dzień Bez PapierosaŚwiatowy Dzień Bez Papierosa
Światowy Dzień Bez Papierosa
 
Dzień bez Komputera 2022
Dzień bez Komputera 2022Dzień bez Komputera 2022
Dzień bez Komputera 2022
 
Dzień Ziemi.pdf
Dzień Ziemi.pdfDzień Ziemi.pdf
Dzień Ziemi.pdf
 
Światowy Dzień Zdrowia 2022
Światowy Dzień Zdrowia 2022Światowy Dzień Zdrowia 2022
Światowy Dzień Zdrowia 2022
 
Światowy Dzień Zdrowia
Światowy Dzień ZdrowiaŚwiatowy Dzień Zdrowia
Światowy Dzień Zdrowia
 

ZMIANY W KSZTAŁCENIU SPECJALNYM TEORIA I PRAKTYKA

  • 1. VI KONFERENCJA OŚWIATOWA ZMIANY W KSZTAŁCENIU SPECJALNYM TEORIA I PRAKTYKA prezentację przygotowały: Elżbieta Grabowska, Alicja Opatowska, Beata Matwiejczyk, Renata Szajkowska, Anna Maček, Małgorzata Sadowska
  • 2. „Do życia przez życie” Owidiusz Decroly Model pracy z uczniem z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym
  • 3. Model pracy z uczniem z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym obejmuje kolejno:
  • 6. Charakterystyka ucznia z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym • 1. Czynności orientacyjno – poznawcze: • wąski zakres spostrzegania, • trudności w wyodrębnianiu istotnych cech przedmiotów, rzeczy, zjawisk, • trudności w skoncentrowaniu się na określonym przedmiocie czy też czynności, • upośledzona pamięć logiczna, • trudności w zapamiętywaniu liczb, nazwisk, dat, • trudności w przechowywaniu i odtwarzaniu zapamiętanego materiału, • umiejętność wskazywania podobieństw i różnic między dwoma przedmiotami (z uwzględnieniem zewnętrznych podobieństw opartych na obserwacji), np.: różnica między osą a motylem (podobieństwo: latają, różnice: osa – mała, motyl – duży), • świadomość upływu czasu,
  • 7. Charakterystyka ucznia z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym 2. Czynności intelektualne: • upośledzony rozwój myślenia abstrakcyjnego, • trudności w liczeniu na konkretach, • trudności przy operowaniu pieniędzmi, • niska zdolność szeregowania, klasyfikowania przedmiotów/obiektów lub jej całkowity brak, • trudności w wychwyceniu sensu krótkiego opowiadania (wspomagane zadawaniem konkretnych pytań o jasnej i prostej treści), • komunikują się pojedynczymi wyrazami lub prostymi zdaniami,
  • 8. Charakterystyka ucznia z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym 3. Procesy emocjonalno – motywacyjne: • sztywność emocji i ich małe zróżnicowanie, • słaba umiejętność opanowywania popędów, • zachowania impulsywne, • silna potrzeba bezpieczeństwa, miłości, przynależności, • silna potrzeba kontaktów społecznych (sprzyja procesowi kształcenia i wychowania),
  • 9. Charakterystyka ucznia z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym 4. Rozwój społeczny i funkcjonowanie społeczne: • ściśle związany z ich rozwojem psychofizycznym, • ujawnianie potrzeby kontaktów społecznych; w relacjach interpersonalnych ujawniają sympatię i przywiązanie, • różnorodne zachowania społeczne (od właściwych do mniej właściwych), • radzenie sobie w różnych sytuacjach mających charakter osobisty (np.: dbanie o higienę: umiejętność mycia zębów, rąk, umiejętność spożywania prostych posiłków), • umiejętność korzystania z prostego telefonu,
  • 12.
  • 13. Ważne jest zachowanie ciągłości i systematyczności diagnozy diagnoza budowanie programu ocena efektywności diagnoza diagnoza budowanie programu ocena efektywności budowanie programu ocena efektywności diagnoza budowanie programu ocena efektywności diagnoza budowanie programu ...
  • 17. Charakterystyka ucznia z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym Charakterystyka ucznia odbywa się na podstawie: • Orzeczenia wydanego przez Poradnię Psychologiczno – Pedagogiczną, • Wywiadu przeprowadzonego z opiekunem prawnym dziecka, • Własnej obserwacji, prowadzonej przez specjalistów pracujących z uczniem, • Diagnozy (arkusz diagnostyczny),
  • 18. Metody wielospecjalistycznej oceny funkcjonowania ucznia
  • 19. Kto dokonuje wielospecjalistycznej oceny? - zespół specjalistów pracujących z uczniem z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym - rodzice
  • 20. W jaki sposób konstruujemy arkusze obserwacyjne?
  • 21.
  • 22. W jaki sposób konstruujemy arkusze obserwacyjne?
  • 24. W jaki sposób konstruujemy arkusze obserwacyjne?
  • 25. Przykładowy autorski arkusz obserwacji Arkusz obserwacji rozwoju Jana Kowalskiego Rok szkolny ........................................ Wskaźniki rozwojowe Pierwsza obserwacja data Druga obserwacja data Trzecia obserwacja data Uwagi Potrafi wskazać u psa części ciała Potrafi wskazać u siebie części ciała Nazywa czynności wykonywane przez psa Odpowiada pełnym zdaniem
  • 26. Funkcjonujący model pracy z uczniem z upośledzeniem intelektualnym w stopniu umiarkowanym
  • 27. Istotna zmiana w kształceniu specjalnym - pożądany model pracy z uczniem umiarkowanie niepełnosprawnym intelektualnie
  • 28. Kto będzie należał do szkolnego zespołu do spraw specjalnych potrzeb edukacyjnych uczniów?
  • 30. „Jest rzeczą wielce niebezpieczną chcąc prowadzić wszystkich tą samą drogą do doskonałości, bowiem każdy z nas jest inny” Arystoteles
  • 32. Uczeń Działania edukacyjno - wychowawcze: • programy autorskie, zgodne z podstawą programową zawartą w rozporządzeniu • modyfikacja treści nauczania • dostosowania Działania terapeutyczne: • stymulacja psychoruchowego rozwoju • kompensacja niedoborów rozwojowych, • korekta zakłóceń procesów i funkcji psychicznych • eliminacja braków dydaktycznych • zmiana postaw wobec trudności i niepowodzeń szkolnych, • adaptacja ucznia w środowisku szkolnym
  • 33. Dla kogo? Kiedy tworzymy? Kto jest odpowiedzialny? Elementy programu
  • 34. Program tworzymy dla uczniów posiadających : • orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego; • opinię PPP zawierającą sformułowanie o potrzebie dostosowania wymagań edukacyjnych.
  • 35. Kiedy: • uczeń nie funkcjonuje sam bez wsparcia i wymaga pomocy nauczyciela i specjalistów; • stopień dysfunkcji uniemożliwia realizowanie treści programowych i wymaga modyfikacji tychże treści bądź tworzenia programów autorskich; • dysfunkcje ucznia nie pozwalają na realizację podstawy programowej bez dostosowania form, metod, środków dydaktycznych.
  • 36. Osoby odpowiedzialne za konstruowanie programu: • nauczyciel specjalista (koordynator); • nauczyciele uczący poszczególnych przedmiotów; • specjaliści: rewalidant, logopeda, rehabilitant, (hipoterapeuta, dogoterapeuta); • rodzice (pełnoprawni uczestnicy procesu kształcenia i rewalidacji, realizatorzy elementów programu w warunkach domowych, źródło informacji).
  • 37. Elementy programu: PROGRAM Informacje o uczniu Cele edukacyjne, terapeutyczne i wychowawcze Procedury osiągania celów Przewidywane osiągnięcia Formy wsparcia Ewaluacja Plany nauczania autorskie, zmodyfikowane lub dostosowania
  • 38. Skąd czerpiemy informacje o uczniu? Uczeń Informacje przekazywane przez ucznia Wywiad z rodzicami Informacje nauczycieli na podstawie obserwacji funkcjonowania ucznia w zespole klasowym Informacje od lekarza specjalisty Orzeczenie wydane przez PPP Zalecenia z PPP
  • 39. Elementy charakterystyki ucznia: • medyczna; • psychologiczno - pedagogiczna; • środowiskowa;
  • 40. Charakterystyka grupy rówieśniczej: • poziom dydaktyczny grupy; • relacje panujące w grupie; • relacje ucznia w kontaktach rówieśniczych;
  • 41. Cele edukacyjne, terapeutyczne i wychowawcze wyznaczają: wiedza, umiejętności i pożądane postawy społeczne, w które chcemy wyposażyć ucznia z uwzględnieniem jego potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych.
  • 42. Procedury osiągania celów: • metody; • formy; • środki dydaktyczne. dobór uwarunkowany zasadami ortodydaktyki
  • 43. Przewidywane osiągnięcia, oczekiwane efekty: • kierunek w jakim prawdopodobnie uczeń będzie się rozwijał; • efekty jakie chcemy osiągnąć po realizacji programu;
  • 44. Formy wsparcia: • rewalidacja; • logopedia; • terapia pedagogiczna; • elementy arteterapii, muzykoterapii; • rehabilitacja; • dogoterapia; • hipoterapia; • socjoterapia.
  • 45. Ewaluacja: • zbieranie danych (rejestracja zmian i postępów ucznia); • analiza zebranych informacji (ocena skuteczności podjętych priorytetowych działań); • wyciąganie wniosków; • formułowanie propozycji działań jakie powinny być podjęte w kolejnym etapie realizacji indywidualnego programu;
  • 46. Program powinien zawierać również: • organizację życia szkolnego ucznia; • informację o sposobach oceniania i motywowania ucznia; • kartę postępów ucznia; • określone formy kontaktów z rodzicami; • bibliografię. Program winien być zaopiniowany i zatwierdzony zgodnie z procedurami funkcjonującymi w szkole
  • 47. Brak skuteczności IPET najczęściej jest konsekwencją: • nieprawidłowo przeprowadzonego rozpoznania możliwości i ograniczeń ucznia; • nieprawidłowo określonych celów; • nietrafnie zaprojektowanych procedur osiągania celów; • braku „przenikania " części terapeutycznej programu do części edukacyjnej; • braku współpracy nauczycieli, specjalistów i rodziców na poziomie rozpoznawania specjalnych potrzeb edukacyjnych; • braku współpracy nauczycieli, specjalistów i rodziców na poziomie formułowania i realizacji programu.
  • 49. Na każdym etapie edukacyjnym realizowane są zajęcia:
  • 51. W poszczególnych etapach kształcenia dziecka z upośledzeniem w stopniu umiarkowanym nauczyciel powinien mieć na uwadze możliwości i potrzeby ucznia. NA ETAPIE CZYNNOŚCI WSTĘPNYCH nauczyciel powinien przygotować dla ucznia odpowiednie warunki zewnętrzne, np. miejsce pracy, oświetlenie, pomoce dydaktyczne.
  • 52. Ustalając cele kształcenia nauczyciel powinien opierać się na mocnych, niezaburzonych stronach ucznia. Postawiony cel: nie powinien sprawiać trudności ani wymagać długiego czasu realizacji, powinien być powiązany z doświadczeniem i wiadomościami, jakie posiada uczeń. UŚWIADOMIENIE CELÓW WYTWORZENIE POZYTYWNEJ MOTYWACJI Pozwoli to uczniowi uzyskać poczucie kontroli i wiary w swoje możliwości, zaakceptować swoje ograniczenia.
  • 53. wymaga od nauczyciela zabiegów ułatwiających uczniowi poznanie, samodzielną obserwację, wskazanie istotnych cech rzeczy i zjawisk, należy wykorzystać niezaburzone procesy psychofizyczne ucznia, nowe treści uczeń powinien poznawać stopniowo, w dłuższym czasie, mniejszymi partiami, w miarę możliwości polisensorycznie, poznanie pośrednie także musi odbywać się za pomocą dostosowanych do możliwości intelektualnych oraz percepcyjno-poznawczych modeli, schematów, ilustracji, tekstu mówionego i pisanego. WPROWADZANIE NOWYCH TREŚCI
  • 54. należy aranżować proces kształcenia ucznia tak, aby jego wiedza była spójna i systematyzowana, stworzyć warunki dostosowane do możliwości percepcyjno- poznawczych ucznia, umożliwić polisensoryczne poznanie, które dostarczy jak najwięcej informacji, należy przechodzić od pojęć konkretnych do bardziej abstrakcyjnych, pojęcia złożone analizować za pomocą pojęć prostych. NA ETAPIE NABYWANIA, UOGÓLNIANIA I SYSTEMATYZOWANIA POJĘĆ
  • 55. uczeń powinien mieć zagwarantowaną dostateczną ilość czasu na działanie, praca musi być na miarę jego możliwości, a środki dydaktyczne dostosowane do potrzeb, ścisła kontrola nauczyciela przy pierwszym wykonaniu ćwiczenia, a następnie nadzór nad powtarzaniem czynności, odpowiednia liczba powtórzeń utrwali wiadomości i rezultaty rewalidacji. NA ETAPIE UTRWALANIA PRZEZ ZASTOSOWANIE W PRAKTYCE
  • 56. Przekształcenie umiejętności w nawyk i wykorzystanie reguł w praktyce są ważnymi formami przygotowującymi ucznia z niepełnosprawnością do samodzielnego życia. Działanie praktyczne stwarza najwięcej sytuacji do kompensowania, korygowania bądź usprawniania procesów psychicznych i fizycznych, ma także duże walory wychowawcze, daje poczucie własnej wartości i możliwości, rozwija zainteresowania.
  • 57. • Są równocześnie elementami diagnozy, rozpoznawania wyników uczenia się. • Nauczyciel i uczeń sprawdzają, w jakim stopniu udało się zrealizować cele edukacyjne i terapeu- tyczne. • Nauczyciel ocenia przede wszystkim wkład pracy ucznia, a nie efekt. • Uczeń powinien sam zorientować się, co zrobił dobrze, a co źle. KONTROLA I SAMOKONTROLA OSIĄGNIĘTYCH PRZEZ UCZNIA KOMPETENCJI
  • 58. W bezpośrednim kontakcie z uczniem z upośle- dzeniem w stopniu umiarkowanym dobrze jest komunikować się w sposób sprzyjający rozwojowi dziecka. Konstrukcję płaszczyzny porozumiewa- nia się można oprzeć na następujących przykładowych zasadach. Dla prawidłowego przebiegu procesu kształcenia istotne jest, w jakim stopniu uczeń z niepełno- sprawnością intelektualną ma poczucie przynależności do środowiska rówieśniczego.
  • 59. Zasady indywidualnej pracy z uczniem z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym • Staraj się usamodzielniać dziecko. • Dostosuj sposób komunikowania się do możliwości psychofizycznych ucznia. • Informuj ucznia o sposobie własnego rozumowania. • Bądź dyskretny. • Bądź konsekwentny w prezentowaniu wartości. • Zachęcaj do działań twórczych. • Inicjuj działania twórcze. • Pobudzaj wyobraźnię. • Utrzymuj porządek w swoim otoczeniu.
  • 60. • Wsłuchuj się w racje ucznia. • Podążaj za rozumowaniem ucznia. • Podawaj i ćwicz z uczniem wszystkie metody pracy potrzebne do wykonania zadania. • Nie pospieszaj ucznia. • Bądź gotowy do zmiany sposobu działania. • Prezentuj swoje poczucie humoru z umiarem. • Dawaj przykłady dobrych rozwiązań. • Wykorzystuj na bieżąco zdarzenia do formułowania przykładów pożądanych zachowań. • Prezentuj przykłady różnych zachowań w takiej samej sytuacji. • Pokazuj inne zachowania, jeżeli postępowanie ucznia wynika z przyjęcia przez niego negatywnego elementu w systemie wartości. • Nawiązuj kontakty z uczniem w płaszczyźnie rzeczywistych trudnych sytuacji, z którymi ma do czynienia.
  • 61. PODSUMOWANIE Na dzień dzisiejszy śmiało można powiedzieć, żeNa dzień dzisiejszy śmiało można powiedzieć, że uczniowie z umiarkowaną niepełnosprawnościąuczniowie z umiarkowaną niepełnosprawnością intelektualną nie są pozbawieni zdolności do rozwojuintelektualną nie są pozbawieni zdolności do rozwoju intelektualnego i usprawnienia. Gotowi są nauczyć sięintelektualnego i usprawnienia. Gotowi są nauczyć się wykonywania różnych czynności, które na pierwszy rzutwykonywania różnych czynności, które na pierwszy rzut oka wydają się być bliskie kresu ich potencjalnychoka wydają się być bliskie kresu ich potencjalnych możliwości. Grupa ta rozwija się, jeśli jest podmiotemmożliwości. Grupa ta rozwija się, jeśli jest podmiotem zainteresowania, gdy wychowuje się ich i przystosowujezainteresowania, gdy wychowuje się ich i przystosowuje do życia w społeczeństwie. Można to osiągnąć poprzezdo życia w społeczeństwie. Można to osiągnąć poprzez odpowiednie oddziaływanie, a nie poprzez odsunięcie naodpowiednie oddziaływanie, a nie poprzez odsunięcie na bok, bacząc na trudności, jakie te osoby przysparzają w o-bok, bacząc na trudności, jakie te osoby przysparzają w o- gólnym ich „prowadzeniu”.gólnym ich „prowadzeniu”.
  • 62. BIBLIOGRAFIA: 1. Jastrząb J. (red.), Edukacja terapeutyczna, Toruń 2002. 2. Tołwińska- Królikowska E. (red.), Autoewaluacja w szkole, Warszawa 2002. 3. Lipkowski O., Ortodydaktyka, jej cele i zasady. 4. Jadczak M. (red.), Interaktywne metody nauczania, Toruń 2001. 5. Okoń W., Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 1987. 6. Kościelak R., Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych umysłowo, PWN, Warszawa 1989. 7. Kostrzewski J., I. Wald, Podstawowe wiadomości o upośledzeniu umysłowym. W: Upośledzenie umysłowe – Pedagogika, K. Kirejczyk (red.), PWN, Warszawa 1981. 8. Boczar K., Młodzież umysłowo upośledzona w rodzinie i w środowisku pracy, Instytut wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1982. 9. Borzyszkowska H., Oligofrenopedagogika, PWN, Warszawa 1985. 10. WyczesanyJ., Pedagogika upośledzonych umysłowo, Wyd. Impuls, Kraków 1999. 11. Niemierko B., Diagnostyka edukacyjna, PWN, Warszawa 2009.
  • 63.