Postawy otoczenia wobec osób niepełnosprawnych

1. POSTAWY OTOCZENIA WOBEC
OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Autor: mgr Anna Dudra

2. Wiemy, że żyją wśród nas ludzie, którzy nie są w pełni sprawni,
nazywamy ich niepełnosprawnymi.
Definicja niepełnosprawności, którą można uznać za obowiązującą
w naszym kraju, głosi, że: „Niepełnosprawną jest osoba, której stan zdrowia
fizycznego lub psychicznego powoduje trwałe lub długotrwałe utrudnienie,
ograniczenie lub uniemożliwienie udziału w stosunkach społecznych i
wypełnianie ról według przyjętych kryteriów i obowiązujących norm”(Zespół
przy Pełnomocniku ds. Osób Niepełnosprawnych).
Niepełnosprawność jest zjawiskiem wielopłaszczyznowym i
wielowymiarowym, dotyczących różnych sfer życia. Może być trwała,
obejmująca znaczną część lub całe życie jednostki. Może być okresowa – po
odpowiedniej terapii czy interwencji specjalistycznej rokująca całkowity lub
częściowy powrót do sprawności. Może być jedną z cech życia człowieka,
mniej lub bardziej zmieniającą jego warunki osobiste, możliwości zawodowe i
szanse na samorealizacje w społeczeństwie.

3. WYRÓŻNIA SIĘ NASTĘPUJĄCE KATEGORIE NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI;
 Upośledzeni umysłowo,
 Głusi (głusi od urodzenia i ogłuchli
całkowicie, osoby z resztkami słuchu,
niedosłyszący posługujący się mową,
głusi upośledzeni umysłowo i z innymi
upośledzeniami),
 Niewidomi (niewidomi od urodzenia
ociemniali całkowicie, osoby z resztkami
wzroku, niedowidzący, niewidomi z
upośledzeniem umysłowym i z innymi
upośledzeniami),
 Niedostosowani społecznie,
 Przewlekle chorzy somatycznie, chorzy
nerwowo, chorzy psychicznie,
 Osoby z uszkodzeniami narządu ruchu,
 Osoby z głębszymi zaburzeniami mowy.

4. Niepełnosprawność jest zjawiskiem dynamicznym i rozwojowym – zmienia
się podejście do człowieka niepełnosprawnego i jego możliwości, do edukacji i
rehabilitacji. Zmienia się zakres oferowanego wsparcia psychicznego, społecznego,
materialnego.
Nadal jednak niepełnosprawność jako synonim choroby, ograniczeń,
porażki życiowej stanowi źródło lęku współczesnego człowieka. Długotrwała,
nieuleczalna choroba, niepełnosprawność intelektualna, sensoryczna czy ruchowa
jawi się nam jako katastrofa życiowa.
Część ludzi nie chce o tym rozmawiać, uznając, że jeśli nie mówię o
niepełnosprawności to jej nie ma, nie dotyczy mnie i moich bliskich.
Część lituje się nad niepełnosprawnymi, jeszcze inni nie mogą zrozumieć
jej przyczyn, uważają niepełnosprawność za karę za niewłaściwe postępowanie.

5. POSTAWA ŚRODOWISKA I ZACHOWANIE SIĘ WOBEC JEDNOSTEK
NIEPEŁNOSPRAWNYCH MAJĄ ISTOTNE ZNACZENIE DLA PRZEBIEGU
PROCESU REHABILITACJI.
Postawa jest szczególnym typem przekonania, które określa oceniane
właściwości obiektu; postawa jest zatem zmagazynowaną oceną- dobrą lub złą –
danego obiektu (E. Aronson, 1998).
H. Larkowa (1977) określa postawę jako nabytą dyspozycję do
reagowania w charakterystyczny sposób na określone bodźce, którymi są różne
przedmioty, osoby, wydarzenia.
Za stosunek społeczeństwa do osób niepełnosprawnych uważa A. Hulek
(1969) postawy przybierane przez poszczególne jednostki (indywidualne i
publiczne) oraz grupy społeczne, działalność różnych instytucji wobec
inwalidów i ich problemów.
Postawy mogą być używane w celu zaliczania obiektów do kategorii
pozytywnej (wobec której odpowiednie są strategie aprobowania , zbliżania się,
chwalenia, pielęgnowania i chronienia) lub do kategorii negatywnej (wobec
której stosowane są strategie dezaprobaty, unikania, ganienia, zaniedbywania i
szkodzenia)

6. OBIEKTEM POSTAWY MOŻE BYĆ KAŻDA RZECZ, KTÓRĄ DANA OSOBA
ROZRÓŻNIA LUB O KTÓREJ MYŚLI, CZY TO KONKRETNA, CZY
ABSTRAKCYJNA; RZECZ NIEOŻYWIONA, OSOBA LUB TEŻ GRUPA.
Na powstawanie i zmianę postaw
wobec osób niepełnosprawnych
wpływają: normy społeczne, idee,
przekonania, polityka socjalna,
poziom kultury i warunki
ekonomiczne wyznaczające
poziom życia ludzi.
Wyróżnia się trzy aspekty postawy:
 Poznawczy – polegający na
porównaniu jednostki z przyjętymi
standardowymi wzorcami i
dokonywaniu wartościującej oceny;
 Emocjonalny – obejmujący
przyjemne i nieprzyjemne doznania
wynikające z kontaktu z
przedmiotem postawy;
 Motywacyjny – ukierunkowujący
zachowanie „do” lub „od”
przedmiotu postawy.

7. BADACZE WOBEC JEDNOSTEK NIEPEŁNOSPRAWNYCH WYRÓŻNIAJĄ
NAJCZĘŚCIEJ POSTAWY :
POZYTYWNE (AKCEPTUJĄCE) I NEGATYWNE (ODTRĄCAJĄCE).
H. Larkowa (1977) dokonała uszczegółowienia postaw społecznych wobec osób
z niepełnosprawnościami. Dokonała następującego podziału:
I. postawa uczuciowa:
 pozytywna ( życzliwość, sympatia),
 pośrednia (współczucie, litość, obojętność),
 negatywna (niechęć do widoku inwalidztwa).
II. postawa wolicjonalna:
 pozytywna (akceptacja i chęć utrzymania kontaktów),
 pośrednia (przyglądanie się),
 negatywna (unikanie kontaktu).
III. postawa intelektualna:
 pozytywna (uznanie, szacunek),
 pośrednia (ciekawość, zainteresowanie),
 negatywna (ujemna ocena cech).

8. Postawy nie są czymś stałym, gdyż w zależności od warunków
zewnętrznych mogą nastąpić zmiany:
 postawy negatywnej na pozytywną (gdy znika lub zmniejsza się obciążenie
związane z kontaktem z inwalidami, a równocześnie kontakt z nimi nabiera dla
danej osoby większej wartości),
 postawy pozytywnej na negatywną (gdy pojawia się lub zwiększa u danej
osoby obciążenie psychiczne, przejawiające się w uczuciach wywołanych
trudnościami działaniu lub cechami osobowościowymi inwalidów, a kontakt z
nimi traci poprzednie wartości).
Dorosłe zdrowe społeczeństwo traktuje na ogół dzieci dotknięte
niepełnosprawnością z sympatią. Nie zawsze jednak z sympatią spotykają się
dorosłe osoby niepełnosprawne, które są odtrącane jako pracownicy, członkowie
grupy społecznej i kandydaci do małżeństwa. Z odtrąceniem przez swoich
rówieśników spotykają się też dzieci niepełnosprawne.

9. NAJCZĘŚCIEJ SŁYSZYMY LUB JESTEŚMY ŚWIADKAMI DWÓCH PRZECIWNYCH
WOBEC SIEBIE POSTAW W STOSUNKU DO OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH.
SĄ TO: POSTAWA POZYTYWNA ORAZ POSTAWA NEGATYWNA.
Postawa pozytywna (akceptująca) cechuje się życzliwością,
sympatią, uznaniem, szacunkiem i empatią. Pojawia się wówczas, gdy znika
lub zmniejsza się obciążenie związane z nawiązywaniem kontaktu z osobą
niepełnosprawną oraz kiedy kontakt z nią nabiera dla danej osoby większej
wartości. Postawy pozytywne charakteryzują się obiektywną i realną oceną
osoby z niepełnosprawnością oraz pozytywnym nastawieniem poznawczym, a
także pozytywnym zachowaniem społecznym.
Obiektywna i realna ocena osoby z niepełnosprawnością to:
 realna ocena wpływu niepełnosprawności na psychikę i działanie
człowieka,
 realna ocena ograniczeń spowodowanych niepełnosprawnością,
 społeczna akceptacja osób z niepełnosprawnościami na równi z osobami
pełnosprawnymi

10. POZYTYWNE NASTAWIENIE POZNAWCZE WYRAŻA SIĘ POPRZEZ:
− UZNANIE, ŻE PRZEDMIOTEM POZNANIA JEST CZŁOWIEK, A NIE TYLKO JEGO
NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ,
− ZNAJOMOŚĆ POTRZEB OSOBY Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ I POZIOMU ICH
ZASPOKOJENIA,
− DOSTRZEGANIE ZALET I MOŻLIWOŚCI OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIAMI,
− OBIEKTYWNE DOSTRZEGANIE OSIĄGNIĘĆ.
Pozytywne zachowanie społeczne oznacza odrzucanie izolacji oraz
naturalny i życzliwy kontakt z osobami niepełnosprawnymi, współżycie i
współpracę na różnych polach, przyznawanie osobom niepełnosprawnym prawa
do uczestnictwa i pełnienia ról społecznych, akceptację osób z
niepełnosprawnościami i różne formy integrowania ich w społeczeństwie.

11. Wymienione cechy postawy pozytywnej wobec osób
niepełnosprawnych nie wymagają od nas dużych poświęceń, jednakże sprawiają
wielu osobom duże trudności.
Ludzie, którzy przygotowują szlaki komunikacyjne w miastach w
taki sposób, żeby mogły się nimi poruszać osoby niepełnosprawne, władze
miejskie, które zakupują autobusy dostępne dla osób mających problem z
poruszaniem się, taksówkarze chętnie udostępniający im swoje pojazdy,
prywatni sponsorzy turnusów rehabilitacyjnych dla dzieci z różnymi
schorzeniami, wolontariusze podejmujący się opieki nad mieszkańcami domów
pomocy społecznej – takich przykładów życzliwości osób i działań
pomagających na szczęście można przytaczać wiele.

12. JEDNĄ Z POSTAW PROSPOŁECZNYCH, CZYLI GOTOWOŚCIĄ NIESIENIA
POMOCY INNYM (W TYM OSOBOM NIEPEŁNOSPRAWNYM)
JEST WSPARCIE SPOŁECZNE
Wsparcie społeczne to rodzaj interakcji, które może pełnić bardzo wiele funkcji:
 Funkcję materialną – udzielanie rzeczywistej, konkretnej pomocy polegającej
na pożyczeniu pieniędzy, załatwianiu zakupów, odpowiednim oprzyrządowaniu
łazienki,
 Funkcję emocjonalną – okazywanie zrozumienia i współczucia,
podtrzymywanie na duchu w trudnych chwilach kryzysu emocjonalnego,
 Funkcję dowartościowującą – okazywanie uznania i akceptacji, potwierdzanie
znaczenia i wartości partnera dla życia społecznego,
 Funkcję informacyjną – doradzanie i ewentualne kierowanie przy
podejmowaniu decyzji ważnych życiowo,
 Funkcję koleżeńską – utrzymywanie bliskich związków towarzyskich,
zapełnianie czasu wolnego pozytywnymi interakcjami społecznymi
Wsparcie społeczne jest bardzo istotną siłą środowiskową,
pomagającą osobom niepełnosprawnym w skutecznym przeciwdziałaniu
konsekwencjom nabytego kalectwa, ułatwia osobom niepełnosprawnym w
rozwiązywaniu wielu problemów życiowych

13. POSTAWĄ DRUGĄ WOBEC OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH,
SPOTYKANĄ WŚRÓD SPOŁECZEŃSTWA JEST POSTAWA NEGATYWNA.
Postawa negatywna wyraża się przez nieprzychylność do osób
niepełnosprawnych. Nacechowana jest ona brakiem życzliwości wobec osób
niepełnosprawnych.
Można tu przytoczyć takie określenia jak:
- unikanie osoby niepełnosprawnej
- pokazywanie braku akceptacji,
- poniżanie,
- ciągłe krytykowanie.
W postawie negatywnej można dostrzec uczucia litości oraz zbytniej
troski wobec osób niepełnosprawnych, co widoczne jest w niedocenianiu
osoby niepełnosprawnej, patrzeniu na nią jako na obiekt ciekawości oraz
często spotykane obecnie, przypisywanie osobom niepełnosprawnym niższej
pozycji społecznej.

14. Częstą przyczyną postaw negatywnych są
stereotypy i przesądy.
Stereotyp określany jest jako rozpowszechnione w określonych
grupach społecznych za pośrednictwem języka silne i trwałe przekonania
ujmujące osoby czy przedmioty, których dotyczą, w sposób zbytnio
uproszczony i przesadny.
Informacja zawarta w stereotypie nie jest poparta doświadczeniem,
jej źródło mieści się w przekazywanych opiniach, poglądach opartych na
fałszywych przesłankach. Przesąd i uprzedzenie mają kierunek ujemny i
posługują się fałszywymi lub nie w pełni prawdziwymi informacjami,
natomiast nie są oparte na doświadczeniu jednostki, lecz zostały przyjęte od
społeczeństwa jako przed-sądy.
Postrzeganie osób z niepełnosprawnościami przez pryzmat
stereotypów i przesądów prowadzi do ograniczenia ich w każdej dziedzinie
życia. Jednostka posiadająca cechy wyróżniające ją spośród innych jest
piętnowana.
Stereotypy, uprzedzenia i przesądy doprowadzają do tego, że
widziane są tylko słabe strony np. deformacja ciała, ograniczenia fizyczne,
które przedstawiają osoby z niepełnosprawnościami jako bezradne, czy
niesamodzielne.

15. NEGATYWNA POSTAWA WOBEC OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH –
CECHY CHARAKTERYSTYCZNE
W tego typu postawie można zauważyć:
- zwracanie szczególnej uwagi na niepełnosprawność danej osoby,
- izolowanie osoby niepełnosprawnej od innych osób,
- wyrażanie sprzeciwu oraz niechęci wobec przyjmowania udziału
osób niepełnosprawnych w kontaktach społecznych,
- pojawianie się poczucia braku swobody, lęku,
- zmieszania oraz zagubienia w obecności osób
niepełnosprawnych.
Postawa ta charakteryzuje się pojawieniem się u osoby
sprawnej pewnego obciążenia psychicznego, które dana osoba
przejawia w swoim zachowaniu wobec osoby niepełnosprawnej.
Taki kontakt z osobą niepełnosprawną przestaje być
kontaktem wartościowym, z małymi szansami na dalsze
utrzymywanie znajomości.

16. Zadziwiające są skrajności w odnoszeniu się do osób
niepełnosprawnych, przy czym najgorsza z nich uzewnętrznia się w postaci
dyskryminacji.
Dyskryminacją można nazwać takie postępowanie jednych ludzi w stosunku do
drugich, które charakteryzuje się:
a) odmawianiem ich równego traktowania lub praw, które przysługują całej
zbiorowości,
b) odmowa ta jest nieuzasadniona merytorycznie,
c) opiera się na arbitralnym zaliczeniu tych osób do określonej kategorii
społecznej,
d) wobec której formułowane są uprzedzenia społeczne.

17. ANALIZUJĄC KRZYWDY, JAKIE WYRZĄDZAJĄ JEDNI LUDZIE DRUGIM
MOŻNA WYRÓŻNIĆ PIĘĆ RODZAJÓW PRAKTYK DYSKRYMINACYJNYCH
Dystansowanie się – polega na unikaniu
wchodzenia w bliskie i nieformalne kontakty z
osobami niepełnosprawnymi. Swoją niechęć do nich
wyrażamy w tym przypadku, nie angażując się
emocjonalnie w ich problemy. Z osobą
niepełnosprawną możemy współpracować, ale tylko
w ramach określonych obowiązkami służbowymi.
Efektem psychologicznego dystansowania się może
być uchylanie się od udzielania dodatkowej pomocy
osobom niepełnosprawnym.
Dewaluowanie – polega na upowszechnianiu
własnych przekonań o negatywnych właściwościach
określonej grupy ludzi niepełnosprawnych.
Uwypuklenie negatywnych cech (zwykle nie
istniejących), charakterystycznych dla danej osoby,
będzie utrudniało jej życie, ograniczało szansę na
zapewnienie sobie powodzenia, wywoływało
niechęć społeczną

18. PRAKTYKI DYSKRYMINACYJNE C.D
Delegitymizacja – w tym wypadku negatywny,
psychologiczny stosunek jednych ludzi wobec drugich
zostaje utrwalony społecznie w postaci odpowiednich
przepisów prawnych . Przepisy te sankcjonują to, co
wcześniej istniało tylko w wymiarze psychologicznym,
czyli zaliczenie danej jednostki do negatywnej
kategorii społecznej, pozbawionej pewnych praw.
Segregacja – jest praktyką dyskryminacyjną
polegającą na fizycznym izolowaniu jednostki lub
grupy osób od całego środowiska społecznego. Zwykle
izolacji towarzyszą gorsze warunki życia przewidziane
dla tych osób.
Eksterminacja - polegająca na biologicznym
wyniszczaniu ludzi przynależącej do określonej
kategorii społecznej (stosowana przez hitlerowców w
czasie II wojny światowej).

19. Postawy negatywne charakteryzują także uczucia litości lub zbytniej
troskliwości wobec osób niepełnosprawnych,
negatywne nastawienie poznawcze oraz negatywne nastawienie społeczne
Negatywne nastawienie
poznawcze wyraża się poprzez:
 niewłaściwe zajmowanie się
wyglądem osoby z
niepełnosprawnością,
 zwracanie szczególnej uwagi
na niepełnosprawność,
 przecenianie brzydoty
kalectwa, aż do wstrętu i
odrzucenia.
Negatywne nastawienie
społeczne wyraża się poprzez:
 odsuwanie osób z
niepełnosprawnościami od
innych ludzi,
 sprzeciwianie się lub
niechęć do przyjmowania
ich udziału w różnego
rodzaju kontaktach
społecznych,
 uczucia braku komfortu,
lęku, zakłopotania w
obecności osób z
niepełnosprawnościami

20. Pomiędzy postawą pozytywną a negatywną wyróżnić można
także postawę pośrednią, którą charakteryzuje: współczucie, litość,
obojętność, ciekawość.
Postawa ta nazywana jest ambiwalentną, dwuwartościową,
jednocześnie – pozytywną i negatywną. Ambiwalencja wynika stąd, że
społeczeństwo w mniej lub bardziej świadomy sposób uniemożliwia osobom
niepełnosprawnym czynne uczestnictwo w życiu osobistym i w pracy
zawodowej, co w jakimś stopniu je deprecjonuje. W tym wypadku
przebywanie z niepełnosprawnymi podyktowane jest współczuciem i litością,
które prowadzą do pozytywnego przejawu, jakim jest chęć niesienia pomocy
tym osobom.
Dokonując analizy wyżej wymienionych klasyfikacji, pozwala ona
spojrzeć nieco szerzej na postawy społeczne wobec osób z
niepełnosprawnościami, ponieważ uwypukla ich złożoność. Umieszczenie w
klasyfikacji postawy ambiwalentnej jest jak najbardziej trafne, ponieważ nie
zawsze nastawienia ludzkie są tylko pozytywne bądź skrajnie negatywne.

21. PSYCHOLOGICZNE DETERMINANTY POSTAW WOBEC OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Autorzy zajmujący się omawianą problematyką zgodnie twierdzą, że
postawy nie są wrodzone, a na ich kształtowanie wpływają społeczne
doświadczenia oraz cechy osobowościowe jednostki.
Wśród czynników demograficznych, mających związek z
postawami, wymienia się najczęściej: wiek, płeć, wykształcenie, status
społeczny. Na rodzaj przejawianych postaw ma także wpływ zdobyta wiedza
na temat osób niepełnosprawnych, ich potrzeb, funkcjonowania, możliwości, a
także bezpośrednie doświadczenia w kontaktach z takimi osobami i
częstotliwość tych kontaktów.
Okazuje się, że istotne znaczenie mają stereotypy, które są
przekazywane w rodzinie generacyjnej, a także silnie zakorzenione w danej
kulturze.
Stwierdzono też, że prezentowane postawy są zależne od cech
osobowości (np. wysoka samoocena ogólna, wysoka samoakceptacja wraz z
wysoką oceną stosunku do życia, preferowane wartości artystyczne, przy
jednoczesnym braku zainteresowania wartościami teoretycznymi, sprzyja
ujawnianiu postaw pozytywnych)

22. Aby wyeliminować negatywne zachowania społeczne wobec osób
niepełnosprawnych, trzeba dostarczyć sprawnym jak najwięcej informacji na
temat tej grupy osób i wychowywać je w duchu tolerancji dla tego, co inne.
A. Hulek (1978) uważa, że główny czynnik utrudniający realizację
programów rehabilitacji i uczestniczenie niepełnosprawnych w życiu na równi z
osobami zdrowymi to bariery społeczne.
Określa tym terminem te cechy stosunków społecznych i te czynniki
występujące w naszej kulturze, cywilizacji i organizacji życia, które utrudniają
osobom niepełnosprawnym osiąganie możliwych dla nich celów. Bariery
społeczne tkwią w organizacji życia społecznego, które jest jeszcze w dużym
stopniu oparte na wartościach przeciętnych, dostosowanych do człowieka w
pełni sprawnego.
W ostatnim czasie, dzięki środkom masowego
przekazu, postawy wobec niepełnosprawnych
ulegają znacznej zmianie, ale jest jeszcze
wiele do zrobienia w dziedzinie informowania
społeczeństwa pełnosprawnego o problemach
wynikających z niepełnosprawności.

23. Należy pamiętać, że osoby niepełnosprawne, podobnie jak osoby
sprawne mają swoje rodziny, małe i duże problemy, pracę, zainteresowania, a
także sympatie i antypatie. To ludzie, którzy też chcą szczerze się cieszyć, a
czasem popłakać w samotności, gdyż każdy ma do tego prawo i nikt nie może
sobie nawzajem tych praw zabierać lub ograniczać.
Wprawdzie niepełnosprawność jest integralną częścią tego kim są,
jednakże sama w sobie nie charakteryzuje tych osób. Ważne jest, aby traktować
osoby niepełnosprawne jak indywidualne jednostki, a nie spoglądać na te
osoby przez pryzmat ich niepełnosprawności.
Istotnym jest także, aby uświadomić sobie,
że rozmawiamy, śmiejemy się, idziemy do kina z osobą,
a nie z jej niepełnosprawnością.

24. Literatura:
1. Aronson E. Człowiek istota społeczna. PWN, Warszawa 1998
2. Böhner G., Wänke M. Postawy i zmiana postaw. Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk 2004
3. Kościelak R. Funkcjonowanie psychospołeczne osób niepełnosprawnych.
Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1996
4. Kowalik S. Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób
niepełnosprawnych. Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice 1999
5. Zasępa E. (red.) Choroba, niepełnosprawność, cierpienie oraz postawy
wobec nich w teorii i w badaniach. Wydawnictwo Akademii i Pedagogiki
Specjalnej, Warszawa 2010