PSYCHOLOGY ARTICLE ABOUT WHAT HAPPENS IN OUR SOCIETYS THE LAST YEARS.

1. Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΝΘΟΥΣ
Το πένθοςείναιτραυματικό,αλλά αποτελείέναν ιδιαίτεροτύποτραυματισμού.Είναι
αποχωρισμόςκαιακριβέστερα μια εργασία πάνωστον αποχωρισμό.Οικουμενική,
αναγκαία,οδυνηρή,ηεργασία τουπένθουςεγγράφεταισεμια διάρκεια.Έχειως θεμέλιο
τηνενεργοποίησηορισμένωνψυχικών διαδικασιών.Οικυριότερεςαπόαυτέςείναι:μία
εργασία πάνωστονόημα τηςπραγματικότητας,ηκινητοποίησητων ταυτίσεων καιη
επεξεργασίατωνασυνείδητωναισθημάτων ενοχής.Ηεργασία πάνωστην πραγματικότητα
εξελίσσεταιαπότηναρχικήάρνησητηςοδυνηρήςπραγματικότηταςμέχριτην προοδευτική
αποδοχήτης, με διάφορουςαντικειμενικούςκαιυποκειμενικούςτρόπους,δηλαδήμετην
αποδοχήτων αλλαγώνστοεσωτερικότουΕγώ. Μ' αυτόν τον πολύ παραστατικότρόπο
περιγράφειτοπένθοςοψυχίατροςM. Hanus,έναςαπό τουςπιο βαθείςγνώστεςτου
θέματος.
Η έννοια τουπένθους χρησιμοποιείταιγια να περιγράψειτιςσυγκινησιακές,γνωσιακές,
λειτουργικέςκαισυμπεριφορικέςαντιδράσειςστοθάνατοενόςαγαπημένουπροσώπου,
στο βίωμα της αμετάκλητηςαπουσίαςτου.Μέσα απότη διαδικασία τουπένθουςγίνεται
αποδεκτήηπραγματικότητα τηςαπώλειας,βιώνεταιηίδια η απώλεια,γίνεταιδυνατήη
προσαρμογήτουπενθούντα στοπεριβάλλον απότοοποίοαπουσιάζειοριστικά ονεκρός,
διαμορφώνονταιοιόροιγια να γίνουν οι συναισθηματικέςεπενδύσειςσενέεςανθρώπινες
σχέσεις.
Αυτήη διαδικασία μπορείνα πάρειπολλέςμορφές,ανάλογαμετοπρόσωπο που πενθεί
καιτην πολιτισμικήομάδα,στηνοποία ανήκει.Εξελίσσεταιμέσα στοχρόνομε διάφορες
αντιδράσειςενόςευρέοςφάσματος,πουεμφανίζονταικατά κύματακαιέχουν πάντα ως
επίκεντροτοπρόσωποτης απώλειαςκαιτην οδυνηρήπραγματικότητα αυτούτουθανάτου.
Το οξύ πένθος,που βιώνεταιαμέσωςμετά την απώλεια,περιλαμβάνεισυνήθως
χαρακτηριστικά συναισθήματα καιαντιδράσεις,άγχος,θυμό,ενοχή,φόβο,δυστυχία,
κατάθλιψη,αποπροσωποίηση,σοκ,ακόμακαιακουστικέςκαιοπτικέςψευδαισθήσειςγια
το νεκρόπρόσωπο. Σιγά σιγά,όμως,σε μια περίοδοπουεκτείνεταιαπόέξιμήνεςμέχρι ένα
χρόνο,τοοξύ πένθοςδίνει τη θέση του στοαφομοιωμένοπένθος(integratedorabiding
grief) όπουαρχίζουννα βιώνονταικαιθετικά συναισθήματα,ενώηκαθημερινότητα του
πενθούντα,πουπρινήτανοδυνηρήκαιανυπόφορη,αρχίζεινα αποκτά νόημα,
επιτρέπονταςτουνα συνεχίσειτηζωή του.Ακόμηκαι τότε,όμως, σεσημαντικέςπου
αφορούντηνκοινήζωή με τοννεκρό(διακοπές,γιορτές,επετείουςκ.ά.) ήμε αφορμήή
νέεςαπώλειεςαγαπημένωνπροσώπων ή καιγεννήσειςμπορείνα αναβιώσειτοοξύ
πένθος.
Το βίωμα του πένθουςστονάνθρωποείναιτόσοπολύπλοκοκαιτόσοπροσωπικό που
καμιά θεωρία τωνσταδίωντου πένθουςδεν μπορεί να ερμηνεύσειτον μοναδικότρόπομε
τονοποίο κάθεάνθρωποςαντιμετωπίζειτην απώλεια τουαγαπημένουτουπροσώπου.
Πάντως,η διάρκεια τουπένθουςεξαρτάταιαπόπολλούςπαράγοντες,απότην
προσωπικότητα τουπενθούντα,τηνψυχικήευαλωτότητα,την ηλικία τουόπωςκαι την
ηλικία του νεκρού,τοχαρακτήρατηςσχέσηςτους,την κατάστασητηςυγείαςτου,την
κουλτούρα του,τηφύσητου θανάτου(αιφνίδιοςήαναμενόμενος),την ύπαρξηενός
υποστηρικτικούκοινωνικούδικτύου.

2. Ουσιαστικά,τοπένθοςδενεπιλύεταιποτέοριστικά,αλλά οδηγείσεμια αέναηεργασία
πένθους. "Ακόμα καιστις περιπτώσειςπου έχει πρακτικά τερματιστεί,ηεργασίατου
πένθους,δενολοκληρώνεταιποτέπλήρως.Μέσα απόαυτόαγγίξαμετην απώλεια,
αγγίξαμετοθάνατοκαιτώρα γνωρίζουμεορθά εκείνοπουμαςπεριμένει"λέειο ψυχίατρος
Μ. Ανούς.
Η πληγή που άνοιξεστονψυχισμότου πενθούντα ησυγκεκριμένηαπώλεια δεν μπορείποτέ
να κλείσειοριστικά.Μπορείνα επουλωθείσε κάποιοβαθμό,εφόσον επιτελεσθείκαι
ολοκληρωθείηδιαδικασία τουπένθους,δεν μπορείόμως να εξαλειφθεί.Κάτιμένειπάντα,
έστω καισανένα είδοςουλής. Από αυτήν την άποψη,ηεργασία τουπένθουςδεν
εξαντλείταιστηδιαδικασία συναισθηματικήςαποεπένδυσηςτουχαμένουαντικειμένου,
του αγαπημένουνεκρού.
Κανένα στοιχείοτουπαλιούψυχικούυλικούδεν χάνεται.Δεν μπορούμεούτενα το
σβήσουμεολοκληρωτικά ούτενα παραιτηθούμεαπόαυτό.Μένουν πάντα ίχνηπου
βρίσκονταιστηρίζα τηςμετουσίωσης,έστω καιεάν νέεςπαραστάσειςπρέπεινα πάρουν τη
θέσητων παλιών,που συνδέονταιμετο αντικείμενοτηςαπώλειαςκαιτα κοινά βιώματα,
προκειμένουνα επιτελεσθείτοπένθοςμέσα στοχρόνο,όπως αναλύειο Φρόυντ.Οίδιος ο
ιδρυτήςτης ψυχανάλυσηςέδινεμια πολύανθρώπινηδιάστασηστηδοκιμασία του
πένθους,όπως αποκαλύπτεταιστογράμμα πουέστειλεστοπατέρα τηςυπαρξιστικής
ανάλυσηςBiswanger, όταναυτόςέχασετον εικοσάχρονογιότου:"Γνωρίζουμεότιύστερα
απόμια τέτοια απώλεια τοοξύ πένθοςαμβλύνεταιαλλά παραμένουμεπάντα
απαρηγόρητοι,χωρίςνα βρίσκουμευποκατάστατο.Οτιδήποτεπάρειαυτήτηθέση,ακόμη
κι αντην καταλάβειολοκληρωτικά,παραμένειεν τούτοις,πάντοτεάλλο.Καικατά βάθος,
είναικαλύτερα έτσι.Είναιομόνοςτρόποςγια να διατηρήσουμετούτητην αγάπη,πουδεν
θέλουμενα εγκαταλείψουμεμεκανένα τίμημα".
Μόνο μέσα απ' αυτότο πρίσμα μπορούμενα κατανοήσουμετον Φρόυντπουέγραφε"ότι
το πένθοςέχει ως λειτουργία τονα αποσπάσειαπότοθάνατοτιςαναμνήσειςκαιτις
ελπίδεςτων επιζώντων.Να τις αποσπάσει,εντάσσοντάς τεςσεκάτινέο,που τις εμπεριέχει,
σε κάτιπου πρέπεινα οικοδομηθείαπ'την αρχή,αφούο κόσμος,μετά την απώλεια,έχει
γίνειγια τον πενθούντα φτωχόςκαικενός.
Εδώ ο Φρόυντέκανεκαιτη βασικήδιάκρισηανάμεσαστοπένθοςκαιστημελαγχολία,
τονίζονταςότιστημελαγχολία τοΕγώ του πενθούντα - καιόχι ο κόσμος- έχει γίνειφτωχός
καικενό,γιατίη απώλεια ήτανκαταστροφικήγι'αυτό.
Κατά την Melanie Klein,τοπένθοςαποτελείμια εργασία αποδόμησηςκαιαναδόμησηςτου
ψυχισμού,με μοχλό την ενδοβολήτουαπωλεσθέντοςαντικειμένου.
Μέσα ακριβώς,απότηνεργασία τουπένθουςγίνεταιδυνατήηανασυγκρότησητου
εσωτερικούκόσμουτουπενθούντα.Αυτόςπρέπεινα συνειδητοποιήσειτημεγάληαλλαγή
που προκάλεσεηαπώλεια καινα την "εγγράψει"σεμια εξελικτικήπορεία των σταδίων του
πένθους(άρνηση,κατάθλιψη,αποδοχή).Για να ολοκληρωθείηδιαδικασία τουπένθουςκαι
να είναιαπελευθερωτικήπρέπειτο παρελθόν να γίνειαντικείμενοεπεξεργασίαςκαι
μνημονιακούλόγου,πουθα επιτρέψειτην επούλωσητης απώλειας.

3. Η απώλεια του αντικειμένουστοοποίοείχεεπενδύσειο πενθών συνεπάγεται,ουσιαστικά,
καιτην απώλεια ενόςμέρουςτου εαυτούτου.Επομένως,η αποκατάστασητηςεσωτερικής
ψυχικής ισορροπίαςτου,πουέχει διαταραχθεί,λόγωτουθανάτου,επιβάλεινα γίνουν
αλλαγέςστον πενθούντα.Επιβάλλει,μ'άλλα λόγια,τημεταμορφωσήτου.
"Υπάρχειη απώλεια,αλλά υπάρχεικαιτο μεταμορφωτικόαποτέλεσματηςαπώλειας,και
αυτόδενμπορεί ούτενα χαρτογραφηθείούτενα σχεδιαστεί"λέειη JudithButler. Επιπλέον,
υπάρχειπάντα κάτιπου κρύβεταιμέσα στην απώλεια,κάτιπουέχει χαθείστα εγκατά της.
Όσο στενήκι ανήτανη σχέση τουπενθούντα μετον νεκρό,όσοκαλά καιαν τον γνώριζε,
όπως πίστευε,θα υπάρχειπάντα κάτιπουδιέφυγε,κάτιπου υπήρχεσ' αυτόν καιδεν το
γνώριζε.
Η εμπειρία της μη γνώσης,της όχι πλήρουςκατανόησηςτουχαμένουαντικειμένουδίνει
στο πένθοςτηναινιγματικήτουδιάσταση.Οπενθών,ως υποκείμενοτηςσχέσης με το
νεκρόπρόσωπο,η οποία τώρα έχει γίνειαπουσία,πρέπεινα ανακαλύψει τιακριβώςέχασε.
Την ίδια στιγμή,αποτελείπλέον,μετά την απώλεια,ένα αίσθημα πουπρέπει να
αποκρυπτογραφηθεί. Γιατίδενείναιτώρα εκείνοςπουήταν πριν από τούτοτο θάνατο.Με
αυτήτην έννοια,τοαίνιγμα τουπένθουςκαιτοαίνιγμα της απώλειας
αλληλοεπικαλύπτονται,χωρίςόμωςνα συγχέονταιτα όρια τους.Στην πραγματικότητα,λέει
η Τζούντιθ Μπάτλερ,εκείνοπουπενθείκανείςείναιο δεσμόςπου υπήρχε ανάμεσα στο
αντικείμενοτηςαπώλειαςκαιστουποκείμενοτουπένθους.Αυτόςακριβώςο δεσμός
βρίσκεταιστηκαρδιά τουπένθουςκαιτων ερωτημάτων που αναπόφευκτα,θέτει.
"Ότανχάνουμεκάποιουςαπότους δεσμούςπου μας έχουν συγκροτήσειτότεδεν ξέρουμε
ούτεποιοί είμαστεούτετι κάνουμε"λέειη Τζούντιθ Μπάτλερ. Εκείνοπου τώρα αποκτά
πρωταρχικήσημασία για τονπενθούντα είναιηαναδόμησηενόςπροσωπικούκόσμου,που
έχει καταρρεύσειλόγωτηςαπώλειας.Απόετούτητην άποψη,το πένθος,ως βίωμα της
απουσίας,συνιστά καιμια επεξεργασίατουνοήματοςτηςαπώλειας.Αυτήηεπεξεργασία
απαιτείκαιπρουποθέτειτησυμμετοχήπολλών παραγόντων,τηςατομικήςσυνείδησηςτου
πενθούντα,τωνπολιτιστικώνπρακτικών,των πνευματικών παραδόσεων,των τελετών του
πένθους,της ατομικήςσυνείδησηςτουπενθούντα,των πολιτιστικών πρακτικών,των
πνευματικώνπαραδόσεων,τωντελετών τουπένθους,τηςγλώσσας,των διαπροσωπικών
συνομιλιών,των κοινωνικώναλληλεπιδράσεων κλπ.Στην ουσία,πρόκειταιγια μια
διαδικασία επαναδιαπραγμάτευσηςτων όρων τηςμετάβασηςτουπενθούντα σεμια νέα
περίοδοτης ζωής του, περίοδοπουσημαδεύεταιαπότην απουσία τουαγαπημένου
προσώπου,στο οποίοείχε επενδύσεισυναισθηματικά,καιαπότην αλλαγήτουεαυτούπου
χάνειπλέονένα μέρος τουεγώ του. Η απώλεια συνιστά στην πραγματικότητα,μια τομήστη
συνέχεια τουείναιτου πενθούντα.Υπάρχει,πλέον,ένα πριν καιένα μετά απόαυτόν το
θάνατο,ακόμα καιστηνπερίπτωσηπουαυτόςήταν αναμενόμενος.Γιατίκάθεθάνατοςέχει
πάντα τοχαρακτήρα ενόςκρίσιμου"συμβάντος".Ανατρέπειόλα τα μέχριτότεδεδομένα
της ζωής τους του πενθούντα.Παίρνειμαζίτουόλεςτις δυνατότητεςπαραπέραανάπτυξης
της σχέσης με τοννεκρό.Παίρνειεπίσηςμαζίτου τη σχέση με ένα παρελθόν που
τερματίστηκετηστιγμήπουσυνέβηο συγκεκριμένοςθάνατος.Την ίδια στιγμή,αυτότο
"συμβάν"εμπεριέχειενσπέρματικαιμια μεγάληδυνατότητα.Εφόσον γίνειδυνατήη
επιτέλεσητουπένθους για τοννεκρό,μπορείνα οδηγήσειστην αλλαγήτουπροσώπουτου
πενθούντα, υποχρεώνοντάςτοννα αναζητήσεικαινα βρείτονόημα που έχει για τον ίδιο η

4. συγκεκριμένηαπώλεια όσοκαιημετέπειτα ζωή του.Αυτή η αναζήτηση,καίριαςσημασίας
για την πορεία τηςζωής τουπενθούντα,δεν αποτελείποτέένα αυστηρά προσωπικό
ζήτημα.Πραγματοποιείταιπάντα μέσα σεένα πλαίσιοκοινωνικόκαιπολιτιστικό,τοοποίο
τονπροσδιορίζει.Μέσα σ'αυτότο πλαίσιοπραγματοποιείταιηαλλαγή,ηοποία έχειως
υπόβαθροτονπόνοτης απώλειας,ένα τεράστιοψυχικά άλγος,συστατικόστοιχείοτης
εργασίαςτουπένθους.Η JuliaKristevaαναφέρεταιστιςκαταθληπτικέςκινήσειςτηςψυχής,
αναγκαίεςγια τηνψυχικήζωή τουυποκειμένου,γιατίτουποχρεώνουν να επεξεργαστείεκ
νέου,σε νέεςβάσεις,τονόημα της ζωής του.Συχνά,βέβαια,αυτέςαποφεύγονται,οπότε
υπερισχύουνοι μανιακέςάμυνεςείτετα ψυχοφάρμακα.Έτσιόμως,μπορείνα
ψυχιατρικοποιηθείμια διαδικασία πουείναιαναγκαίονα επιτελεστείκαιπουδεν έχει
αναγκαστικά παθολογικόχαρακτήρα.