A methodology on how to set up a Risk Factors Observatory for pupils well-being at school

1. Ευρωπαϊκό Σχέδιο: “Life Skills & Values for the Pupils of the E.U.”
Κωδ. Αριθμός: 2017-1-EL01-KA219-036314
Risk Factors Observatory
Το παρόν έγγραφο παρουσιάζει τη μεθοδολογία που ακολουθήθηκε από το
2ο Δημοτικό Σχολείο Νέας Αγχιάλου – ΒΑΡΝΑΛΕΙΟ για την υλοποίηση της
προβλεπόμενης στο Ε. Σ. “Life Skills & Values for the Pupils of the E.U.”
δράσης “Δημιουργία Παρατηρητηρίου Παραγόντων που θέτουν σε κίνδυνο
την ψυχοκοινωνική ευεξία των μαθητών στο Σχολικό περιβάλλον – Risk
Factors Observatory”.

2. Εισαγωγή
Το Ευρωπαϊκό Σχέδιο “Life Skills & Values for the Pupils of the E.U.” που υλοποιείται με την
υποστήριξη του Ευρωπαϊκού Προγράμματος ERASMUS+ / KA2, από σύμπραξη σχολικών
ιδρυμάτων από την Ελλάδα, την Ισπανία, Ιταλία, την Πολωνία και τη Σλοβενία, έχει ως πεδίο
αναφοράς την ψυχική και κοινωνική ευεξία των μαθητών και των μαθητριών, καθώς εκτός
της αυτονόητης σημασίας για την εξέλιξη των παιδιών επηρεάζει τα ακαδημαϊκά
επιτεύγματά τους και εν γένει την πρόοδό τους στην εκπαίδευση.
Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της σύμπραξης αποδέχονται ως ορισμό της έννοιας “ευεξία στο
σχολείο” την ταυτόχρονη παρουσία κουλτούρας, ήθους και δεοντολογίας και περιβάλλοντος
που προάγει της δυναμική βέλτιστη ανάπτυξη και ευδοκίμηση όλων των μελών των σχολικών
κοινοτήτων.
Για την προαγωγή της ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας είναι αναγκαία η ανάπτυξη βασικών
δεξιοτήτων, “δεξιοτήτων ζωής”, που θα πρέπει οι μαθητές και οι μαθήτριες να κατέχουν ώστε
να αντιμετωπίζουν αποτελεσματικά τις προκλήσεις την καθημερινής σχολικής, αλλά και
κοινωνικής τους ζωής. Οι δεξιότητες ζωής συμπεριλαμβάνουν την κριτική σκέψη, την
επίλυση προβλημάτων, την λήψη ορθών αποφάσεων, την αποτελεσματική επικοινωνία και
συνεργασία, καθώς και την προσωπική και κοινωνική υπευθυνότητα και την ενσυναίσθηση.
Μια από τις καινοτόμες δράσεις του Σχεδίου είναι η δημιουργία ενός Risk Factor Observatory
– Παρατηρητηρίου Παραγόντων που θέτουν σε κίνδυνο την ψυχοκοινωνική ευεξία των
μαθητών στο Σχολικό περιβάλλον.
Η δράση, πέρα από τον εντοπισμό και την καταγραφή κρίσιμων παραγόντων που επιδρούν
αρνητικά στην σχολική ευεξία των παιδιών, διαμορφώνει ένα πλαίσιο συνεργατικής μάθησης
για τους μαθητές και τις μαθήτριες που συμμετέχουν σε αυτή αναφορικά με τις δεξιότητες
ζωής που διασφαλίζουν την ψυχική ανθεκτικότητα και την ψυχοκοινωνική ευεξία.

3. Το Παρατηρητήριο υλοποιείται και λειτουργεί κυρίως από μαθητές και μαθήτριες μιας τάξης
που έχει “ακολουθήσει” τις εργασίες του Σχεδίου για εύλογο χρονικό διάστημα, εισάγει τα
παιδιά σε ερευνητικές μεθόδους των κοινωνικών επιστημών – κυρίως της εθνογραφικής
παρατήρησης και, το κυριότερο, παρέχει πρωτοβουλία στους μαθητές και στις μαθήτριες να
“ορίσουν” και να διαμορφώσουν το σχολικό περιβάλλον τους, που είναι βασικό ποιοτικό
χαρακτηριστικό για την ανάπτυξη κλίματος υποστηρικτικού για την ψυχοκοινωνική ευεξία.

4. Σκοπός και στόχοι
Η ψυχοκοινωνική ευημερία του μαθητικού πληθυσμού μπορεί να απειληθεί από κάποιους
“παράγοντες κινδύνου” (risk factors), που συχνά εμφανίζονται στο σχολικό περιβάλλον. Στην
βιβλιογραφία αναφέρονται κυρίως ως τέτοιοι ο σχολικός εκφοβισμός και το σχολικό άγχος.
Παράλληλα, με την μετεξέλιξη των σχολικών ιδρυμάτων σε πολυπολιτισμικές κοινωνίες, η
διαφορετικότητα αναδεικνύεται σε παράγοντα που εν δυνάμει μπορεί να επηρεάσει την
ψυχική ευεξία ορισμένων παιδιών. Πέραν τούτου, συγκεκριμένες στάσεις όπως η απεμπλοκή
από τη σχολική ομάδα / κοινότητα, η απουσία από τα δρώμενα της σχολικής
καθημερινότητας, η απομόνωση και η αποξένωση είναι σημαντικοί παράγοντες που
επηρεάζουν αρνητικά την ψυχική ευεξία των παιδιών στο σχολικό περιβάλλον. Η σχολική
αποτυχία και τα χαμηλά ακαδημαϊκά επιτεύγματα επιδεινώνουν την κατάσταση των
μαθητών και των μαθητριών. Τέλος, η ελλιπής ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων κάποιων
παιδιών τα οδηγεί σε καταστάσεις στις οποίες εκδηλώνουν θυμό, βιώνουν θλίψη ή νιώθουν
ανασφάλεια στο σχολικό περιβάλλον.
Οι παράγοντες κινδύνου κυρίως εκδηλώνονται στο χώρο της σχολικής αυλής κατά τα
διαλείμματα και δεν γίνονται πάντοτε αντιληπτοί από τους εκπαιδευτικούς που έχουν
αναλάβει την επίβλεψη των μαθητών.
Σκοπός της δράσης ήταν, μέσω συνεργατικών (μεταξύ των μαθητών και των μαθητριών) και
συμμετοχικών διαδικασιών (με τη συμμετοχή μαθητών και εκπαιδευτικών από κοινού), να
δημιουργηθεί μια δομή στο σχολικό περιβάλλον η οποία να εντοπίζει την εκδήλωση
συμπεριφορών που επηρεάζουν αρνητικά την ψυχική και κοινωνική ευεξία των παιδιών και
παράλληλα να αποτελέσει πλαίσιο συζήτησης και εκπαίδευσης για την ανάπτυξη των
απαιτούμενων δεξιοτήτων που συμβάλλουν στην ανθεκτικότητα (resilience) και οδηγούν
στην ψυχική ευημερία.

5. Οι στόχοι της δράσης ήταν οι ακόλουθοι:
Α. Να αναπτυχθεί ένας μηχανισμός παρατήρησης και εντοπισμού παραγόντων που θέτουν
σε κίνδυνο την ψυχική ευημερία των μαθητών και των μαθητριών
Β. Να εκπαιδευτούν μαθητές και μαθήτριες της Τάξης αναφοράς ώστε να αναπτύξουν
πρωτοβουλία και να συμμετέχουν στη λειτουργία του “Παρατηρητηρίου”
Γ. Να εντοπίζονται και να αναλύονται “περιπτώσεις μελέτης” που προκύπτουν από το
σχολικό περιβάλλον και να σχεδιάζονται συμμετοχικά παρεμβάσεις ανά περίπτωση
Δ. Να αναδεικνύονται, να αναλύονται και να αντιμετωπίζονται παράγοντες κινδύνου για την
ψυχοκοινωνική ευεξία των παιδιών
Δ. Να παρασχεθούν στους μαθητές και στις μαθήτριες συγκεκριμένες ευκαιρίες παρέμβασης
στο σχολικό τους περιβάλλον και να υποστηριχθούν συστηματικά ως προς την εφαρμογή
τους, ώστε να τονωθεί το αυτοσυναίσθημά τους, το αίσθημα του “ανοίκειν” και εν γένει το
σχολικό κλίμα

6. Σχεδιασμός
Η φάση του σχεδιασμού του Παρατηρητηρίου περιλαμβάνει την επιλογή της Τάξης που θα
δραστηριοποιηθεί στην υλοποίησή του, την προπαρασκευή των μαθητών και των μαθητριών
που θα αποτελέσουν τους “παρατηρητές” και την εκπαίδευσή τους, την υπογραφή
συμβολαίου – πρωτοκόλλου και τέλος την πιλοτική εφαρμογή.
Α. Επιλογή Τάξης Αναφοράς
Καθώς η υλοποίηση του Σχεδίου έχει ξεκινήσει ήδη ένα χρόνο πριν την έναρξη του
Παρατηρητηρίου, και αρχικά, κατά την εναρκτήρια συνάντηση του Σχεδίου είχε επιλεχθεί
από τους Συντονιστές, σε συνεργασία με τους εκπαιδευτικούς και τις διευθύνσεις των
Σχολείων ότι η βασική τάξη που θα εργαστεί θα είναι η Δ’ Τάξη κάθε Σχολείου, επιλέχθηκε
από το “Βαρνάλειο” να υλοποιηθεί η Δράση του Παρατηρητηρίου με τους ίδιους μαθητές και
τις μαθήτριες, που τώρα παρακολουθούν την E’ Τάξη.
Το σκεπτικό της επιλογής αφορούσε στο γεγονός ότι τα παιδιά έχουν εμπλοκή ήδη για ένα
χρόνο στις εργασίες του Σχεδίου, αλλά και ότι θα είναι στο Σχολείο και έναν χρόνο μετά την
ολοκλήρωση του κύκλου εργασιών του, ώστε να είναι δυνατή η συνέχιση της λειτουργίας του
Παρατηρητηρίου και μετά την ολοκλήρωση του Σχεδίου.
Β. Προπαρασκευή – Εκπαίδευση των “Παρατηρητών”
Η εκπαίδευση των “παρατηρητών” περιέλαβε τις παρακάτω ενότητες:
Ι. Τι είναι ο Εθελοντισμός;
ΙΙ. Πώς και τι παρατηρώ; - Η μέθοδος της “Συστηματικής / Δομημένης Παρατήρησης”

7. ΙΙΙ. Αναγνώριση συναισθημάτων – Διαχείριση Θυμού
IV. Επιθετικότητα - Βία - Εκφοβισμός
V. Δεξιότητες αποτελεσματικής επικοινωνίας
Για την εκπαίδευση των “παρατηρητών” ακολουθήθηκαν δραστηριότητες υπόδυσης ρόλων,
φύλλα εργασίας που συμπλήρωνε το κάθε παιδί ατομικά καθώς και δραστηριότητες σε
μικρές ή μεγαλύτερες ομάδες και συζήτηση.
Το κύριο τμήμα της εκπαίδευσης, αλλά και κατόπιν της συμμετοχικής ανάλυσης των
ευρημάτων, ακολούθησε τη μεθοδολογία των “Μαθητικών Κύκλων Συζήτησης”.
Στο Παράρτημα παρουσιάζεται το μοντέλο που ακολουθήθηκε για την υλοποίηση των
Μαθητικών Κύκλων Συζήτησης1
.
Ι. Τι είναι ο Εθελοντισμός;
Καθώς η δράση του “Παρατηρητηρίου” θα αφορούσε κυρίως τα σχολικά διαλείμματα,
ζητήθηκε από τα παιδιά να αφιερώσουν ένα διάλειμμα της σχολικής ημέρας στη συμμετοχή
τους στο “Παρατηρητήριο”. Τούτο έδωσε την ευκαιρία να εισάγουμε τα παιδιά στην έννοια
του Εθελοντισμού και την έννοια της “Πολιτειότητας (citizenship)”.
Για την εκπαίδευση των “παρατηρητών” στην έννοια του Εθελοντισμού αξιοποιήθηκε το
μάθημα της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής της Ε’ Δημοτικού, που δίνει αρκετές αφορμές
για να ανοίξει η συζήτηση για τον εθελοντισμό, τη σημασία του, τα χαρακτηριστικά του, τον
σχεδιασμό και την υλοποίηση εθελοντικής δράσης. Επιπλέον, θίγονται θέματα που μπορούν
να αναδείξουν τις σχέσεις ανάμεσα στον πολίτη, τον ενεργό πολίτη, τον ακτιβισμό και τον
εθελοντισμό.
Η εκπαίδευση στον εθελοντισμό πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με τους εκπαιδευτικούς
της Ε’ Τάξης και του Συντονιστή.
ΙΙ. Πώς και τι παρατηρώ; - Η μέθοδος της “Συστηματικής / Δομημένης Παρατήρησης”
Αναγνωρίζοντας τις εγγενείς δυσκολίες της εφαρμογής ερευνητικής μεθοδολογίας από
μαθητές της Ε’ Δημοτικού, η παιδαγωγική ομάδα που ανέλαβε την ευθύνη υλοποίησης του
1 (όπως προτείνεται στο «Επίλυση Συγκρούσεων στο Δημοτικό Σχολείο» Εγχειρίδιο Εκπαιδευτικού με ενδεικτικές
δραστηριότητες καλλιέργειας των δεξιοτήτων των παιδιών για αποτροπή ή/και διαχείριση συγκρούσεων, ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ
ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ - ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ - ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟ ΓΙΑ ΤΗ ΒΙΑ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ - 2016
- 2017

8. “Παρατηρητηρίου” εισήγαγε τα παιδιά στη μεθοδολογία της Συστηματικής / Δομημένης
Παρατήρησης.
Για το σκοπό αυτό συνέταξε “πρωτόκολλο Παρατήρησης” στο οποίο περιγράφονται τα
αντικείμενα παρατήρησης και οι ενέργειες ανάληψης δράσης (αν κάτι τέτοιο κρινόταν
αναγκαίο).
Τονίστηκε ιδιαιτέρως στα παιδιά η αρχή της εμπιστευτικότητας· δεν φανερώνουμε για
κανένα λόγο σε συμμαθητές ή και γονείς ακόμη τα στοιχεία της παρατήρησης, παρά μόνο
στον υπεύθυνο /η εκπαιδευτικό που συμμετέχει στη δράση, και εκπαιδεύτηκαν στην
περιγραφή περιστατικών στο πρότυπο των μελετών περίπτωσης, αναφέροντας μόνο τα
απαραίτητα στοιχεία παρατήρησης, αφήνοντας εκείνα τα δεδομένα που θα μπορούσαν να
φανερώσουν το μαθητή ή τη μαθήτρια υπό παρατήρηση και αναφορά.
Ένα πρότυπο “Πρωτοκόλλου Παρατήρησης” περιλαμβάνεται στο Παράρτημα.
ΙΙΙ. Αναγνώριση συναισθημάτων – διαχείριση του θυμού
Η αναγνώριση συναισθημάτων και ιδιαιτέρως η διαχείριση του θυμού στοχεύει να μάθουν
τα παιδιά να αναγνωρίζουν τα συναισθήματα και τα συμπτώματά τους, να τα εκφράζουν και,
τέλος, να οριοθετούν τη συμπεριφορά τους ελέγχοντας τον θυμό τους ο οποίος οδηγεί
πολλές φορές σε επιθετικές συμπεριφορές.
Κρίθηκε ιδιαίτερα σημαντικό από τα μέλη της παιδαγωγικής ομάδας να αναληφθούν δράσεις
ώστε τα παιδιά να καταστούν ικανά να αναγνωρίζουν τα συναισθήματα που βιώνουν, να
κατανοούν γιατί νιώθουν έτσι και να είναι σε θέση να τα εκφράζουν με εποικοδομητικό και
ωφέλιμο τρόπο τόσο για τα ίδια όσο και για τους γύρω τους.
IV. Επιθετικότητα - Βία - Εκφοβισμός
Σημαντικό τμήμα της εκπαίδευσης των παιδιών που συμμετείχαν στο “Παρατηρητήριο”
αφορούσε στην επιθετική συμπεριφορά, στην ενδοσχολική βία και τον εκφοβισμό.
Για την εκπαίδευση των παιδιών επιλέχθηκαν βιωματικού τύπου δραστηριότητες, βίντεο που
παρήχθησαν από μαθητές και μαθήτριες άλλων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και βέβαια το
υλικό της ΕΨΥΠΕ, που προτείνει μια σειρά δραστηριοτήτων για τη σχολική τάξη2
.
2 «Δραστηριότητες στην τάξη για την Πρόληψη του Εκφοβισμού και της βίας μεταξύ των μαθητών.
Εγχειρίδιο εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης». (2010). Τσιάντης, Γ. (επ.έκδ.). Αθήνα: Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.

9. Η εκπαίδευση διεξήχθη με την υποστήριξη της Σχολικής Ψυχολόγου, που είχε διατεθεί στο
Σχολείο μας.
Τέλος, για την εκπαίδευση των παιδιών αξιοποιήθηκε υλικό που παρήχθη από το
“Βαρνάλειο” στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Σχεδίου “ACTIV – Action against Intra-school
Violence and racism3
” στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Προγράμματος LLL – Comenius.
VI. Δεξιότητες αποτελεσματικής επικοινωνίας
Μια κατάσταση που δημιουργεί άσχημα συναισθήματα στους μαθητές και τις μαθήτριες στο
δημοτικό σχολείο είναι η εμπλοκή τους σε μια σύγκρουση με τους συμμαθητές /
συμμαθήτριές τους.
Πολλές φορές, η σύγκρουση ανάμεσα σε μαθητές/τριες, εκδηλώνεται με βίαιη συμπεριφορά
όπως καβγάδες, ύβρεις, κοροϊδευτικά σχόλια, βιαιοπραγίες, απειλές, ταπείνωση
συμμαθητών, δυσφήμηση συμμαθητών, περιθωριοποίηση και βανδαλισμούς. Ως εκ τούτου,
η επίλυση της σύγκρουσης ανάγεται σε επιτακτική ανάγκη, τόσο για την ομαλή διεξαγωγή
των μαθημάτων όσο και για την αποτροπή σωματικής βλάβης των μαθητών/ριών.
Πολλές συγκρούσεις μπορούν να αποφευχθούν μέσω της καλής επικοινωνίας μας με τους
άλλους. Τα παιδιά είναι σημαντικό να αποκτήσουν τη δεξιότητα να ακούνε τους άλλους και
να εκφράζουν με ακρίβεια αυτό που θέλουν. Αυτό είναι ιδιαίτερα δύσκολο να γίνει εν μέσω
μιας σύγκρουσης. Στόχος των δραστηριοτήτων της συγκεκριμένης θεματικής ήταν να
βοηθήσει τα παιδιά να μάθουν συγκεκριμένες στρατηγικές επικοινωνίας που είναι χρήσιμες
στην ειρηνική επίλυση σύγκρουσης.
Ενδεικτικό εκπαιδευτικό υλικό τόσο για τη διαχείριση των συγκρούσεων όσο και για
προηγούμενες θεματικές ενότητες βρίσκεται στο παράρτημα.
Δ. Πιλοτική Λειτουργία
Η πιλοτική λειτουργία του “Παρατηρητηρίου” διήρκησε περίπου δυο εβδομάδες, τις πρώτες
του Μαρτίου του 2019.
3 Στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Σχεδίου παρήχθη ένα κόμικ ως διδακτικό εργαλείο για την καταπολέμηση του
εκφοβισμού στο σχολείο.

10. Η παρατήρηση γινόταν στο δεύτερο διάλειμμα της σχολικής ημέρας με την συμμετοχή και
καθοδήγηση του συντονιστή του σχεδίου και εκπαιδευτικών των τμημάτων της Ε’ Τάξης, ενώ
γενικότερη εποπτεία είχε ο Διευθυντής του Σχολείου.
Κατά την πιλοτική λειτουργία επιλέχθηκαν τρία (3) περιστατικά για τα οποία ακολούθησε
ανάλυση και συζήτηση με τη λειτουργία “Μαθητικών Κύκλων Συζήτησης” ενώ
παρουσιάστηκαν στα μέλη της παιδαγωγικής ομάδας.

11. Λειτουργία του “Παρατηρητηρίου”
Το “Παρατηρητήριο” λειτούργησε από τα τέλη Μαρτίου έως και τη λήξη της Σχολικής
Χρονιάς, τον Ιούνιο του 2019.
Από το σύνολο 39 μαθητών και μαθητριών των δυο τμημάτων της Ε’ Τάξης, στη λειτουργία
του “Παρατηρητηρίου” συμμετείχαν ενεργά 26 μαθητές, 11 αγόρια και 15 κορίτσια. Στους
“Μαθητικούς Κύκλους Συζήτησης” εκδήλωσαν το ενδιαφέρον να συμμετέχουν όλοι οι
μαθητές.
Σε καθημερινή βάση τέσσερις μαθητές αναλάμβαναν την παρατήρηση εναλλασσόμενοι σε
κάθε διάλειμμα της ημέρας. Συχνά στην παρατήρηση συμμετείχε ο συντονιστής του Σχεδίου,
φροντίζοντας να παρέχει θετική ενίσχυση και υποστήριξη στους μικρούς ερευνητές.
Στο τέλος της εβδομάδας συγκεντρώνονταν οι μαθητές σε ολομέλεια όπου παρουσίαζαν τα
ευρήματά τους, και ακολούθως επιλέγονταν ένα ή κάποιες φορές δυο περιστατικά για τα
οποία συγκροτούνταν “Μαθητικοί Κύκλοι Συζήτησης”.
Οι μαθητές και οι μαθήτριες είχαν στη διακριτική τους ευχέρεια την επιλογή να
παρουσιάσουν κάποιες από τις καταγραφές τους στο Σύλλογο Δασκάλων, αλλά δεν έκαναν
συχνή χρήση αυτής τους της δυνατότητας.
Έγιναν δυο παρουσιάσεις στους εκπαιδευτικούς της Ε’ Τάξης, για τις οποίες εργάστηκαν σε
ομάδες, οργάνωσαν τα δεδομένα χρησιμοποιώντας απλά στοιχεία στατιστικής και
παρουσίασης με διαγράμματα, ακολουθώντας την διδακτική ύλη των μαθηματικών της Ε’
Τάξης.
Εν συντομία παρουσιάζονται τα στοιχεία από τις καταγραφές των μαθητών και των
μαθητριών στον παρακάτω πίνακα:

12. ΠΙΝΑΚΑΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΩΝ
Παράγοντας
κινδύνου
Αριθμός
Περιστατικών
Επαναλαμβανόμενη
εμπλοκή μαθητή /
μαθήτριας
Παρέμβαση
Συγκρούσεις 7 2 Ενημέρωση εφημερευόντων
Λεκτική βία 4 1 Προσέγγιση και παροχή συμβουλών,
ενημέρωση εκπαιδευτικού τάξης
Εκφοβιστική
συμπεριφορά
2 - Ενημέρωση εφημερευόντων
Μοναχικότητα 3 3 Προσέγγιση, επικοινωνία, ενημέρωση
εκπαιδευτικού τάξης
Αρνητικά
συναισθήματα -
θλίψη
2 - Προσέγγιση, επικοινωνία, ενημέρωση
εφημερευόντων
Εκρήξεις θυμού 2 2 Ενημέρωση εκπαιδευτικού τάξης
Σχολικός
εκφοβισμός
1 1 Ενημέρωση εφημερευόντων και
εκπαιδευτικού τάξης
Συμπεράσματα
Η δράση έδωσε την ευκαιρία σε μαθητές και μαθήτριες της Τάξης αναφοράς να αναπτύξουν
πρωτοβουλία, να παρέμβουν στο σχολικό κοινωνικό περιβάλλον και να επιχειρήσουν να το
αναδιαμορφώσουν – το γεγονός αυτό από μόνο του συνέβαλε στην τόνωση του αυτο-
συναισθήματός τους και βελτίωσε σημαντικά την αίσθηση σχολικής ευεξίας των
συμμετεχόντων μαθητών.
Εντύπωση προκάλεσε αφενός η τήρηση της δέσμευσης, όσο και η υπευθυνότητα που έδειξαν
τα παιδιά στη λειτουργία της δράσης.
Ο Σύλλογος Δασκάλων έλαβε γνώση για ένα περιστατικό σχολικού εκφοβισμού και ένα
περιστατικό μοναχικότητας μιας μαθήτριας, τα οποία δεν είχε επισημάνει αρχικά ή
υποτίμησε τη βαρύτητά τους.
Η δράση είχε σημαντική θετική συνεισφορά στη βελτίωση του “σχολικού κλίματος” και στις
σχέσεις μεταξύ μαθητών αλλά και στις σχέσεις μαθητών και εκπαιδευτικών.

13. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Α. ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟΥ
Β. ΠΡΟΤΥΠΟ ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΣ
Γ. ΜΑΘΗΤΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ ΣΥΖΗΤΗΣΗΣ
Δ. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

14. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α’ - ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ
Σήμερα, ημέρα .......................... και ώρα ...................., στ.... (πόλη) οι μαθητές και οι
μαθήτριες της ...... Τάξης του ....................................................... (επωνυμία Σχολείου) που
υπογράφουμε παρακάτω,
ΣΥΜΦΩΝΟΥΜΕ
στα παρακάτω:
Α. Θα εργαστούμε εθελοντικά και θα διαθέσουμε ένα από τα διαλείμματα της σχολικής
ημέρας για τη λειτουργία του “Παρατηρητηρίου Παραγόντων που θέτουν σε κίνδυνο την
ψυχοκοινωνική ευημερία”.
Β. Θα τηρήσουμε τους κανόνες εμπιστευτικότητας. Δεν θα δώσουμε πληροφορίες για τα
παιδιά τα οποία θα καταγράψουμε τις συμπεριφορές τους σε κανένα, παρά μόνον στους
δασκάλους και τις δασκάλες μας αν υπάρχει κίνδυνος για κάποιο παιδί.
Γ. Θα παρουσιάζουμε τα στοιχεία που θα συγκεντρώσουμε ανώνυμα, φροντίζοντας να μην
αποκαλυφθεί η ταυτότητα κανενός παιδιού του οποίου καταγράψαμε τις συμπεριφορές.
Δ. Η παρουσίαση των στοιχείων θα γίνεται μόνο στην ολομέλεια της ομάδας και στους
υπεύθυνους εκπαιδευτικούς.
Ε. Δεν θα επιχειρήσουμε με κανένα τρόπο να σταματήσουμε μια επικίνδυνη συμπεριφορά
μόνοι μας – Θα ειδοποιήσουμε άμεσα τους εφημερεύοντες ή τους άλλους δασκάλους του
Σχολείου.
Στ. Θα εργαστούμε υπεύθυνα ώστε να βοηθήσουμε κι εμείς για να συνεχίσουμε να έχουμε
καλό σχολικό κλίμα στο σχολείο.
Οι μαθητές και οι μαθήτριες
(Ονόματα)

15. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β’ - ΠΡΟΤΥΠΟ ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΣ
ΦΥΛΛΟ
ΤΑΞΗ & ΤΜΗΜΑ
ΧΡΟΝΟΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗΣ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ:
ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ:
ΠΡΑΞΕΙΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΑΛΛΑ ΣΧΟΛΙΑ
ΑΜΕΣΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

16. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ’ - ΜΑΘΗΤΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ ΣΥΖΗΤΗΣΗΣ
Ο Κύκλος Συζήτησης είναι ένα ιδιαίτερα αποτελεσματικό εργαλείο για την ανάπτυξη της
καλύτερης κατανόησης του εαυτού και των άλλων, την προαγωγή της αυτοεκτίμησης και
αυτοπεποίθησης, το δέσιμο των μελών της ομάδας, των δεξιοτήτων επικοινωνίας και των
ανώτερων γνωστικών λειτουργιών. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό ο/η εκπαιδευτικός να
κατανοήσει ακριβώς πώς λειτουργούν και να τους χρησιμοποιεί σωστά και συστηματικά.
Πώς λειτουργούν οι Κύκλοι Συζήτησης:
1. Μέγεθος και σύσταση:
Το ιδανικό θα ήταν ο Κύκλος Συζήτησης να αποτελείται από 8-12 παιδιά. Παρ’όλ’ αυτά πιο
κάτω δίνεται και η επιλογή συμμετοχής όλων των παιδιών μιας τάξης. Κάθε ομάδα είναι καλό
να είναι ετερογενής σε σχέση με το φύλο, ικανότητα, εθνικότητα/φυλή. Οι ομάδες είναι καλό
να παραμένουν οι ίδιες για όλη τη διάρκεια του Προγράμματος.
2. Διάρκεια: 20-30 λεπτά
Στην αρχή, μέχρι τα παιδιά να νιώσουν ασφάλεια να εκφραστούν στον Κύκλο μπορεί να μην
είναι ιδιαίτερα ομιλητικά και γι’ αυτό και οι Κύκλοι είναι πιθανό να διαρκούν μόνο 10-15
λεπτά. Για να βοηθήσουμε τα παιδιά να ξεκινήσουν να ανοίγονται πρέπει να κάνουμε
Κύκλους Συζήτησης συχνά και τακτικά και να είμαστε πολύ αυστηροί/ές στην τήρηση των
κανόνων.
Στο δημοτικό μπορούμε να έχουμε Κύκλους Συζήτησης οποιαδήποτε ώρα της ημέρας.
Κάποιοι εκπαιδευτικοί μπορεί να προτιμήσουν να τους έχουν στην αρχή της μέρας ώστε να
ξεκινήσει η μέρα με ένα θετικό τόνο ενώ άλλοι μπορεί να τους κάνουν στο τέλος της μέρας
ώστε τα παιδιά να φύγουν από το σχολείο με θετικά συναισθήματα.
3. Πρακτική εφαρμογή
Ο/η κάθε εκπαιδευτικός ενδεχομένως να επιλέγει διαφορετικό τρόπο πρακτικής εφαρμογής
του Κύκλου Συζήτησης, οπότε δεν υπάρχει μια χρυσή συνταγή.
Ανεξάρτητα με τον τρόπο εφαρμογής του Κύκλου Συζήτησης που θα εφαρμοστεί, θα πρέπει
τόσο οι κανόνες όσο και οι διαδικασίες να είναι ξεκάθαρες σε όλους και αναρτημένες κάπου
που να τις βλέπουν τα παιδιά. Επίσης, σημαντικό είναι να γίνονται οι Κύκλοι Συζήτησης σε
διαφορετικές μέρες αλλά συστηματικά!

17. Πρώτη επιλογή:
Συνδυάστε εσωτερικούς και εξωτερικούς κύκλους: Χωρίστε την τάξη σε δύο ομάδες.
Συναντηθείτε με μια ομάδα παιδιών η οποία θα κάθεται στον εσωτερικό κύκλο ενώ τα
υπόλοιπα παιδιά κάθονται σε εξωτερικό κύκλο και ακούνε χωρίς να μιλούν. Όταν
ολοκληρωθούν τα πρώτα 5 βήματα του Κύκλου (δες πιο κάτω) καλέστε τα παιδιά του
εξωτερικού κύκλου να συμμετέχουν στο βήμα 6 και 7 που είναι η συζήτηση και το κλείσιμο
του Κύκλου.
Δεύτερη επιλογή:
Έχουμε Κύκλο Συζήτησης με όλα τα παιδιά της τάξης.
Πώς να ηγηθείτε ενός Κύκλου Συζήτησης
Η διαδικασία είναι απλή και πρέπει να είναι πάντα η ίδια
1. Στήνουμε τον Κύκλο (1-2 λεπτά).
2. Λέμε τους κανόνες του Κύκλου (1-2 λεπτά).
3. Εισάγουμε το θέμα (1-2 λεπτά).
4. Τα παιδιά μιλούν στον Κύκλο (12-18 λεπτά).
5. Αναδιατύπωση των όσων λέχθηκαν (3-5 λεπτά)-προαιρετικό.
6. Συζήτηση πάνω σε αυτά που λέχθηκαν (2-8 λεπτά).
7. Κλείσιμο του Κύκλου.
1. Στήσιμο του Κύκλου:
Ο Κύκλος Συζήτησης δεν είναι διδασκαλία μαθήματος αλλά εμψύχωση μιας ομάδας παιδιών.
Συνεπώς, η ατμόσφαιρα πρέπει να είναι ευχάριστη. Να είστε ήρεμοι και να απευθύνεστε στο
κάθε παιδί ξεχωριστά με το όνομά του, έχοντας οπτική επαφή
2. Λέμε τους κανόνες του Κύκλου:
Οι κανόνες είναι:
1. Φέρνω τον εαυτό μου στον Κύκλο και τίποτε άλλο.
2. Όλοι έχουν τη σειρά τους να μιλήσουν, συμπεριλαμβανομένου και του/της εκπαιδευτικού.
3. Αν δεν θέλω να μιλήσω μπορώ να δώσω τη σειρά μου στον επόμενο.

18. 4. Ακούω το παιδί που μιλά.
5. Ο χρόνος μοιράζεται ίσα σε όλους μας.
6. Μένω στον δικό μου χώρο.
7. Δεν διακόπτω, δεν χλευάζω.
8. Ό,τι λέγεται στον κύκλο μένει στον κύκλο.
Οι κανόνες πρέπει να τηρούνται πιστά και αυτό επαφίεται στον/στην εκπαιδευτικό να το
περάσει στους/στις μαθητές/ριες. Τονίστε ότι με το που κάθονται στον Κύκλο δεσμεύονται
να ακούσουν με προσοχή τους άλλους και να δείξουν με τη συμπεριφορά τους ότι τους
σέβονται και τους αποδέχονται.
3. Εισάγουμε το θέμα:
Πείτε στα παιδιά το θέμα με δικά σας λόγια. Εξηγείστε και δώστε παραδείγματα, αν
πιστεύετε ότι χρειάζεται. Αν τα παιδιά έχουν διευκρινιστικές ερωτήσεις, απαντήστε τις.
Τονίστε ότι δεν υπάρχουν σωστές και λάθος απαντήσεις. Ξεκινήστε εσείς πρώτοι και
μοιραστείτε την ανταπόκρισή σας στο θέμα, ώστε να βοηθήσετε τα παιδιά να καταλάβουν
καλύτερα το θέμα. Είναι σημαντικό να είστε προετοιμασμένοι, ώστε να έχετε αυτή την
αρχική ανταπόκριση στο θέμα από πριν.
4. Τα παιδιά μιλούν στον Κύκλο:
Το πιο σημαντικό σημείο που πρέπει να θυμάστε είναι ότι ο σκοπός του Κύκλου Συζήτησης
είναι να δώσει στα παιδιά την ευκαιρία να εκφραστούν και να γίνουν αποδεκτά για τις
εμπειρίες τους, τις σκέψεις τους και τα συναισθήματα που μοιράζονται στον Κύκλο. Στον
Κύκλο Συζήτησης η δράση και ο προβολέας ανήκει στα παιδιά. Εσείς είστε εκεί μόνο ως
εμψυχωτές/ριες.
Μια άλλη επιλογή, ειδικά για τις μικρότερες τάξεις, είναι τα παιδιά, εάν το επιθυμούν, αντί
να μιλούν στο πρώτο πρόσωπο, να μιλούν στο τρίτο πρόσωπο. Μπορείτε για παράδειγμα να
έχετε γαντόκουκλες, τις οποίες θα ονομάσετε ή άλλο μέσο αμφίεσης, όπως π.χ. καπέλο η
γυαλιά και τα παιδιά να εκφράζονται στον Κύκλο διαμέσου αυτών.
5. Αναδιατύπωση των όσων λέχθηκαν:
Σε αυτή τη φάση του Κύκλου Συζήτησης τα παιδιά εφαρμόζουν πρακτικά τη δεξιότητα της
ενεργητικής ακρόασης και τη δεξιότητα να αναδιατυπώνουν αυτά που άκουσαν. Όταν
αναδιατυπώνω αυτά που μου λέει κάποιος δίνω το μήνυμα ότι νοιάζομαι αρκετά ώστε να

19. καταβάλω την προσπάθεια που χρειάζεται για να καταλάβω τι του συμβαίνει και πώς νιώθει.
Η αναδιατύπωση δίνει εγκυρότητα στην εμπειρία του άλλου και τον κάνει να αισθάνεται
σημαντικός.
6. Συζήτηση των όσων λέχθηκαν (2-8 λεπτά):
Αυτό το μέρος του Κύκλου είναι περισσότερο νοητικό παρά συναισθηματικό. Ο/η
εμψυχωτής/ρια κάνει ερωτήσεις, ώστε να προβληματίσει και να πυροδοτήσει τη συζήτηση
και τη σκέψη για τις οποίες απαιτούνται ψηλότερες νοητικές διεργασίες.
7. Κλείσιμο του Κύκλου:
Ιδανικά η καλύτερη ώρα να κλείσουμε τον Κύκλο είναι όταν η συζήτηση φτάσει αβίαστα στο
τέλος της. Ευχαριστείστε όλους όσους έλαβαν μέρος στον Κύκλο. ΔΕΝ ευχαριστούμε ατομικά
τους/τις μαθητές/ριες που μίλησαν γιατί δεν θέλουμε να δώσουμε την εντύπωση ότι η
ομιλία εκτιμάται περισσότερο από την ακρόαση. Τελειώνετε, λέγοντας «Ο Κύκλος Συζήτησης
έχει τελειώσει».

20. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Δ’ - ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
Διαχείριση Συναισθημάτων και διαχείριση του Θυμού
1. Το “ομιλητικό ραβδί”
Παρουσιάζεται στα παιδιά το ‘ομιλητικό ραβδί” και εξηγείται ότι σε ντόπιες Αμερικάνικες
φυλές, οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν ένα “ομιλητικό ραβδί” ούτως ώστε να εξασφαλίσουν
ότι κάθε άτομο είχε την ευκαιρία να μοιραστεί τις ιδέες και τις απόψεις του/της με την
υπόλοιπη ομάδα.
Το άτομο που κρατούσε το ραβδί είχε το δικαίωμα να μιλήσει. Όλοι οι υπόλοιποι έπρεπε να
τον ακούνε με σεβασμό. Όταν το άτομο τελείωνε με αυτά που είχε να πει, μεταβίβαζε το
ραβδί σε κάποιο άλλο άτομο .
Α. Τα παιδιά κάθονται σε κύκλο και δίνεται από τον / την εκπαιδευτικό το ραβδί σε ένα από
αυτά (ο / η εκπαιδευτικός επιλέγει αρχικά κάποιο παιδί που νιώθει άνετα να μιλά σε μια
ομάδα).
Β. Ζητείται από αυτό το παιδί να μοιραστεί με τους υπόλοιπους μια μικρή ιστορία που έχει
να κάνει με τη χαρά. Όταν το πρώτο παιδί τελειώσει με την ιστορία του, μεταβιβάζει το ραβδί
στο επόμενο παιδί, το οποίο περιγράφει τη δική του ιστορία που έχει σχέση με τη χαρά. Η
διαδικασία σχετίζεται με ένα άλλο συναίσθημα όπως λύπη, θυμό, ντροπή κτλ.
Γ. Γίνεται σύνδεση με τα συναισθήματα που νιώθουν οι πρωταγωνιστές του εκφοβισμού
όπως χαρά, λύπη, φόβο, ντροπή, αγωνία κ.τ.λ.
2. “Το κοστούμι του θυμού”
Η δραστηριότητα έχει ως στόχο να δώσει την ευκαιρία στα παιδιά να εξερευνήσουν τη φύση
του θυμού.
Ο / η εκπαιδευτικός εξηγεί ότι το πρώτο βήμα για να μάθουμε πώς να ελέγχουμε το θυμό
μας είναι να μπορούμε να τον αναγνωρίζουμε όταν τον δούμε ή όταν τον νιώσουμε.
Α. Παρουσιάζεται στα παιδιά το «κοστούμι του θυμού» (μια παλιά στολή, ή μια μπλούζα).
Δίνονται οι οδηγίες ότι το κοστούμι κάνει όποιον το φορέσει να συμπεριφέρεται πάρα πολύ
θυμωμένα. Έτσι, θα το χρησιμοποιήσουν για να ανακαλύψουν κάποια από τα σημάδια που

21. δείχνουν ότι κάποιος είναι θυμωμένος, καθώς και για να μάθουν κάποιες τεχνικές για να
βοηθούν τους άλλους ή τους εαυτούς τους να ηρεμήσουν όταν νιώθουν θυμωμένοι.
Β. Ζητείται από έναν / µία μαθητή / μαθήτρια να φορέσει το κοστούμι του θυμού. Ο / η
εκπαιδευτικός τον / την προειδοποιεί ότι μπορεί να νιώσει παράξενα στην αρχή επειδή θα
είναι τόσο θυμωμένος / η χωρίς εμφανή λόγο.
Οι υπόλοιποι μαθητές πρέπει να δώσουν ιδέες για τους λόγους που μπορεί το παιδί που
φορά το κοστούμι να είναι θυμωμένο και πράξεις / συμπεριφορές που θα μπορούσαν να τον
θυμώσουν τόσο.
Ζητείται από τον µαθητή /μαθήτρια να δείξει στην τάξη πώς θα αντιδρούσε, με πολύ
θυμωμένο τρόπο, στις καταστάσεις που αναφέρουν.
Γ. Αφού δοκιμάσουν κάποια παιδιά το κουστούμι του θυμού σχεδιάζουν τρεις στήλες σε ένα
μεγάλο χαρτόνι.
Στο πάνω μέρος της πρώτης στήλης. γράφουν “Όταν κάποιος είναι θυμωμένος, φαίνεται /
κάνει. . .”.
Στο πάνω μέρος της δεύτερης στήλης γράφουν “Όταν κάποιος είναι θυμωμένος,
ακούγεται. . .”.
Και στο πάνω μέρος της τρίτης στήλης…. γράφουν, “Όταν κάποιος είναι θυμωμένος,
αισθάνεται. . . “. Συμπληρώνονται οι στήλες ανάλογα.
2. “Κρεµάζοντας το Κοστούμι του Θυµού”
Ο στόχος της δραστηριότητας είναι να βοηθήσει τα παιδιά να σκεφτούν ιδέες και τρόπους
για να ηρεμήσει κάποιος όταν αισθάνεται θυμωμένος.
Α. Ζητείται από κάποιο παιδί να φορέσει το κοστούμι του θυμού. Υπενθυμίζονται τα παιδιά
ότι αυτό το κοστούμι έχει “μαγικές δυνάμεις” και κάνει πολύ θυμωμένο όποιον το φορέσει.
Β. Παρουσιάζεται στην τάξη το χαρτόνι που δημιουργήθηκε την προηγούμενη φορά και
συζητούνται οι απαντήσεις των παιδιών. Ενημερώνονται τα παιδιά ότι ο σημερινός στόχος
της ομάδας είναι να βοηθήσει αυτόν ή αυτή που φορεί το κοστούμι του θυμού να σκεφτεί
πώς να βγει από αυτό και να το κρεμάσει πίσω στη θέση του. Ο μόνος τρόπος που μπορεί να
το κάνει αυτό είναι να ακούσει τις συμβουλές του ακροατηρίου - των “ειδικών στον έλεγχο

22. του θυμού”-, που θα του προτείνουν ιδέες οι οποίες βοηθούν να ηρεμήσουμε όταν είμαστε
θυμωμένοι.
Ίσως να χρειαστεί η παρέμβαση και η βοήθεια του / της εκπαιδευτικού προς τους “ειδικούς”
να βρουν ιδέες και τεχνικές για τον έλεγχο του θυμού. Ο / η εκπαιδευτικός θυμίζει τα παιδιά
πως φαίνεται, πως ακούγεται και πως αισθάνεται κάποιος όταν είναι θυμωμένος.
Παρουσιάζεται το χαρτόνι από την προηγούμενη δραστηριότητα, όπου γράφει “Όταν
κάποιος είναι θυμωμένος, αισθάνεται... την καρδιά του να χτυπά πολύ δυνατά” και γίνεται
εισήγηση ότι παίρνοντας βαθιές και αργές αναπνοές μπορεί να σταματήσει αυτό.
Γ. Δημιουργείται στο άδειο χαρτόνι μια λίστα με τις τεχνικές απαλλαγής από το θυμό που
προτείνουν τα παιδιά. Καθώς εισηγούνται τεχνικές, ζητείται από τον /την μαθητή / τρια που
φορά το κουστούμι να τις δοκιμάζει, και να βγάζει σταδιακά το κοστούμι του θυμού μέχρι να
το βγάλει εντελώς και να επιστρέψει στη φυσιολογική του κατάσταση.
Δ. Δίνεται και σε άλλα παιδιά η ευκαιρία να δοκιμάσουν το κοστούμι του θυμού, καθώς οι
“ειδικοί” προτείνουν περισσότερες τεχνικές από τη λίστα που έφτιαξαν
Ευκαιρίες για συζήτηση: - Πώς αισθανθήκατε όταν φορέσατε το κοστούμι του θυμού; - Πώς
αισθανόσασταν καθώς ηρεμούσατε; - Πότε χρειάζεται να θυμηθούμε τις τεχνικές που
καταγράψαμε;
3. Το “πρόσωπο” των συναισθημάτων
Η δραστηριότητα έχει ως στόχο να καταστήσει τα παιδιά ικανά να αναγνωρίζουν
συναισθήματα βάσει της έκφρασης του προσώπου και να περιγράφουν καταστάσεις που
μπορεί να οδηγήσουν σε συγκεκριμένα συναισθήματα.
Α. Παίρνουμε ένα κομμάτι από χαρτόνι και το τοποθετούμε μπροστά από το στόμα μας.
Κάνουμε μια έκφραση που δηλώνει ένα συναίσθημα και ζητούμε από τα παιδιά να το
μαντέψουν. Στη συνέχεια, καλύπτουμε με το χαρτόνι τα μάτια μας και πάλι παίρνουμε μια
έκφραση που έχει να κάνει με ένα συναίσθημα το οποίο τα παιδιά πρέπει να μαντέψουν.
Εδώ αντιλαμβάνονται τα παιδιά ότι τόσο τα μάτια όσο και το στόμα, διαμορφώνονται όταν
εκφράζουμε συναισθήματα και πρέπει ένας / μία παρατηρητής / ρια να μπορεί να τα δει για
να μπορέσει να καταλάβει περίπου πώς αισθάνεται κάποιος / α.

23. Β. Στη συνέχεια, και αφού έχουμε αναπαράγει από προηγουμένωςεικονίτσες με τα
συναισθήματα σε σκληρό χαρτόνι κόβουμε γύρω γύρω κάθε εικόνα και κολλούμε από πίσω ένα
καλαμάκι, έτσι ώστε να δημιουργήσουμε μια μάσκα με χερούλι. Τέτοιες εικόνες μπορούμε να
βρούμε πολλές από το διαδίκτυο και να τις προβάλουμε εναλλακτικά από τον βιντεοπροβολέα.
Τα παιδιά κάθονται σε κύκλο και τους δείχνουμε τα πρόσωπα με τα συναισθήματα. Εξηγούμε ότι
κάθε πρόσωπο εκφράζει ένα συναίσθημα που έχουμε όλοι από καιρό σε καιρό.
Λέμε στα παιδιά ότι θα παίξουμε ένα παιχνίδι. Κρατούμε ψηλά ένα πρόσωπο κάθε φορά και
λέμε το συναίσθημα που εκφράζει. Τα παιδιά σκέφτονται τι μπορεί να προκάλεσε το
συγκεκριμένο συναίσθημα. Σηκώνουν το χέρι τους αν θέλουν να ανακοινώσουν την ιδέα τους.
Καλούμε παιδιά να πάρουν το πρόσωπο και να μας πουν τι νομίζουν ότι προκάλεσε το
συγκεκριμένο συναίσθημα.
Βοηθούμε τα παιδιά να περιγράψουν ρεαλιστικές καταστάσεις που μπορεί να προκαλέσουν τα
συγκεκριμένα συναισθήματα.
Παίζουμε μέχρι να συζητηθούν όλα τα συναισθήματα.
Γ. Στη συνέχεια ζητούμε από εθελοντές/ριες να διαλέξουν ένα πρόσωπο, να ονομάσουν το
συναίσθημα που φανερώνει και να περιγράψουν μια κατάσταση που τους προκάλεσε αυτό το
συναίσθημα. Προσπαθούμε να χρησιμοποιηθούν όλα τα συναισθήματα.
Κρατούμε τα πρόσωπα με τα συναισθήματα στην τάξη μας και τα χρησιμοποιούμε σε
πραγματικές καταστάσεις όταν προκύπτουν.

24. Δεξιότητες Αποτελεσματικής Επικοινωνίας
1. Καλός ομιλητής και καλός ακροατής
Η δραστηριότητα στοχεύει να βοηθήσει τα παιδιά να ορίζουν τι σημαίνει επικοινωνία και να
αναγνωρίζουν τρόπους που οι άνθρωποι μπορούν να επικοινωνήσουν, να διατυπώσουν
“κανόνες” για αποτελεσματική ακρόαση και ομιλία και να αναπτύξουν και να είναι σε θέση να
επιδεικνύουν ικανοποιητικές δεξιότητες ακρόασης και ομιλίας σε ασκήσεις προσομοίωσης.
Α. Δείχνουμε διάφορες εικόνες ανθρώπων που επικοινωνούν μεταξύ τους, π.χ. μιλούν πρόσωπο
με πρόσωπο, στο τηλέφωνο, γράφουν, διαβάζουν βιβλία, στέλλουν μηνύματα στο κινητό,
βλέπουν τηλεόραση, τραγουδούν κ.λπ.
Ζητούμε από τα παιδιά να μας πουν τι κάνουν οι άνθρωποι (λαμβάνουν και παίρνουν μηνύματα).
Καταλήγουμε στη λέξη “επικοινωνία” και τη γράφουμε στον πίνακα. Εξηγούμε στα παιδιά ότι η
επικοινωνία είναι μια λέξη που περιγράφει το πώς εμείς οι άνθρωποι στέλνουμε και παίρνουμε
μηνύματα.
Β. Ζητούμε από δύο παιδιά να καθίσουν σε δύο καρέκλες το ένα απέναντι από το άλλο, μπροστά
στην τάξη. Λέμε στο ένα παιδί να πει στο άλλο παιδί τι έκανε το διάλειμμα. Το δεύτερο παιδί θα
πρέπει να κάνει ότι μπορεί, ώστε να μην ακούσει το μήνυμα.
Εξηγούμε ότι απαγορεύεται να αγγίξουν το ένα το άλλο και απαγορεύεται να μιλήσουν άσχημα ο
ένας στον άλλο.
Δίνουμε ένα λεπτό στα παιδιά να ολοκληρώσουν αυτό που τους ζητήσαμε και στη συνέχεια
συζητούμε στην τάξη τι έκανε το δεύτερο παιδί για να εμποδίσει την επικοινωνία.
Καταγράφουμε τις ενέργειες στον πίνακα (π.χ. έκλεισε τα αυτιά του, γύρισε από την άλλη,
ξεκίνησε να μιλά και αυτό, ξεκίνησε να φωνάζει κλπ).
Στη συνέχεια ζητούμε από το πρώτο παιδί να ξαναπεί στο δεύτερο τι έκανε το διάλειμμα αλλά να
το πει με τρόπο που θα δυσκολέψει το δεύτερο παιδί να λάβει το μήνυμα.
Καταγράφουμε τις ενέργειες στον πίνακα (π.χ. μιλούσε πολύ σιγά, μιλούσε ακαταλαβίστικα,
κοιτούσε αλλού κλπ).
Γ. Ζητούμε από τα παιδιά να φανταστούν ότι μιλούν σε κάποιο άτομο. Τι θα ήθελαν να κάνει
αυτός ή αυτή όταν τους ακούει; Δημιουργούμε στην ολομέλεια ή σε μικρές ομάδες την ακόλουθη
λίστα με κανόνες καλής ακρόασης:
1. Κοιτούμε τον/την ομιλητή/ρια.
2. Προσπαθούμε να σχηματίσουμε μια εικόνα στο μυαλό μας για αυτά που μας λέει.

25. 3. Δεν διακόπτουμε.
4. Δείχνουμε στον/στην ομιλητή/ρια ότι ακούμε με τη στάση του σώματος και την έκφραση του
προσώπου.
5. Αν δεν καταλαβαίνουμε κάτι που μας λέει ο ομιλητής περιμένουμε να κάνει παύση και
ρωτάμε.
Στη συνέχεια, ζητάμε από τα παιδιά να φανταστούν ότι είναι οι ακροατές. Τι θα ήθελαν από τον
ομιλητή να κάνει;
1. Να μιλά αργά και καθαρά και με φωνή που να ακούγεται αλλά χωρίς να φωνάζει.
2. Να αφήνει και τον/την άλλο/η να μιλήσει/να μην μονοπωλεί τον χρόνο.
3. Να μην αλλάζει το θέμα εκτός και αν είναι σύμφωνος/η και ο/η άλλος/η.
Γράφουμε θέματα συζήτησης στον πίνακα και ζητούμε από τα παιδιά να μπουν σε δυάδες και να
πάρουν με σειρά το ρόλο του ακροατή και το ρόλο του ομιλητή και να εξασκηθούν στο να τηρούν
τους πιο πάνω κανόνες.
2. Από το “ΕΣΥ” στο “ΕΓΩ”
Η δραστηριότητα στοχεύει να βοηθήσει τα παιδιά να συγκρίνουν τα μηνύματα που είναι στο
πρώτο πρόσωπο με τα μηνύματα που είναι στο δεύτερο πρόσωπο, να αναγνωρίζουν τα τρία
μέρη του μηνύματος που είναι σε πρώτο πρόσωπο και να εξασκηθούν στο να διατυπώνουν το
μήνυμά τους σε πρώτο πρόσωπο.
Α. Παρουσιάζουμε τη λίστα της Ενεργούς Ακρόασης που έχουμε συμπληρώσει στην
προηγούμενη δραστηριότητα και γίνεται συζήτηση για τον ρόλο του/της ομιλητή/ριας και της
ενεργούς ακρόασης.
Δίνουμε την πιο κάτω καινούρια πληροφόρηση:
Πολλές φορές όταν είμαστε ο/η ομιλητής/ρια, στέλνουμε στον/στην ακροατή/ρια μηνύματα του
“ΕΣΥ”. Παρουσιάζουμε το παράδειγμα:
Μαρία, χασομεράς και δε θα προλάβουμε να τελειώσουμε την εργασία που μας
έβαλε η δασκάλα στις ομάδες. Αν χάσουμε το διάλειμμα θα είναι δικό σου το
φταίξιμο.

26. Το μήνυμα του “ΕΣΥ” συνήθως ρίχνει το φταίξιμο στον άλλο και είναι απειλητικό, κάνει τον
ακροατή να νιώθει άσχημα και δεν λύνει το πρόβλημα. Πολλές φορές τα μηνύματα του “ΕΣΥ”
ξεκινούν ένα καβγά εκεί που δεν υπήρχε.
Είναι καλύτερο όταν είμαστε σε κατάσταση διαφωνίας με κάτι που λέει ή κάνει κάποιος να
στέλνουμε μηνύματα του “ΕΓΩ”.
Β. Ζητούμε από τα παιδιά να μεταφέρουν το παράδειγμα με τη Μαρία στο εμείς, έτσι ώστε να
της μεταδώσουμε το μήνυμα ότι πρέπει να δουλέψει όλη η ομάδα για να ολοκληρωθεί η
εργασία. Για παράδειγμα, θα μπορούσαμε να πούμε στη Μαρία:
Μαρία πρέπει να τελειώσουμε την εργασία στις ομάδες μέχρι να κτυπήσει το
κουδούνι. Αγχώνομαι ότι δε θα προλάβουμε. Θα ήθελα να ξεκινήσουμε όλοι να
εργαζόμαστε ώστε να τελειώσουμε στην ώρα μας;
Πώς νομίζετε θα νιώσει η Μαρία στην πρώτη περίπτωση και πώς στη δεύτερη;
Το μήνυμα του “ΕΓΩ” λέει στον/στην ακροατή/ρια:
1. Ποιο είναι το πρόβλημα.
2. Πώς νιώθουμε.
3. Τι θέλουμε από τον/την ακροατή/ρια να κάνει ή να μην κάνει.
Γ. Άλλο ένα παράδειγμα με μήνυμα του “ΕΣΥ”:
Γιώργο, δεν έκλεισες τους μαρκαδόρους και τώρα καταστράφηκαν όλοι! Όλο ξεχνάς
ή βαριέσαι και την πληρώνουμε εμείς!
Μπορείτε να το μετατρέψετε σε μήνυμα του “ΕΓΩ”;
- Ποιο είναι το πρόβλημα; Οι μαρκαδόροι έμειναν ανοιχτοί και έχουν χαλάσει.
- Πώς νιώθουμε; Θυμώνουμε γιατί οι μαρκαδόροι είναι για όλη την ομάδα.
- Τι θέλουμε από τον Γιώργο να κάνει ή να μην κάνει; Να θυμάται να κλείνει τους μαρκαδόρους
ώστε να έχουμε μετά μαρκαδόρους να εργαστούμε.
Γιώργο, οι μαρκαδόροι έχουν μείνει ανοιχτοί και έχουν καταστραφεί. Νιώθω θυμό
γιατί τώρα δεν έχουμε μαρκαδόρους να εργαστούμε. Θα ήθελα να παρακαλέσω να
τους κλείνουμε όλοι γιατί είναι κάτι που μοιραζόμαστε όλοι.