Sisteme transmetuese

Literatura e obliguar
•Introduction to Telecommunications Network Engineering
–Tarmo Anttalainen
–Second Edition
•Telekomunikacionet
–Ardian Shehu
–SHTËPIA BOTUESE “LIBRI UNIVERSITAR”

Hyrje
• Telekomunikimet përkufizohen si
teknologji për komunikim në
distancë.
• Në fig. shihen një mënyrë e ndarjes
së komunikimeve të ndryshme që
përfshinë komunikimet mekanike
dhe elektrike PTT.
• Objekt interesimi në vazhdim do të
jenë komunikimet elektrike
dydrejtimëshe ose bidirekcionale
(bidirectional communication).

Rëndësia e telekomunikimeve
•Rrejte të ndryshme telekomunikuese janë të ndërlidhura në një sistem global jashtëzakonisht kompleks dhe vazhdimisht të ndryshueshëm.
•Vetëm rrjeti telefonik i cili në vitin 2009 ka pas 1.26 miliardë lidhje fikse dhe rreth 4.6 miliardë lidhje celulare me mundësi qasjeje universale mundëson lidhjen e secilit me secilin në globin tokësorë.
•Përveç kësaj, shumë rrjete tjera janë të lidhura në rrjetin telefonik, kështu që asnjë rrjet tjetër nuk e tejkalon kompleksitetin e rrjeteve telekomunikuese.
•Ndikimi i shërbimeve telekomunikuese në zhvillimin e një vendi është aq i rëndësishëm sa që densiteti apo shtrirje e rrjetit të telekomunikues shpesh shërben si parametër për vlerësimin e shkallës së zhvillimit teknik dhe ekonomik të një vendi.
•Në vendet në zhvillim, densiteti i telefonisë fikse (teledendsia) është rreth 10 lidhje telefonike në 1000 banorë, ndërsa në ata të zhvilluara ka 500 deri 600 lidhje fikse telefonike në 1000 banorë.
•Zhvillimi ekonomik i vendeve në zhvillim varet, përveç tjerash, edhe nga disponueshmëria (availability) e shërbimeve efikase telekomunikuese.

Rëndësia e telekomunikimeve
•Veprimtaria e një shoqërie bashkëkohore nuk mund të imagjinohet pa shërbime telekomunikuese (emaili, telefoni, faksimile, telefonia celulare,.).
•Rrjeti i zones lokale (local area network - LAN), lidhet me rrjetet LAN në vendet tjera të kompanisë ose të qeverisë.
Shembuj të shërbimeve që varen nga telekomunikimet:
- Transferimet bankare, sportelet bankare të automatizuar (automatic teller machines - ATM), teleblerjet; pagesat me kartela kredie....
- Rezervimet e biletave (në aviacion..); të dhomave (në hotele)
- Teletregëtia;
- Veprimtaria e organeve qeveritare siç është aplikimi i taksave, etj.

Zhvillimi historik i shërbimeve telekomunikuese

Standardizimi
•Standardet mundësojnë konkurrencën dhe nxisin prodhimtarinë me shumicë dhe ekonomitë e shkallës (economies of scale) në prodhimtari dhe në inxhinieri, në ç’rast çmimi njësi zvogëlohet me rritjen e shkallës së prodhimit.
•Interesat politike shpesh çojnë në standarde të ndryshme në Evropë, ShBA dhe Japoni.
•Standardet ndërkombëtare paraqesin kërcënim për industritë vendore të vendeve të mëdha, por mundësi për zhvillimin industrial të vendeve të vogla.
•Standardet mundësojnë ndërlidhjen e sistemeve nga prodhues të ndryshëm dhe pavarësinë e shfrytëzuesve dhe operatorëve të rrjetit dhe përmirësojnë disponueshmërinë ose gatishmërinë e sistemeve.
•Standardet bëjnë të disponueshëm shërbime ndërkombëtare.

Shembuj nga standardizimi ndërkombëtar
Numeracioni ndërkombëtar telefonik dhe kodi shtetëror: Pa identifikim unik global të abonentëve, thirrjet telefonike automatike ndërkombëtare do të ishin të parealizueshme.
Pajisjet ndërmjetësuese ose interfejsat e abonentit telefonik (Telephone subscriber interfaces).
Kodimi PCM dhe struktura e shpejtësisë së kuadrit primar: Kodimi dhe struktura e tillë mundësojnë lidhjet kombëtare dhe ndërkombëtare ndërmjet rrjeteve.
Sistemet e radios dhe televizionit.
Frekuencat që përdoren për komunikime satelitore dhe radiokomunikime tjera.
Konektorët dhe sinjalet për PC, printer dhe për lidhjet me modem.
Rrjetet LAN: mundësojnë shfrytëzuesve të një ndërmarrjeje të përdorin kompjuterë nga cili do prodhues.
Sistemet e telefonisë celulare: mundësojnë shfrytëzuesve të zgjedhin celularë me karakteristika të ndryshme nga prodhues të ndryshëm.

Organizatat për standardizim
Palët e interesuara, (shih fig):
•Operatorët e rrjeteve (Network operators), që mbështesin standardizimin për të:
rrit kompatibilitetin e sistemeve telekomunikuese;
qenë në gjendje të sigurojnë shërbime në shtrirje sa më të gjerë rajonale, madje edhe ndërkombëtare;
qenë gjendje të blejnë pajisje nga prodhues të ndryshëm.
•Prodhuesit e pajisjeve (Equipment manufacturers) marrin pjesë në standardizim për të:
marrë informacione, sa më parë që është e mundshme, mbi standardet e ardhshme për aktivitetet e tyre të zhvillimit;
mbështet standardet që bazohen në teknologjinë e tyre;
parandaluar standardizimin nëse në këtë mënyrë hapet tregjet e tyre.
•Shfrytëzuesit e shërbimeve (Service users) marrin pjesë në standardizim për të:
mbështet zhvillimin e shërbimeve të standardizuara ndërkombëtare;
pas qasje tek prodhues alternativ të sistemeve (rrjete të më tepër prodhuesve, siç është Interneti);
rrit kompatibilitetin e rrjeteve të tyre të ardhshme të sistemeve.

•Organizatat shtetërore për standardizim:
•Shembuj të tillë të organizatave janë treguar në fig.:
Instituti për standardizime në Britani (BSI);
Në Gjermani: Deutsche Industrie-Normen (DIN);
Instituti Amerikan për standarde shtetërore (American National Standards Institute (ANSI);
Instituti për standarde i Finlandës (Finnish Standards Institute (SFS).

Organizatat evropiane:
The European Telecommunications Standards Institute (ETSI).
The European Committee for Electrotechnical Standardization/European Committee for Standardization (CEN/CENELEC) IEC/ISO.
The Conférence Européenne des Administrations des Postes et des Telecommunications ose European Conference of Posts and Telecommunications Administrations (CEPT).

Organizatat amerikane:
The Institute of Electrical and Electronics Engineers (IEEE).
The Electronic Industries Association (EIA).
The Federal Communications Commission (FCC).
The Telecommunications Industry Association (TIA).

Organizatat globale:
International Telecommunication Union (ITU)
The Comité Consultatif International de Télégraphique et Téléphonique, ose International Telegraph and Telephone Consultative Committee (CCITT/ITU-T) që tash quhet ITU-T, ku “T” i referohet telekomunikimeve.
The Comité Consultatif International des Radiocommunications ose International Radio Consultative Committee (CCIR/ITU-R) tash njihet si ITU-R, ku “R” i referohet radiokomunikimeve.
The International Standards Organization/International Electrotechnical Commission (ISO/IEC).

Organizatat tjera:
The Internet Engineering Task Force (IETF)
The Universal Mobile Telecommunications System (UMTS)
The Telemanagement Forum (TMF)
Duhet theksuar se një problem i rëndësishëm në standardizim është çështja e të drejtës së pronës intelektuale (intellectual property rights - IPRs).

Zhvillimi i bizneseve telekomunikuese
•Në të kaluarën në shumicën e vendeve ka pas monopol të operatorit të vetëm PTT-së, kështu që nuk është lejuar konkurrenca dhe ka pas zhvillim të ngadalshëm të shërbimeve dhe rrjeteve telekomunikuese në shumë shtete.
•Në fund të viteve të ’80-ta fillon procesi i derregullimit të shërbimeve telekomunikuese në Evropë, për t’u përhapur shumë shpejtë në shumë rajone tjera të botës.
•Shërbimet konkurruese të telekomunikacioneve janë të rëndësishme për zhvillimin ekonomik, kështu që qeveritë e vendeve mbështesin pa rezervë zhvillimin e tregut të lirë.
•Procesi i derregullit të bizneseve telekomunikuese ka zvogëluar në masë të madhe tarifat për thirrje në largësi dhe për thirrje në lidhjet mobile.
•Zvogëlimi i tillë ka nxitur më tutje rritjen e kërkesave për shërbime, dhe kjo është reflektuar në zvogëlimin rapid të çmimeve të pajisjeve terminale, siç është rasti i telefonave celular.
•Zhvillimet e tilla nga njëra anë kanë kushtëzuar shkrirjen e prodhuesve të varur nga një treg i brendshëm i vendit dhe paraqitjen e prodhuesve të vegjël për prodhimin e pajisjeve speciale, për të cilat nuk janë të interesuar prodhuesit e mëdhenj.
•Shërbimi konvencional i telefonisë fikse (Plain old telephone service - POTS) do të jenë akoma i rëndësishme në të ardhmen, por komunikimet mobile dhe të të dhënave kanë zhvillim të vrullshëm.

Zhvillimi i bizneseve telekomunikuese
•Në të ardhmen do të jetë shumë i rëndësishëm sidomos zhvillimi i shërbimeve multimediale, duke pas parasysh qasjen brezgjerë (wideband access) deri në shtëpi.
•Për zhvillimin e ardhshëm të bizneseve telekomunikuese duhet kushtuar kujdes jo vetë teknologjive por edhe shërbimeve të abonentëve, sepse shumë teknologji të mira nuk janë pranuar si teknologji atraktive, dhe si të tilla nuk kanë qenë të suksesshme, si p. sh. rrjeti digjital i shërbimeve të integruara (Integrated Services Digital Network – ISDN) dhe standardi global për zbatime në rrjete komunikuese pa tela (wireless application protocol - WAP).
•Nga ana tjetër rrjeti kompjuterik mbarëbotëror (world wide web - www) për navigim (shfletim) dhe për akses tek informacionet në Internet është zhvilluar në mënyrë të vrullshme, kështu që gjithmonë duhet pasur parasysh se teknologjitë e reja i bëjnë të suksesshme vetëm shërbimet atraktive.

Rrjetet telekomunikuese
•Duke pas parasysh se më lehtë mund të kuptohet vendosja e një lidhjeje telefonike në rrjet, në vazhdim do të jepet një pasqyrë e përgjithshme e funksionimit të rrjetit telefonik, duke u bazuar në telefoninë konvencionale.
•Do të vështrojmë lidhjen e abonentit në rrjetin telefonik nëpërmjet të linjës së abonentit. Mënyra e njëjtë e lidhjes shfrytëzohet në rrjetet bashkëkohore telekomunikuese, siç janë rrjetet ISDN dhe ato celulare.
•Do të fillojmë me këtë shërbim më të thjeshtë që të vendosim bazat për të kuptuar llojet tjera të shërbimeve më komplekse, dhe për këtë qëllim shkurtimisht do të përshkruhen teknologji të ndryshme të rrjeteve, të nevojshme për të siguruar lloje të ndryshme të shërbimeve.

Rrjeti themelor telekomunikues
•Qëllimi kryesor i rrjetit telekomunikues është transmetimi i informacionit në forma të ndryshme nga një shfrytëzues te shfrytëzuesi tjetër, të cilët në rastin e rrjetit të telefonisë publike quhen abonentë (subscribers).
•Informacionet e shfrytëzuesit mund të kenë forma të ndryshme si zë ose të dhëna, dhe abonenti mund të shfrytëzojë teknika të ndryshme për qasje në rrjet, si për shembull telefoninë fikse ose atë celulare.
•Rrjeti telekomunikues përfshin lloje të ndryshme të rrjeteve për të siguruar shërbime të ndryshme, si transmetim i të dhënave, telefoni fikse dhe telefoni celulare.
•Në vazhdim do të paraqiten funksionet themelore të nevojshme në të gjitha rrjetet, pa marrë parasysh se çfarë shërbimi sigurojnë.
•Tri teknika të nevojshme për komunikim nëpërmjet të rrjeteve janë:
Transmetimi;
Komutimi;
Sinjalizimi.
oÇdo njëra prej këtyre teknikave kërkon specialistë për projektimin, shfrytëzimin dhe për mirëmbajtje.

Transmetimi
•Transmetimi është proces i bartjes së informacionit ndërmjet pikave fundore të sistemit apo të rrjetit, duke shfrytëzuar katër mediume themelore:
1.Kabllot metalik, siç janë ato që shfrytëzohen në rrjetet LAN dhe në linjat e abonentëve;
2.Kabllot me fibra optikë, siç janë kabllot për transmetim me shpejtësi të madhe në rrjetet telekomunikuese;
3.Radiovalët, siç është rasti i telefonisë celulare dhe i transmetimit satelitor;
4.Optika e hapësirës së lirë, siç janë telekomanduesit infrakuq (infrared remote controllers).
•Në rrjetin telekomunikues, sistemet transmetuese ndërlidhin centralet, dhe si të tillë formojnë të ashtuquajturin rrjet të transmetimit ose të transportit.
•Duhet theksuar se numri i nevojshëm i kanaleve të të folurit (që është masë për kapacitetin transmetues) ndërmjet centraleve është shumë më i vogël se numri i abonentëve, sepse vetëm një pjesë shumë e vogël e tyre vendosin lidhje në të njëjtën kohë.
•Në këtë kurs do të trajtohet më detajisht teknikat e transmetimit.

Komutimi
•Parimisht, të gjithë telefonat do të mund të ishin të ndërlidhur me njëri tjetrin me kabllo, siç ka qenë rasti në fillim të paraqitjes së telefonisë.
•Por, pasi që numri i telefonave rritej, operatorët shpejtë vërejtën se duhet bërë komutimin e sinjaleve nga një linjë në tjetrën.
•Në atë rast do të ishin të nevojshëm disa kabllo ndërmjet centraleve sepse numri i thirrjeve të vendosura njëkohësisht është shumë më i vogël se sa numri i telefonave (shih fig).
•Centralet e para nuk kanë qenë automatike kështu që komutimi është bërë manualisht, duke përdor një panel komutimi (switchboard).
•Për shumë dekada centralet ishin një seri komplekse e zgjedhësve elektromekanik, por në dekadat e fundit ato janë zhvilluar në centrale digjitale të kontrolluara me softuer.
•Centralet moderne zakonisht kanë kapacitet relativisht të madh – disa dhjeta mijë abonentë - dhe disa mijë prej tyre mund të kenë thirrje të vendosura njëkohësisht.

Sinjalizimi
•Sinjalizimi është mekanizëm që u mundëson pajisjeve të rrjetit (pajisjeve terminale ose komutatorëve të rrjetit) vendosjen, mbajtjen dhe ndërprerjen e komunikimeve në një rrjet.
•Sinjalizimi realizohet me anë të sinjaleve ose të mesazheve të veçanta që nga njëra anë i sinjalizojnë anës tjetër atë veprim që kërkohet nga lidhja e tillë.
•Disa shembuj të sinjalizimit në linjën e abonentit janë:
Gjendje aktive (Off-hook condition): Centrali pranon mesazhin se abonenti ka ngritur receptorin (telephone hook) (pra qarku i furnizimit mbyllet) dhe i dërgon abonentit tonin se mund të fillojë zgjedhjen.
Zgjedhja e numrit (Dial): Abonenti zgjedh shifrat të cilat pranohen nga centrali.
Gjendje pasive (On-hook condition): Centrali pranon mesazhin se ka përfunduar thirrja (linja e abonentit hapet), ndërpritet lidhja dhe përfundon faturimi.

Sinjalizimi
•Sinjalizimi natyrisht është i nevojshëm edhe ndërmjet centraleve, sepse shumë thirrje duhet të realizohen me më tepër se një central. Për lidhjen e centraleve të ndryshme përdoren sisteme të ndryshme të sinjalizimit.
•Sinjalizimi është një funksion shumë i ndërlikuar në një rrjet telekomunikues, sepse p.sh. abonenti i huaj (jo amë) GSM me telefon me kyçje në Hong Kong, mund të pranojë thirrje të dedikuara për atë në afërsisht 10 sekonda. Shkurtesa GSM në fillim ka rrjedh nga Groupe Spécial Mobile, e më vonë nga Global System for Mobile communications).
•Informacionet e përcjella për këtë funksion realizohen me anë të qindra mesazheve të sinjalizimit ndërmjet centraleve në rrjetet kombëtare dhe ndërkombëtare.

Funksionimi i telefonit konvencional
•Telefoni i zakonshëm shtëpiak furnizohet me energji elektrike, të nevojshme për funksionimin e tij, nga centrali lokal nëpërmjet të dy përçuesve metalik që formojnë linjën e abonentit.
•Linja e tillë e abonentit, e cila gjithashtu bart sinjalin e të folurit, është çiftore e përdredhur (twisted pair) dhe quhet lidhje lokale (local loop), shih fig.
•Mënyra e tillë e furnizimit nga centrali, e bënë shërbimin bazë telefonik të pavarur nga rrjeti lokal i furnizimit me energji.
•Centralet lokale kanë bateri me kapacitet të madh që, në rast të ndërprerjes së rrymës elektrike nga rrjeti, sigurojnë furnizim për disa orë të centralit dhe aparatit telefonik.
•Kjo është qenësore sepse funksionimi i rrjetit telefonik është veçanërisht i rëndësishëm në situata emergjente kur ndërpritet furnizimi me energji elektrike.

Funksionimi i telefonit konvencional
•Në fig.a është treguar skema e thjeshtuar e funksionimit të lidhjes telefonike, elementet dhe mënyra e funksionimit e të cilës janë dhënë në vazhdim.
•Në botë ekzistojnë ndryshime të vogla të funksionimit, sidomos në pajisjet e sistemeve të centralit telefonik shtëpiak (private branch exchange/private automatic branch exchange - PBX/PABX) fig. b, ose të centralit shtëpiak kompjuterik (computer-controlled branch exchange – CBX), por parimet që do të paraqiten në vazhdim mund të zbatohen te shumica e rrjeteve telefonike publike me komutim kanalesh (public switched telephone network - PSTN).
a
b

Mikrofoni
•Me ngritjen e receptorit të telefonit, mbyllet ndërprerësi (hook switch), fig. a, dhe fillon rrjedhja e rrymës në linjën e abonentit nëpër mikrofonin e lidhur në linjën e tillë, i cili bënë shndërrimin e energjisë akustike në atë elektrike.
•Fillimisht si mikrofona telefonik janë shfrytëzuar të ashtuquajturit mikrofona të karbonit, të cilët kanë membranë me kuti të vogël e cila mbanë kokrrat e karbonit (qymyrit kimikisht të patër) dhe që funksionon si rezistor i ndryshueshëm i furnizuar nga bateria e tensionit të vendosur në central (shih fig. b).
•Kur valët e zërit shtypin kokrrat e karbonit me presion të mjaftueshëm, rezistenca e qarkut zvogëlohet dhe rryma fillon të rritet.
•Presioni i ndryshueshëm i ajrit krijon rrymë të ndryshueshme alternative në linjën e abonentit dhe rryma e tillë është bartëse e informacionit të zërit.
•Principi themelor i funksionimit të linjës së abonentit është i njëjtë edhe sot, edhe pse aparatet moderne telefonike kanë mikrofona më të sofistikuar dhe me kualitet më të mirë.
a
b

Kufja (Dëgjojësja)
•Rryma alternative e krijuar nga mikrofoni, në anën e kundërt të lidhjes, shndërrohet përsëri në zë.
•Kufja ka membranën me një copë të magnetit permanent brenda një bobine, e cila furnizohet me rrymë alternative të krijuar nga mikrofoni në anën tjetër të lidhjes.
•Rryma shkakton fushë të ndryshueshme magnetike që lëvizë membranën, e cila prodhon valë të zërit, afërsisht të njëjta me zërin origjinal në anën e transmetimit (shih fig.).

Funksionet e sinjalizimit
•Mikrofoni krijon rrymë elektrike që është bartës i informacionit të zërit, ndërsa kufja prodhon zë në qarkun e të folurit të marrësit.
•Rrjeti telefonik siguron një shërbim të komutuar ose shërbim me komutim kanali ose qarku (dialed-up or circuit-switched service), që i mundëson abonentit të fillojë dhe të përfundojë thirrjen.
•Abonenti zgjedh numrin me të cilin dëshiron të vendosë lidhjen, dhe kjo kërkon bartjen e informacioneve shtesë në linjën e abonentit dhe ndërmjet centraleve përgjatë lidhjes. Bartja e tillë e informacioneve shtesë sigurohet, siç u tha, nëpërmjet të sinjalizimit (signaling).
•Në vazhdim janë treguar fazat kryesore të sinjalizimit të abonentit.

Sinjalizimi nga telefoni në centralin telefonik
•Centralet telefonike furnizojnë qarkun e abonentit me tension të vazhduar, dhe tensioni i këtillë shfrytëzohet për funksionimin e aparatit telefonik.
•Telefoni konvencional nuk ka komponente elektronike dhe tensioni (rryma), i furnizimit përveç funksioneve të sinjalizimit, që përfshijnë detektimin e gjendjes pasive/aktive (on/off-hook condition) dhe të zgjedhjes (dialing), shfrytëzohet edhe për transmetimin e drejtpërdrejtë të sinjalit të të folurit.
•Aparatet bashkëkohore telefonike nuk kanë domosdoshmërisht nevojë për furnizim të tillë, nëse furnizohen nga një prizë në shtëpi.
•Por, furnizimi nga centrali është akoma e një rëndësie të veçantë, sepse në këtë mënyrë sigurohet që rrejti telefonik të jetë funksional edhe në situata emergjente kur ndërpritet furnizimi nga rrjeti elektrik.

Vendosja dhe shkëputja e thirrjes
•Çdo aparat telefonik ka një ndërpres që tregon gjendjen pasive ose aktive, kështu që kur receptori ngrihet, ndërprerësi mbyllet, dhe fillon rrjedhja e rrymës (~ 50 mA), e cila detektohet nga releu (relay) që i jep informacionin njësisë për kontroll në central (shih fig.).
•Njësia për kontroll është një kompjuter (ose grup kompjuterësh) efikas dhe me siguri të lartë të funksionimit në centralin telefonik (telephone exchange), e cila aktivizon qarqet për sinjalizim, për të pranuar shifrat e zgjedhura nga abonenti A, i cili inicion thirrjen drejtë abonentit B.
•Njësia për kontroll në centralin telefonik kontrollon tabelën e komutimit (switching matrix), që lidh qarkun e të folurit drejtë abonentit të zgjedhur B.

•Kur thirrja i drejtohet abonentit B, centrali telefonik furnizon qarkun e abonentit me tension të ziles (ringing voltage), në ç’rast aktivizohet zilja e abonentit të telefonit B.
•Tensioni alternativ i ziles është shpesh rreth 70 V, me frekuencë 25 Hz, që është i mjaftueshëm të aktivizojë zilen e çfarëdo telefoni.
•Tensioni i ziles ndërpritet me vendosjen e gjendjes aktive në qarkun e abonentit B, në ç'rast mbyllet qarku i të folurit midis dy pikave (A dhe B), dhe biseda mund të fillojë.

•Në fig. janë treguar fazat e sinjalizimit në linjën e abonentit.
•Kur centrali detekton gjendjen aktive të një linje të abonentit, nëpërmjet të tonit të zgjedhjes (dial tone) që e dëgjojmë kur ngrisim receptorin, na informon se është i gatshëm të pranojë shifrat.
•Pas zgjedhjes, centrali na informon nëse vendosja e lidhjes së qarkut është e suksesshme, duke na dërguar tonin e ziles (ringing tone), kur telefoni në anën tjetër bie.
•Kur abonenti B përgjigjet, centrali shkyç sinjalin e ziles (ringing signal) dhe tonin e ziles, dhe mbyllë qarkun e bisedës (conversation).
•Në fund të bisedës, detektohet gjendja pasive nga centrali, dhe qarku i të folurit hapet.
•Në vazhdim do të tregohet më detajisht një prej fazave të sinjalizimit të abonentit, ajo e transmetimit të shifrave të zgjedhura nga telefoni i abonentit deri në central.

Zgjedhja rotative
•Aparati telefonik ka një ndërprerës që është i hapur, në rastin e gjendjes pasive, dhe i mbyllur, në ate aktive. Në këtë mënyrë i sinjalizohet centralit telefonik se kur do të iniciohet një thirrje dhe kur duhet përgatitur për pranimin e shifrave të zgjedhura.
•Te telefonat e vjetër, të cilët akoma duhet të përkrahen nga centralet, metoda e tillë e kyçjes dhe e shkyçjes së linjës lokale shfrytëzohet gjithashtu edhe për transmetimin e shifrave të zgjedhura (shih fig.), dhe principi i tillë quhet zgjedhje rotative ose impulsive (rotary or pulse dialing).

Zgjedhja rotative
•Te zgjedhja rotative, linja lokale hapet dhe mbyllet varësisht nga shifrat e zgjedhura, dhe numri i impulseve të rrymës detektohet nga centrali.
•Metoda e tillë e sinjalizimit njihet edhe me emrin sinjalizim me shkyçje të linjës (loop disconnect signaling).
•Të metat themelore të kësaj metode janë se është e ngadalshme dhe e shtrenjtë dhe nuk mbështet shërbime shtesë siç është ai i përcjelljes së thirrjes (call forwarding).
•Pajisjet ndërmjetësuese të linjës lokale (local-loop interfaces) në centralin telefonik duhet të mbështesin këtë teknologji të vjetër, ndonëse ajo është zëvendësuar me zgjedhjen tonale (tone dailing).

Zgjedhja rotative
•Kur duhet të zgjidhet një shifër, disku zgjedhës (dialing plate), nëpërmjet të vrimave për gisht, sillet deri në fund në kahun e akrepave të orës, për t’u lëshuar pastaj të kthehet në pozitën fillestare.
•Gjatë kthimit në pozitën fillestare, çelësi ndërpret linjën periodikisht, dhe numri i periodave të këtilla paraqet shifrën e zgjedhur. Për shembull, shifra 1, ka një periodë, 2, ka dy perioda, dhe 0, ka 10 perioda ose cikla.
•Mekanika mundëson shpejtësi përafërsisht konstante të kthimit, dhe çdo periodë është afërsisht 100 ms e gjatë, me ndërprerje prej 60 ms (shih fig.).
•Metoda e tillë e transmetimit të shifrave është shfrytëzuar gjithashtu për sinjalizim ndërmjet centraleve, dhe në atë rast kemi të bëjmë me sinjalizim me shkyçje të linjës.
•Vlera e rrymës së linjës ndryshon prej një shteti në shtetin tjetër, dhe ajo varet gjithashtu nga gjatësia e linjës dhe, p.sh., nga tensioni.
•Rëndom, ajo ka vlera 20 deri 50 mA, vlera këto të mjaftueshme për funksionimin e centraleve të gjeneracioneve të vjetra elektromekanike, të cilat shfrytëzojnë impulset për kontrollimin e drejtpërdrejt të komutatorëve rotativ të tabelës së komutimit të një centrali.

Zgjedhja tonale
•Aparatet telefonike aktualisht kanë qarqe elektronike, të cilat mundësojnë mënyrë më të mirë të sinjalizimit.
•Centralet digjitale nuk kërkojnë impulse të fuqisë së madhe për të drejtuar zgjedhësit, siç ka qenë rasti te komutatorët elektromekanik të centraleve përkatëse elektromekanike.
•Por, linjat e abonentëve furnizohen dhe do të furnizohen akoma me bateri të tensionit –48-V ose –60-V, në mënyrë që telefonat të vazhdojnë të funksionojnë të pavarur nga furnizimi nëpërmjet të rrjetit elektrik.
•Telefonat elektronik shfrytëzojnë gjatë gjithë kohës rrymë prej 50 - 500-μA për të furnizuar qarqet elektronike me energji, e cila është e nevojshme për përsëritjen e numrit, zgjedhjen e shkurtuar, si dhe për funksione tjera shtesë të aparateve bashkëkohore telefonike.

Zgjedhja tonale
•Telefonat bashkëkohor zakonisht kanë 12 butona për shtypje që shërbejnë për zgjedhje, secili prej të cilëve gjeneron një ton me dy frekuenca (butonat A, B, C dhe D nga fig. nuk përfshihen në aparatin e rëndomtë telefonik).
•Njëra prej frekuencave është nga brezi i epërm i frekuencave, ndërsa tjetra nga brezi i poshtëm (shih fig.).
•Të gjitha frekuencat janë brenda brezit të frekuencave të zërit (300–3,400 Hz), kështu që mund të transmetohen nëpërmjet të rrjetit ndërmjet dy pikave fundore me rastin e vendosjes së lidhjes për komunikim.
•Principi i tillë i sinjalizimit njihet si sinjalizim multifrekuent me ton dual (dual- tone multifrequency - DTMF signaling).

Zgjedhja tonale
•Tonet detektohen nga pajisja për interfejsin e abonentit me central telefonik dhe, nëse është e nevojshme, sinjalizohen më tutje në centralet tjera nëpërmjet të cilave do të vendoset lidhja.
•Të gjitha centralet lokale digjitale kanë mundësi të përdorimit të zgjedhjes rotative ose tonale në linjën e abonentit. Prandaj, abonenti ka mundësi që me një çelës në telefonin e tij të zgjedhë se cilën prej mënyrave të zgjedhjes do të përdorë. Nëse kemi të bëjmë me centrale lokale bashkëkohore gjithmonë do të zgjidhej zgjedhja tonale.
•Përparësitë e zgjedhjes tonale:
Është më e shpejtë dhe zgjedhja e të gjitha shifrave zgjat njësoj.
Shkakton gabime më të vogla të zgjedhjes.
Është i mundshëm i ashtuquajturi sinjalizim ndërmjet pikave fundore (end-to-end signaling) përkatësisht ndërmjet centralit fillestar dhe atij përfundimtar të lidhjes.
Janë në dispozicion butonat plotësues për aktivizimin e shërbimeve shtesë (*, #, A, B, C, D).

Zgjedhja tonale
•Shërbimet shtesë i mundësojnë abonentit të ndikojë në rrugëzimin (routing) e thirrjeve të tij telefonike. Shërbimet e tilla, si p.sh. transferimi i thirrjes, nuk janë në dispozicion te telefonat që përdorin zgjedhjen rotative.
•Për kontrollimin e shërbimeve të këtilla duhet butona të kontrollit (* dhe #), që janë në dispozicion vetëm te telefonat me shtypje butonash (push-button telephones), të cilët shfrytëzojnë zgjedhjen tonale.
•Zgjedhja tonale përdoret gjithashtu për kontrollimin e shërbimeve me vlerë të shtuar (value-added services).
•Shërbimet me vlerë të shtuar, siç është p.sh. shërbimi telebankar (telebanking), janë shërbime që mund të ofrohen nëpërmjet të rrjetit telefonik, por që zakonisht sigurohen nga ofrues tjerë shërbimesh; pra jo nga operatorë të rrjeteve telekomunikuese. Tonet transmetohen në të njëjtin brez frekuencor të zërit, dhe gjatë kohëzgjatjes së thirrjes kemi mundësi të zgjedhim shifra për t’i transmetuar makinës për shërbime telebankare p.sh. numrin e llogarisë rrjedhëse dhe kodin e sigurisë.
•E metë kryesore e lidhjes fikse të abonentit është mundësia akoma modeste e komunikimit njeri-makinë, gjë që vështirëson shfrytëzimin e shërbimeve të reja.
•Disa tipa të telefonave që kanë mundësi për shfaqe vizuale janë më të volitshëm për shfrytëzim, por abonentët përsëri duhet të mbajnë në mend një seri urdhrash për të shfrytëzuar shërbime të reja të ofruara nga rrjeti bashkëkohor telefonik.

Linja lokale dhe qarqet dytelëshe dhe katërtelëshe
• Çdo përdorim i kanaleve telefonike realizohet me dy shtigje njëdrejtimëshe,
njëri për transmetim dhe tjetri për pranim.
• Linja lokale, e cila lidh aparatin telefonik me centralin lokal është një qark
dytelësh (two-wire - 2W circuit), që bart sinjalet në të dy drejtimet (shih figurat).
• Madje edhe ISDN-ja dhe linjat asimetrike të abonentëve digjital (asymmetrical
digital subscriber lines - ADSLs) shfrytëzojnë linjat e tilla lokale dytelëshe.
• Linjat e abonentit janë dhe do të mbeten qarqe dytelëshe, sepse ato janë një
prej investimeve më të mëdha në rrjetin e telefonisë fikse.

•Lidhjet e hershme telefonike në rrjet kanë qenë qarqe dytelëshe. Pasi që lidhjet e gjata dobësojnë sinjalin e të folurit, në linjën e tillë janë të nevojshëm përforcues përkatësisht rigjenerues.
•Në qarqet dytelëshe, amplifikimi ose rigjenerimi i sinjalit mund të shkaktojë oscilime ose aktivizim të ziles, nëse sinjali në dalje të një amplifikatori ose rigjeneratori kthehet nëpërmjet të qarkut të mbyllur në qarkun hyrës të drejtimit tjetër të transmetimit (shih fig.).

•Principi i funksionimit të qarqeve elektronike në rrjet është njëdrejtimësh, dhe brenda rrjetit përdoren nga dy përcjellës për secilin drejtim ose lidhja katërtelëshe (four-wire - 4W connections).
•Lidhja katërtelëshe është shumë më lehtë të mirëmbahet në krahasim me lidhjet dytelëshe, sepse drejtimet e transmetimit janë të pavarura nga njëri- tjetri, duke shmangur kështu oscilimin e mundshëm (potential oscillation), shih fig.
•Për të lidh një lidhje lokale 2W në rrjetin 4W, nevojitet një qark i ashtuquajtur hibrid 2W/4W (hybrid). Në vazhdim do të sqarohet mënyra e funksionimit të hibridit 2W/4W, të realizuar me transformator (pështjella nga përçuesi e mbështjellur rreth një bërthame hekuri).

•Rryma alternative që rrjedh nëpër pështjellë shkakton fushë magnetike në bërthamën e hekurit, e cila prodhon rrymë në përçuesit e përshtjellave tjera, të cilat janë të mbështjellura rreth të njëjtës bërthamë të hekurit.
•Në fig. është treguar hibridi 2W/4W në interfejsin e abonentit me centralin telefonik. Për këtë qëllim në hibrid nevojiten dy transformatorë të ndarë, secili prej tyre i përbërë nga tri pështjella të ngjashme dhe të çiftuara mirë.
•Në çdo transformator rryma alternative në një pështjellë shkakton rrymë alternative në mbështjellat tjera të transformatorit të njëjtë.
•Pikat e zeza të pështjellave ose shenjat e polaritetit tregojnë drejtimin e rrjedhjes së rrymës (polaritetin e pështjellës).

•Në fig. shihet se rryma nga çiftorja e pranimit (receive pair) shkakton dy rryma me polaritet të kundërt në dy përshtjellat e transformatorit T2.
•Rrymat e tilla kanë drejtim të kundërt në transformatorin T1; pra ato, ose fushat magnetike të tyre në bërthamën e hekurit, e anulojnë njëra tjetrën, dhe sinjali nga çiftorja e pranimit nuk kalon ose së paku është mjaftë i dobësuar në çiftoren e transmetimit (transmit pair).
•Në praktikë, balancimi nuk është ideal dhe sinjali i dobësuar kthehet në lidhjen e kundërt, kështu që si i tillë dëgjohet si sinjal jehone (echo) nga ana e larguar (çiftorja e pranimit) e qarkut telefonik, nëse vonesa e përhapjes dydrejtimëshe (two-way propagation delay) e qarkut është mjaftë e gjatë.
•Vijat e ndërprera në fig. tregojnë shtegun kryesor të sinjalit të të folurit në transmetim dhe në pranim.

•Lidhjet satelitore kanë vonesë të gjatë të përhapjes për shkak të distancave të mëdha të përhapjes.
•Gjithashtu të folurit nga rrjetet digjitale celulare në rrjetet fikse telefonike i nënshtrohet vonesës së gjatë për shkak të kodimit të të folurit (A/D dhe D/A shndërrimi).
•Vonesat nga shtigjet e tilla qarkore të lidhjeve të këtilla janë më të gjata se 50 deri 100 ms, duke shkaktuar kështu dukurinë e jehonës ndërhyrëse (disturbing echo).
•Prandaj, në rastin e lidhjeve të këtilla, në rrjet duhet të përdoren pajisje të veçanta për eliminimin e jehonës, të njohura si eliminues të jehonës (echo cancellers).
•Hibridi 2W/4W realizon këto funksione:
Ndan sinjalet e transmetimit dhe ato të pranimit.
Ia përshtat impedancën e lidhjes lokale 2W qarkut të rrjetit.
Siguron dobësim për sinjalet që arrijnë nga shtegu për pranim, duke i parandaluar që të hyjnë në shtegun e transmetimit, në ç’rast do të shkaktonin dukurinë e jehonës.

• Në interfejsin e ISDN-së me shpejtësi themelore (basic rate access - BRA)
përdoret transmetim dydrejtimësh i të dhënave prej 160-Kbps në qarkun 2W
(lidhja e zakonshme e abonentit).
• Në këtë rast drejtimet e transmetimit ndahen me ndihmën e teknologjisë së
përpunimit digjital të sinjaleve.
• Por, me qëllim të përmirësimit të performancave, shumë zbatime
shfrytëzojnë qarkun e transformatorit të përshkruar paraprakisht së bashku
me teknologjinë e përpunimit digjital të sinjaleve.
• Në çdo aparat të abonentit përdoret gati i njëjti princip i hibridit 2W/4W me
qëllim të shuarjes së zërit nga mikrofoni në kufje, shih fig. a.
• Nga fig. b. shihet qartë anulimi i fushave magnetike në qarkun e kufjes
(earphone), të shkaktuara nga rrymat alternative me polaritet të kundërt në
qarkun e mikrofonit të aparatin telefonik.
a b

Sistemi i numeracionit telefonik
•Një lidhje ndërkombëtare telefonike nga cili do telefon në cilin do telefon tjetër mundësohet me identifikimin unik të çdo prize telefonike në botë.
•Në rrjetet telefonike mobile, çdo aparat telefonik (ose kartelë e abonentit), ka një numër unik të identifikimit.
•Sistemi i numeracionit është hierarkik, dhe në nivel më të lartë ai ka një kod shtetëror ndërkombëtarisht të standardizuar, duke pavarësuar në këtë mënyrë skemat shtetërore të numeracionit nga njëra tjetra.
•Rekomandimi i ITU-T (E.164), i cili përcakton planin telekomunikues ndërkombëtar publik të numeracionit në rrjetet telefonike publike me komutim kanalesh (PSTN) dhe në disa rrjete tjera të të dhënave, përcakton gjithashtu edhe formatin dhe strukturën e hierarkisë së numrave telefonik, shih fig. Në vazhdim do të sqarohen fushat e numrit telefonik të treguara në fig.

Prefiksi ndërkombëtar
•Prefiksi ndërkombëtar ose numri për akses ndërkombëtar përdoret për thirrje ndërkombëtare me të cilin i bëhet me dije rrjetit që lidhja do të rrugëzohet nëpërmjet të një centrali telefonik të një shteti tjetër.
•Prefiksi ndërkombëtar mund të dallohen prej shteti në shtet, edhe pse ai gradualisht po harmonizohet, dhe me përjashtime të vogla. p.sh. për të gjitha vendet e Evropës shfrytëzohet prefiksi 00.
•Nëse shërbimin telefonik ndërkombëtar e ofrojnë më tepër operatorë, abonenti mund të zgjedhë ndërmjet operatorëve të ndryshëm, duke shfrytëzuar prefiksin e operatorit, në vend të 00.
•Kështu p. sh. në Finlandë, abonenti do të zgjidhte operatorin Oy Finnet International me shifrat 999.

Prefiksi shtetëror
•Kodi i shtetit ka një deri në katër numra që përcaktojnë kodin e abonentit B, dhe nuk është i nevojshëm për thirrje brenda shtetit, sepse qëllimi i tij është që të bëjë identifikimin e abonentit unik në botë.
•Një numër telefonik që përfshin kodin e shtetit quhet numër ndërkombëtar, dhe ai ka gjatësinë maksimale prej 12 shifrash.
•Pasi që ka disa qindra shtete në botë, nga ITU janë përkufizuar shumë kode shtetërore, dhe gjatësia e tyre ndryshon nga një deri në katër shifra (disa zona të vogla kanë kod madje edhe më të gjatë).
•Kështu p.sh. ShBA dhe Kanada kanë kodin “1”, Gjermania “49”, Britania e Madhe “44”, Meksika “52”, Finlanda “358” Xhamajka “1809”.

Prefiksi rajonal
•Kodi rajonal (trunk code) përcakton zonën se ku do të drejtohet thirrja brenda shtetit.
•Shifra e parë është identifikimi për thirrje në largësi (long-distance call), ndërsa shifrat tjera identifikojnë rajonin.
•Shifra e parë nuk është e nevojshme në rastin e thirrjes ndërkombëtare, sepse thirrja e tillë drejtohet gjithmonë nga niveli i rrjetit të destinuar për thirrje në largësi .
•Në rastin e shërbimit celular, në vend të identifikimit të lokacionit, përdoret kodi rajonal për identifikimin e rrjetit amë të abonentin.
•Me anë të këtij kodi të rrjetit, thirrja drejtohet drejtë rrjetit amë, i cili pastaj përcakton lokacionin e abonentit dhe e drejton thirrjen në destinacion.

Prefiksi rajonal
•Kodi rajonal dhe numri i abonentit së bashku formojnë një identifikim unik për abonentin në nivel shtetëror, i cili paraqet numrin shtetëror me gjatësi maksimale prej 10 shifrash. Kodi rajonal fillon me “0” në Evropë, por “0” nuk përdoret për thirrjet nga jashtë.
•Në shtetet ku shërbimet telefonike në largësi i ofrojnë më tepër operatorë, abonenti zgjedhë operatorin përkatës nëpërmjet të zgjedhjes së prefiksit të operatorit e pastaj kodin rajonal.
•Në Finlandë dy shembuj të numrave të operatorit për lidhje në largësi janë: 109 për Finnet dhe 1041 për Song Networks.

Numri i abonentit
•Numri i abonentit në një rrjet fiks telefonik është identifikim unik i abonentit brenda një rajoni gjeografik, kështu që për t’u lidhur me një abonent, zgjidhet i njëjti numër prej cilës do pike të rajonit.
•Për shkak të hierarkisë së numeracionit, pjesa apo nënfusha e numrit telefonik të një abonenti mund të jetë e njëjtë me numrin e një abonenti nga një rajon tjetër.
•Nëse ofrimi i shërbimit telefonik lokal është liberalizuar (që është edhe synim i shteteve në Evropë), abonenti ka mundësi të zgjedhë operatorin e rrjetit për thirrje lokale, duke zgjedhur prefiksin e operatorit lokal e pastaj numrin e abonentitin.

Numri i operatorit
•Me liberalizimin e shërbimeve telekomunikuese, ka filluar hyrja e operatorëve të rinj në treg, kështu që në këtë rast përveç numrave të përshkruar paraprakisht, abonenti duhet të zgjedhë shifra shtesë për zgjedhjen e operatorit përkatës të rrjetit. Siç u tha paraprakisht, abonenti mund të zgjedhë operatorin e shërbimit për thirrje lokale, thirrje në largësi dhe për thirrje ndërkombëtare.
•Autoritetet shtetërore telekomunikuese përcaktojnë numrat në shfrytëzim të operatorëve dhe tarifat e thirrjeve që zgjidhen pa një numër të operatorit. Prandaj, nëse abonenti nuk specifikon operatorin e rrjetit ndërkombëtar dhe të lidhjes në largësi me prefiksin përkatës të operatorit, rrjeti zgjidhet me rastësi ose sipas rregullave tjera të specifikuara nga autoritetet shtetërore telekomunikuese.
•Vendosja e konkurrencës reale në ofrimin e shërbimeve fikse telekomunikuese ka qenë e suksesshme në shumë vende të botës. Por, në këtë situatë paraqitet si problem nevoja për të zgjedhë prefiksin e operatorit në të gjitha nivelet.
•Si problem tjetër janë tarifat e ulëta për shërbime fikse telefonike, të cilat i bëjnë abonentët të pa interesuar që të harxhojnë kohë për të zgjedhur operatorin.
•Për shfrytëzuesit biznesor, për të cilët kontrollimi i kostos së telekomunikimeve është i rëndësishëm, konkurrenca sigurisht do të zvogëlojë kostot e këtilla.
•Për shmangien e problemit të zgjedhjes shtesë, shfrytëzuesit biznesor ose abonentët e përhershëm, mund të bëjnë marrëveshje me një nga operatorët e rrjetit për thirrje lokale, në largësi dhe për ato ndërkombëtare.

Rrjeti për akses lokal
•Rrjeti për akses lokal (local-access network) siguron lidhjen ndërmjet telefonit të abonentit dhe të centralit lokal.
•Abonentët e telefonit të zakonshëm dhe të rrjetit ISDN, si linjë të abonentit shfrytëzojnë çiftoren, ndërsa për shfrytëzuesit biznesor mund të kërkohen kapacitet më i madh, i realizuar me fibër optik ose me lidhje mikrovalore.
•Në rrjetin për akses lokal për lidhjen e abonentit në rrjetin publik telekomunikues shfrytëzohen teknologji të ndryshme. Në fig. është treguar struktura e rrjetit për akses lokal, dhe janë paraqitur teknologjitë më të rëndësishme, të cilat janë në shfrytëzim.

•Numri më i madh i lidhjeve të abonentit realizohet nëpërmjet të kabllos me çiftore të përdredhura (twisted pairs cable). Kabllot e abonentit kanë shumë çiftore që janë të veshur me një shtresë të përbashkët të aluminit dhe me mbrojtës të plastikës. Në zonat urbane kabllot janë të futur nën tokë dhe mund të kenë qindra çiftore.
•Për ndarjen e kabllos me numër të madh të çiftoreve në kabllo me numër të vogël të çiftoreve, dhe për shpërndarjen e çiftoreve të abonentit deri në shtëpi shërbejnë pikat e shpërndarjes (distribution points) të treguara në fig, të cilat janë të instaluara në kabina të brendshme ose të jashtme. Në zonat periferike apo ato të fshatit, kabllot mbitokësor shpesh janë zgjidhje më ekonomike se sa ato nëntokësor.

•Për kapacitet më të madh të transmetimit (mbi 2 Mbps), ose kur kërkohet kualitet shumë i mirë i transmetimit, shfrytëzohet lidhja me kabllo optik.
•Kur kërkohet rritja e kapacitetit të transmetimit mbi kapacitetin ekzistues të rrjetit kabllor, zgjidhje më ekonomike shpesh është lidhja mikrovalore radiorele kundruall asaj me fibër optik.
•Instalimi i kabllove optik ose metalik merr më tepër kohë për shkak se nevojitet leje shfrytëzimi (right of way) nga pronarët e tokave dhe nga autoritetet përkatëse, dhe është shumë i shtrenjtë kur kablloja duhet shtruar nën tokë.
•Një teknologji për implementimin e lidhjes së zakonshme të abonentit për shërbimin e telefonisë fikse është lidhja lokale pa tel (wireless local loop - WLL), e cila shfrytëzon radiovalë dhe nuk kërkon instalimin e kabllos së abonentit, dhe si e tillë është lidhje që nuk merr kohë dhe nuk kushton shtrenjtë për të lidh abonentin në rrjetin publik.
•Me ndihmën e kësaj teknologjie, operatorët e ri mund të sigurojnë shërbime në një zonë ku veç ekziston një operator tjetër kabllor, si dhe në zonat rurale, me qëllim të zëvendësimit të linjave të vjetra mbitokësore të abonentëve telefonik.

•Për shfrytëzim sa më efektiv të kabllove ekzistues, kur nevojitet të rritet kapaciteti i rrjetit kabllor për lidhjen e abonentëve, më ekonomike mund të jetë instalimi i të ashtuquajturve koncentratorë (concentrators), njësi të larguara të abonentit (remote subscriber units) ose multiplekserë të abonentit (subscriber multiplexers).
•Për të vënë në pah mundësinë për komutim të njësisë së larguar (remote unit), përdorim njërin prej këtyre termave. Koncentratorët mund të jenë në gjendje që në mënyrë të pavarur të komutojnë thirrjet lokale ndërmjet abonentëve të lidhur në atë koncentrator. Kështu që njësia e larguar e abonentit në esencë është pjesë e interfejsit të abonentit në central, e cila është zhvendosur më afër abonentëve.

•Multiplekserët e abonentit mund të lidhin çdo abonent vetëm në një pjesë të brezit frekuencor (në një kanal), ose në një interval kohor (time slot), përkatësisht në një kanal brenda kuadrit PCM.
•Detajet e funksionimit të sistemeve të këtilla varen nga prodhuesi, por mund të thuhet se vetëm abonentët të cilët kanë ngritur receptorin kanë rezervuar një kanal në centralin lokal.
•Transmetimi digjital ndërmjet centralit dhe koncentratorit rrit edhe më tepër shfrytëzimin e kabllos, ashtu që dy çiftore të kabllos u shërbejnë dhjetëra abonentëve.
•Këtu u dhanë format e qasjes së bazuar kryesisht në shërbimet e telefonisë fikse, por të njëjtat mund të shfrytëzohen edhe për akses në Internet.

Rrjeti rajonal
•Hierarkia e centraleve në nivel shtetëror përfshin më tepër nivele të centraleve mbi atë të nivelit lokal. Në fig. është treguar një strukturë e thjeshtuar për një rrjet, ku nivelet më të larta se niveli i centralit lokal janë treguar si një nivel i vetëm ose si centrale rajonale (trunk exchanges).
•Centralet lokale janë të lidhura në centralet e tilla rajonale, të cilat lidhen ndërmjet veti për të siguruar një rrjet të lidhjeve prej një abonenti tek abonenti tjetër në shtet.

Rrjeti rajonal
•Centralet rajonale i lidhin shtigjet transmetuese me kapacitetit të madh, zakonisht sisteme linjore optike me kapacitet deri në 10 Gbps.
•Duhet theksuar në këtë rast se një rrjet transmetimi në nivele të larta ka shtigje alternative për transmetim, kështu që nëse dështon një prej sistemeve të këtilla, centralet kanë mundësi të shmangin defektin, duke drejtuar thirrjet e reja nëpërmjet të sistemeve tjera transmetuese dhe centraleve tjera rajonale, shih fig. Lidhjet ndërmjet centraleve lokale dhe atyre rajonale zakonisht nuk janë të mbrojtura nga defektet, sepse defekti i tillë ka pasoja për një numër të vogël të abonentëve.

Rrjeti rajonal
•Sistemet transmetuese që ndërlidhin centralet rajonale formojnë rrjetin transmetues ose të transportit, i cili ka për qëllim thjeshtë të sigurojë një numër të kërkuar të kanaleve (ose kapacitet të transmetimit të të dhënave) nga një vend i centralit në një vend tjetër.
•Centralet rajonale i shfrytëzojnë kanalet e tilla të rrjetit të transportit për thirrjet të cilat ato i drejtojnë, varësisht nga kërkesa e abonentit nga një central në tjetrin, dhe zakonisht janë të vendosura në qytete më të mëdha.
•Centralet e tilla janë digjitale dhe për këmbimin e informacioneve të rrugëzimit dhe të informacioneve tjera ndërmjet centraleve shfrytëzojnë standardin ndërkombëtar të sinjalizimit me kanal të përbashkët - Signaling System 7 (SS7).
•Linjat transmetuese ndërmjet centraleve kanë kanale konvencionale telefonike të transmetimit me multipleksim me ndarje kohe (Time-division multiplexing - TDM).
•Aktualisht, për ndërlidhjen e centraleve është në ekspansion shfrytëzimi i rrjeteve IP (Internet Protocol Networks), të cilat kërkojnë ndërmjetës medial ose komutatorë softuerik (media gateways - MGWs) ndërmjet centralit dhe rrjetit IP, që kujdesen për sinjalizim dhe transmetim në kohë reale në rrjetin IP.

Rrjeti ndërkombëtar
•Çdo shtet ka së paku një qendër komutuese ndërkombëtare (international switching center), te e cila janë të lidhura centralet rajonale, shih fig.
•Nëpërmjet të këtij niveli më të lartë hierarkik të komutimit, thirrjet ndërkombëtare janë të lidhur nga një shtet në shtetin tjetër, dhe çdo abonent ka mundësi aksesi te secili abonent gjithandej nëpër botë.

•Sistemet optike me kapacitet të madh lidhin centralet ndërkombëtare ose qendrat komutuese të rrjeteve nacionale.
•Kabllot detare (kabllot koaksiale ose sistemet me kabllo optikë), radiosistemet mikrovalore dhe satelitore lidhin rrjetet kontinentale për të formuar rrjetin telekomunikues mbarëbotëror. Kablloja e parë e sistemit telefonik nëpër Oqeanin e Atlantikut Verior është instaluar në vitin 1956, dhe kishte kapacitet prej 36 kanaleve telefonike.
•Sistemet bashkëkohore optike detare kanë kapacitet prej disa qindra mijëra kanale telefonike, dhe çdo vjet futen në përdorim sisteme të reja detare.
•Përveç telefonisë, sistemet detare bartin komunikacionin ndërkontinental të Internetit, i cili vlerësohet se angazhon pjesën më të madhe të kapaciteteve të sistemeve të reja që instalohen.

•Sistemet detare janë shtigjet kryesore për thirrjet telefonike ndërkontinentale dhe të komunikimit me Internet, ndërsa sistemet satelitore janë nga ndonjë herë sisteme rezervë në rast të kongjestionit (congestion) të trafikut.
•Përshkrimi i deritashëm i strukturave të përbashkëta të rrjetit global telekomunikues është bërë pa specifikuar teknologji të ndryshme të rrjeteve, që sigurojnë lloje të ndryshme të shërbimeve.
•Prandaj, rrjeti telekomunikues është në të vërtetë një bashkësi e rrjeteve prej të cilave secila ka karakteristika të përshtatshme për shërbimin që ofron. Në vazhdim, në pika të shkurtra, do të analizojmë teknologjitë më të rëndësishme të rrjeteve.

Rrjetet telekomunikuese
•Sqarimet e deritanishme në lidhje me rrjetet telekomunikuese janë bërë duke u bazuar në shembullin e rrjeteve të telefonisë konvencionale.
•Por, rrjetet publike përbëhen prej shumë rrjeteve tjera, të cilat janë të optimizuara për të siguruar shërbime me karakteristika të ndryshme.
•Rrjetet telekomunikuese, që do të jenë objekt shqyrtimi në vazhdim, mund t’i kategorizojmë në disa mënyra të ndryshme.
•Nëse kemi parasysh shfrytëzuesit e rrjetit dhe disponueshmërinë e shërbimeve, ekzistojnë dy kategori të gjera: rrjetet publike dhe rrjetet private ose të dedikuara.

Rrjetet publike
•Rrjetet publike janë në pronësi të operatorëve të rrjetit telekomunikues dhe menaxhohen prej tyre.
•Për të siguruar shërbime telekomunikuese, operatorët e këtillë kanë licencë, dhe kjo zakonisht është veprimtari themelore e tyre.
•Çdo shfrytëzues mund të lidhet në rrjetin publik telekomunikues nëse ka pajisjen përkatëse të standardizuar dhe marrëveshjen me operatorin e rrjetit.

Rrjeti telefonik
•Rrjeti telefonik publik me komutim kanalesh (public switched telephone network - PSTN) është rrjeti kryesor në shfrytëzim publik.
•Kur dëshirojmë të bëjmë dallimin e shërbimit të zakonshëm të telefonisë fikse nga shërbimet tjera që aktualisht sigurohen nga rrjetet telekomunikuese, shërbimit të këtillë ngandonjëherë i referohemi si shërbim konvencional i telefonisë fikse (Plain old telephone service - POTS).
•Përveç komunikimit telefonik ndërmjet telefonave fiks, me anë të modemit të brezit të zërit (voice-band modem), të dhënat nga kompjuteri personal mund të shndërrohen në audio sinjale analoge, që pastaj të transmetohen nëpërmjet të linjës telefonike të POTS-it.
•Si hap i ardhshëm i evoluimit të PSTN-së është rrjeti i ISDN-së.

Rrjetet e telefonisë mobile
•Sistemet e telefonisë mobile ose celulare sigurojnë radiokomunikime nëpërmjet të pjesës së rrjetit për akses lokal.
•Ato janë rrjete për akses rajonal ose shtetëror, dhe për lidhje në largësi ose lidhje ndërmjet qytetesh (long-distance connections) si dhe për lidhje ndërkombëtare, lidhen në rrjetin PSTN ose në ndonjë central tjetër të kompanisë së telefonisë celulare.

Rrjeti telegrafik
•Ky rrjet mundëson lidhjen e teleprinterëve me anë të centraleve të dedikimit të veçantë.
•Shpejtësia e transmetimit në rrjetin e këtillë është shumë e vogël (50 ose 75 bps), që e bënë atë mjaftë fleksibil.
•Rrjeti i këtillë ka qenë mjaftë i përhapur në të kaluarën, por rëndësia e tij ka rënë, sepse sistemet tjera të transmetimit të mesazheve si posta elektronike dhe faksimile, kanë zvogëluar pjesëmarrjen e tij në tregun e shërbimeve të kësaj natyre.

Rrjetet për mesazhe njëdrejtimëshe
•Rrjetet për mesazhe njëdrejtimëshe (paging networks) janë rrjete njëdrejtimëshe, ndërsa marrësit e mesazheve njëdrejtimëshe ose pejxherët (pagers) janë sisteme të komunikimit pa tel me kosto të ulët dhe me peshë të vogël, që shërbejnë për kontaktimin e shfrytëzuesëve pa përdorimin e zërit.
•Ato thjeshtë vetëm sinjalizojnë me sinjalin për prani “bip” (beep). Pejxherët e sofistikuar mund të pranojnë sasi të madhe të tekstit dhe të shfaqin mesazhe të emailit në ekran.
•Në vendet ku kanë depërtuar sistemet celulare që sigurojnë shërbime të mesazheve tekstuale, rëndësia e sistemeve të mesazheve njëdrejtimëshe ka rënë.

Rrjetet publike të të dhënave
•Rrjetet publike të të dhënave sigurojnë lidhje të huazuara nga pika në pikë (leased point-to-point connections) me lidhje me komutim qarqesh ose me komutim paketash.
•Linjat e huazuara nga pika në pikë janë shpesh zgjidhje ekonomike për lidhjen e rrjeteve LAN të njësive të një korporate në një rajon, ndërsa rrjetet me komutim qarqesh të dedikuara për transmetimin e të dhënave aktualisht nuk janë shumë të përhapura.
•Shërbimi i të dhënave me komutim paketash sigurohet gjithandej nëpër botë me rrjetin X.25, i cili punon sipas rekomandimeve të serisë X të ITU-T. Emri komercial i rrjeteve X.25 dallohet nga vendi në vend, kështu që, p.sh.,në Australi shfrytëzohet Auspak ndërsa në Finlandë, Finpak.
•Rrjetet e tilla janë ndërtuar për të siguruar shërbimin e transmetimit të të dhënave komerciale, dhe sigurojnë sistemin e pagesës ashtu që fatura e shfrytëzuesit mund të bazohet në sasinë e të dhënave të transferuara.
•Rëndësia e rrjeteve të këtilla, të cilat kanë qenë të përhapura gjatë viteve të ’80-ta, është zvogëluar për shkak të përhapjes së Internetit, kështu që emaili i Internetit e ka zëvendësuar emailin e rrjetit X.25.
•Për të siguruar shërbime të të dhënave për shfrytëzuesit mobil, janë implementuar rrjete publike të të dhënave për transmetim pa tela, siç është radioshërbimi i përgjithshëm paketor (general packet radio service - GPRS).
•Një teknologji tjetër e rrjetit LAN pa tel (Wireless LAN - WLAN) shfrytëzohet për sigurimin e shërbimit të të dhënave në pika të rëndësishme (hot spots), siç janë aeroportet, restorantet, etj.

Interneti
•Interneti është rrjet botëror me komutim paketash i zhvilluar nga rrjeti ARPANET (Advanced Research Projects Agency Network), i cili është realizuar nga Departamenti i Mbrojtjes së SHBA-së në vitin 1969.
•ARPANET-i është zgjeruar dhe është bërë rrjet kompjuterik mbarëbotëror i quajtur Internet, i cili është shfrytëzuar në vitet e ’70-ta dhe ’80-ta, kryesisht për institucionet akademike, siç janë universitetet.
•Për shkak të historisë së tij, Interneti nuk e siguron funksionin e tarifimit, dhe faturimi për shfrytëzues zakonisht bazohet në shpejtësinë e siguruar për akses dhe në taksën mujore fikse.
•Në gjysmën e parë të viteve të ’90-ta është futur sistemi WWW (World Wide Web), ueb i bazuar në numër të madh të mediave për akses dhe për kërkim të informacioneve në Internet (tekst, grafikë, zë, figura fikse, video), dhe që atëherë shfrytëzimi i Internetit është përhapur masovikisht.
•Interneti është rrjeti kryesor i informacionit në botë, dhe aktualisht janë paraqitur shumë ofrues të shërbimit të Internetit (Internet service providers - ISPs), që ofrojnë shërbime për biznese dhe për shfrytëzues të një vendi.
•Zgjerimi i Internetit vazhdon dhe evoluimi i shërbimeve komerciale (si p.sh, blerja elektronike), teknologjitë e reja për akses, siç janë xDSL (digital subscriber lines) dhe shërbimet e integruara të zërit dhe të videos, do të rrisin edhe më tepër rëndësinë e tij në të ardhmen.
•Shkurtesa xDSL u referohet të gjitha tipave të linjave digjitale të abonentit (digital subscriber lines - DSL), dy më kryesore prej të cilave janë ADSL (Asymmetric Digital Subscriber Line) dhe SDSL (Symmetric Digital Subscriber Line) , ndërsa dy llojet tjera janë HDSL (High-data-rate DSL) dhe VDSL (Very high DSL).

ISDN
•Rrjeti aktual telefonik gradualisht është zhvilluar në rrjet ISDN, ku të gjitha informacionet (zëri, video dhe të dhënat) ndërmjet dy pikave të fundit, transmetohen në formë digjitale nëpërmjet të një linje, që quhet linjë digjitale.
•Me disa ndërhyrje harduerike dhe softuerike, centralet telefonike bashkëkohore kanë mundësi të sigurojnë shërbime për ISDN-në. Ndryshimi më i rëndësishëm harduerik është kërkesa për zëvendësimin e pajisjeve ndërmjetësuse analoge të abonentit me ato digjitale, siç është treguar në fig.

ISDN
•Linja e zakonshme dytelëshe e abonentit në rrjetin telefonik avancohet në një akses me shpejtësi themelore të transmetimit (basic rate interface - BRI) të ISDN-së me anë të një terminali të rrjetit (network terminal – NT) të vendosur në anën e abonentit, me pajisjen ndërmjetësuese (interfeace unit) me shpejtësi themelore dhe me softuer për ISDN-në në centralin lokal.
•Shpejtësia dydrejtimëshe e të dhënave në linjën e abonentit është 160 Kbps, e cila bart 144 Kbps të dhëna të abonentit, ndërsa pjesa e mbetur u takon informacioneve shtesë të sinkronizimit të kuadrit, (framing information), me të cilat marrësi në pranim është në gjendje të ndajë kanalet e ndryshme nga të dhënat në një rrjedhë të vazhdueshme (data stream).
•Të dhënat e abonentit përfshijnë dy kanale të pavarur të shfrytëzuesit me komutim qarku prej 64-Kbps (kanalet B - nga Bearer channels), dhe një kanal për sinjalizim prej 16-Kbps (kanali D - nga Data ose Delta channel), pra 2B+D.

ISDN
•Abonentët mund të shfrytëzojnë kanalet e shfrytëzuesit (kanalet B), me shpejtësi 64 Kbps, për transmetim të zërit, të dhënave, fiksimilet ose për lidhje të videokonferencës.
•Abonentët mund të shfrytëzojnë të dy kanalet B në mënyrë të pavarur në të njëjtën kohë, duke i komutuar pavarësisht, p. sh., me shfrytëzimin e njërit prej tyre për thirrje telefonike dhe të tjetrit, për lidhje në Internet. Kanalet B mund të bashkohen për të siguruar një lidhje të vetme, me shpejtësi 128- Kbps, për kërkim në Internet (Internet surfing).
•ISDN-ja siguron një lidhje të sigurt 64/128-Kbps midis dy pikave, e cila ka kapacitet më të madh se sa lidhja e abonentëve me modem të brezit të zërit nëpër një linjë telefonike të zakonshme analoge.

ISDN
•Shfrytëzuesit mund të lidhin deri në tetë pajisje terminale në terminalin e rrjetit, dy prej të cilave mund të shfrytëzohen në të njëjtën kohë.
•Përparësia e ISDN-së ndaj shërbimit analog telefonik është shpejtësia më e madhe e të dhënave dhe mundësia e dy lidhjeve në të njëjtën kohë.
•Teknologjia ISDN ka qenë në dispozicion për një kohë, por përdorimi i saj ka qenë i vogël për shkak të kostos së lartë në të kaluarën.
•Sot operatorët ofrojnë çmime atraktive, dhe sidomos kërkesat në rritje për lidhe më të mira Interneti kanë shtuar deri në njëfarë mase popullaritetin e ISDN-së.
•Nga ana tjetër, teknologjitë për akses me shpejtësi më të madhe, si xDSL dhe modemet kabllore (cable modems), sigurojnë karakteristika më të mira pune, duke zvogëluar kështu zhvillimin e mëtutjeshëm të ISDN-së.
•Por, kostoja e ulët e teknologjisë ekzistuese të ISDN-së e bën të levërdishme mundësinë që operatorët e rrjetit të ofrojnë lidhje ISDN me çmim ndonjëherë më të ulët se dy lidhje konvencionale analoge telefonike.

Rrjetet e radios dhe televizionit
•Rrjetet e radios dhe të televizionit janë zakonisht rrjete njëdrejtimëshe për komunikime masovike (mass communications), dhe operatorët e këtyre rrjeteve tradicionalisht nuk kanë ofruar shërbime telekomunikuese dydrejtimëshe të komutuara (dial-up bidirectional telecommunications services).
•Aksesi në rrjetet e tilla nëpër rajone urbane aktualisht sigurohet kryesisht me rrjetet televizive kabllore, të ndërtuara nga operatorët e televizionit kabllor, të cilëve në fillim nuk u lejohej të ofrojnë shërbime të tjera telekomunikuese, dhe rrjetet e tyre brezgjera kabllore deri në shtëpi nuk mbështetnin komunikimet dydrejtimëshe.
•Por, me vazhdimin e liberalizimit të bizneseve telekomunikuese, operatorët e këtillë janë mjaftë aktiv edhe në ofimin e shërbimeve të tjera telekomunikuese, sidomos për shërbime të telefonisë fikse dhe për akses në Internet me shpejtësi të madhe të të dhënave (high-data-rate Internet access).

Rrjetet e radios dhe televizionit
•Për të siguruar shërbime interaktive, rrjetet televizive kabllore duhet të modernizohen me teknologji që u mundëson abonentëve jo vetëm të pranojnë sinjale televizive dhe të radios, por edhe të transmetojnë të dhëna nëpër rrjet.
•Pjesa më e madhe e investimeve veç është bërë me instalimin e kabllove brezgjerë, që janë atraktiv sidomos për sigurimin e shërbimit të Internetit për çdo shtëpi të lidhur në rrjetin televiziv kabllor.
•Zakonisht, një lidhje nëpërmjet të rrjetit televiziv kabllor u shërben më tepër shtëpive, që do të thotë se nuk ka lidhje të ndarë fizike për çdo shtëpi, siç ishte rasti me ISDN-në ose xDSL, kështu që shërbimi i tillë ka shpesh çmim atraktiv për shkak të investimeve të ndara përpjesëtimisht, edhe pse mund të paraqiten ndërprerje nga kongjestione të përkohshme, nëse në të njëjtën kohë ndodh të jenë aktiv më tepër shfrytëzues.

Rrjetet private ose të dedikuara
•Rrjetet private janë planifikuar dhe ndërtuar për nevojat e organizatave të caktuara, që zakonisht janë pronarë dhe i mirëmbajnë rrjetet e tilla.
•Shërbimet e siguruara janë një kombinim mirë i dizajnuar i zërit, të dhënave dhe, p.sh., të informacioneve të kontrollit të veçantë (special control information).

Rrjetet komunikuese të të folurit
•Shembuj të rrjeteve private të dedikuara të të folurit janë ato të shfrytëzuara nga policia dhe shërbimet tjera emergjente dhe të organizatave për taksi shërbimet.
•Rrjetet e tilla quhen rrjete private ose profesionale radiomobile (professional mobile radio - PMR).
•Ndërmarrjet hekurudhore kanë gjithashtu rrjete telefonike private që shfrytëzojnë kabllot e vendosur përgjatë binarëve.

Rrjetet komunikuese të të dhënave
•Rrjetet komunikuese të të dhënave janë rrjete të dedikuara, të cilat janë posaçërisht të planifikuara për transmetimin e të dhënave ndërmjet shërbimeve të një organizate ose kompanie.
•Rrjetet e tilla përfshinë rrjetet LAN me kompjuterë qendrorë (mainframe computers), që furnizojnë me informacione zyrat e degëve (branch offices) të një organizate.
•Bankat, zinxhirët e hoteleve (hotel chains) të një pronari dhe agjencitë e udhëtarëve kanë rrjete të veçanta të të dhënave për përditësimin dhe shpërndarjen e informacioneve mbi kreditë dhe rezervimet.

Rrjetet private virtuale
•Ndërtimi dhe mirëmbajtja e rrjetit privat të një organizate është veprim shumë i shtrenjtë, kështu që si zgjidhje tjetër është marrja me qira e resurseve nga një operator i rrjetit publik, të cilat shfrytëzohen bashkërisht me shfrytëzuesit tjerë.
•Rrjeti i tillë privat virtual (virtual private network - VPN) siguron shërbim të ngjashëm me atë të rrjetit privat të zakonshëm, por sistemet në rrjet janë në pronësi të operatorit të rrjetit publik. Në të vërtetë, VPN siguron një rrjet të dedikuar për shfrytëzuesit nëpërmjet të pajisjeve të rrjetit publik.
•Pra, me përqendrimin gjithnjë e më të madh në biznesit themelor, kompanitë janë të gatshme të kontraktojnë sigurimin, menaxhimin dhe mirëmbajtjen e shërbimeve të tyre telekomunikuese me një operator të rrjetit publik, i cili ka profesionist të stërvitur dhe të përkushtuar në telekomunikime.
•Principi i VPN-së shfrytëzohet për shërbime telefonike, siç janë rrjetet PBX/PABX të korporatës. Në këtë rast rrjeti i cili lidh degët e një kompanie shfrytëzon kanalet (telefonike ose për të dhëna me shpejtësi prej 56/64 Kbps) e rrjetit publik që merren me qira nga një operator i rrjetit publik.
•Një zbatim i rëndësishëm i VPN-së është shfrytëzimi i intranetit (intranet), i cili është një rrjet privat i të dhënave që shfrytëzon teknologjinë (protokollet dhe lidhjet) e Internetit si rrjet publik.
•Intraneti fizikisht mund të realizohet me më shumë LAN-e në vende të ndryshme, dhe për lidhjen e këtyre LAN-eve vendoset një rrjet privat virtual për të siguruar transmetimin e të dhënave ndërmjet vendeve me anë të Internetit si rrjet publik.
•Duhet theksuar se Interneti shfrytëzon principin e komutimit të paketave dhe nuk ka kanale fizikisht të ndarë për çdo VPN, sikurse në rastin e sqaruar paraprakisht të VPN-së për shërbime telefonike.

Rrjetet private virtuale
•Pasi që paketat nuk janë të ndara në kanalet e dedikuara prej pike në pikë, nëse në vend të linjave të marra me qira ose të rrjetit me komutim qarqesh, siç është ISDN-ja, shfrytëzohet Interneti si rrjet publik, në atë rast paraqiten rreziqe të sigurisë.
•Për të tejkaluar këtë problem në ndërlidhjen ndërmjet çdo LAN-i me intranetin dhe Internetit si rrjet publik, shfrytëzohet mure mbrojtës (firewalls).
•Barrierat kryejnë detyrën e identifikimit të palëve që komunikojnë si dhe shifrojnë dhe kapsulojnë (encapsulate) ose hermetizojmë të dhënat për transmetim nga një kompani në kompaninë tjetër nëpërmjet të Internetit.
•Në mënyrë që në vend të lidhjeve më të shtrenjta të marra me qira, ose me komutim qarqesh, të mund të shfrytëzohet Interneti, është vendosur një sistem linjor dhe i sigurt (duke përdorur inkapsulimin dhe shifrimin), i cili është i dedikuar për transmetimin e të dhënave nëpër Internet.
•Një rrjet tjetër, që ndërlidhet me një intranet, është ekstraneti (extranet), si lidhje ndërmjet shfrytëzuesve të zgjedhur të Internetit dhe një intraneti.
•Shfrytëzues të këtillë të jashtëm të një intraneti privat mund të jenë, p.sh., furnizuesit me material (të një ndërmarrjeje prodhimi) ose konsumatorët.
•Sikurse intraneti, ekstraneti shfrytëzon teknologjinë e Internetit, dhe për shkaqe sigurie përdoren barriera ose ndërhyrje tjera me porta sigurie (security gateway), për identifikim të shfrytëzuesit dhe të shifrimit të të dhënave.

Rrjetet inteligjente
•Në rrjetin telefonik konvencional ka mundësi të vendosen lidhje vetëm në një prizë, e cila identifikohet me numrin e abonentit B. Në këtë mënyrë veprimi nuk ka “inteligjencë”, sepse zgjedhja e një numri të caktuar mundëson çdo herë një lidhje me një prizë plotësisht të caktuar.
•Vendosja e lidhjes bëhet gjithmonë në të njëjtën mënyrë, pa marrë parasysh se a është apo jo abonenti B në dispozicion.
•Në kohët më të hershme njeriu, në cilësi të operatorit, kryente procesin e komutimit manualisht në një panel komutimi, dhe nëse e dinte se pala e thirrur në atë moment ishte për vizitë në fqinjësi, ai mund të përcillte thirrjen drejtpërdrejtë në telefonin e fqinjit. Pra, kishte një “inteligjencë” në rrjet që përmirësonte mundësitë për akses (accessibility).
•Në një rrjet bashkëkohor telekomunikues kjo inteligjencë është implementuar me ndihmën e teknologjisë së rrjetit inteligjent (Intelligent Network – IN).

Rrjetet inteligjente
•Rrjeti inteligjent (IN) është një rrjet telefonik i zakonshëm digjital me disa mundësi shtesë, si p.sh., rrugëzime fleksibile të thirrjeve dhe njoftime me zë.
•Deri sa numri telefonik ka qenë tradicionalisht identifikues i një linje fizike të abonentit dhe një prize, te rrjetet IN numri fizik dhe numri i shërbimit mund të ndryshojë, pra nuk kanë lidhje të përhershme, sepse p.sh., shërbimi i emergjencës mund të jetë në dispozicion gjatë ditës në më tepër vende, ndërsa gjatë natës vetëm në një lokacion të rajonit të caktuar.

Rrjetet telefonike publike të komutuara
•Një pasqyrë për rrjetin bashkëkohor publik të komutuar telekomunikues është paraqitur në fig, ku është treguar vetëm struktura dhe funksionaliteti i rrjetit, sepse shumica e elementeve nga fig. janë diskutuar paraprakisht.
•Fig. paraqet një diagram të thjeshtuar të një rrjeti rajonal ose nacional PSTN që lidhet me rrjetin global të Internetit dhe me rrjetin PSTN të rajoneve tjera ose atë ndërkombëtar telefonik. Rrjeti i tillë përfshinë rrjetin mobil tokësor publik (public land mobile network - PLMN), që siguron akses pa tel për abonentët celular, dhe lidhet në rrjetin PSTN/ISDN në nivel të centralit rajonal (trunk exchange level).

•Shfrytëzuesit e Internetit janë të lidhur në rrjetin global të Internetit nëpërmjet të kompjuterëve qendrorë (hosts) të ISP-ve të tyre, ndërsa rrjetet e ISP-ve kombëtar janë të lidhur në mes veti, për t’u lidhur pastaj me rrjetet e ISP-ve të shteteve fqinje, duke formuar në këtë mënyrë Internetin global.
•Në fig. janë treguar dy metoda kryesore për akses në Internet, ajo që për lidhje të komutuar shfrytëzon rrjetin telefonik dhe ISDN-në, dhe rasti kur ADSL-ja siguron shërbime të përhershme të Internetit me shpejtësi të madhe.

•Në fig. janë treguar gjithashtu edhe disa mënyra tjera të ndryshme të aksesit në rrjetet telekomunikuese. Centrali digjital PBX/PABX është i lidhur në centralin lokal me një linjë digjitale 1,544/2,048-Kbps, e cila ka kapacitet prej 23/30 thirrjeve të njëkohshme dhe quhet interfejs me shpejtësi primare (primary rate interface – PRI) në rastin e ISDN-së. Centrali digjital PBX/PABX është central i vogël i dedikuar që siguron shërbim telefonik për personelin e një kompanie.
•Centrali analog PBX/PABX si në fig. shfrytëzon linjat analoge (një për çdo thirrje të jashtme të njëkohshme). Çdo linjë analoge (çiftore e përdredhur) bart një thirrje telefonike së bashku me sinjalizimin analog, që është sinjalizim i zakonshëm në linjën analoge të abonentit, i cili është përshkruar paraprakisht.

•Shërbimi PBX/PABX i shpërndarë në tërë korporatën mundet të implementohet gjithashtu pa asnjë investim për pajisje në kompani, pra pa pajisje fizike PABX. Operatorët e rrjetit sigurojnë një shërbim të tillë ashtu që centrali publik programohet të funksionojë si PBX/PABX, i cili quhet Centrex (central exchange). Në atë rast një prej linjave të abonentit caktohet të funksionojë si linjë për panelin e komutimit, ndërsa linjat tjera formojnë një grup për përdorim me zgjedhje të shkurtuar dhe për shërbime tjera PBX/PABX.
•Për bartje të të dhënave me anë të një rrjeti analog ose të një rrjeti digjital me pajisje ndërmjetësuese analoge të abonentit nevojitet modemi. Termini modem është shkurtesë për modulator/demodulator, që transmeton të dhëna nëpër një kanal telefonik në brezin e frekuencave të të folurit.

•Nëse abonenti shfrytëzon shërbimin ISDN, i cili është plotësisht digjital, në atë rast nuk nevojitet modemi, dhe ndërmjet dy pikave është në dispozicion linja digjitale dydrejtimëshe me shpejtësi themelore të interfejsve (basic rate interfaces - BRI) prej 64-Kbps ose 128-Kbps, që me ndihmën e terminalit të rrjetit (network terminal – NT) shërben për transmetim dydrejtimësh nëpër linjën e abonentit.
•Për shfrytëzues aktiv të Internetit, të cilët kërkojnë lidhje kontinuale me shpejtësi të madhe të të dhënave, shërbimet me komutim qarqesh janë të shtrenjta sepse kostoja bazohet në kohëzgjatjen e thirrjes, kështu që këto shërbime nuk sigurojnë performanca aq të larta.
•Një metodë atraktive për akses të këtyre shfrytëzuesve është ADSL-ja, që siguron shpejtësi deri në disa Mbps, me taksë mujore fikse, duke lidhur kanale të shumëfishta DSL (të fituar me teknikën e multipleksimit DSLAM - Digital Subscriber Line Access Multiplexer –) në rrjetin kryesor të Internetit (Internet backbone).

•Në fig. sistemi kompjuterik i një dege të një kompanie ka akses me shpejtësi të madhe të të dhënave në ISP-në e tij, dhe të gjithë të punësuarit kanë akses në Internet nëpërmjet të LAN-it privat të kompanisë. Linjat e marra me qira, që lidhin dy degë në fig., shpesh janë zgjidhje më ekonomike për linja me shpejtësi të madhe që nevojiten për, p.sh., lidhje të LAN-it.
•Siç kemi parë, rrjetet telekomunikuese përfshinë numër të madh të sistemeve të ndryshme komplekse të vendosura në vende të ndryshme, dhe dikur kur struktura e rrjetit ishte e thjeshtë, në shumë lokacione të pajisjeve kishte edhe personel për eksploatim të sistemit dhe për gjetjen e lokacionit të gabimit si dhe për kryerjen e veprimeve të mirëmbajtjes.
•Aktualisht, sistemet janë të shumta dhe komplekse, kështu që kjo mënyrë e funksionimit dhe e mirëmbajtjes së rrjetit nuk është e mundur, prandaj për të gjithë operatorët e rrjetit është i domosdoshëm implementimi i programeve ndihmëse (tools) të menaxhimit të automatizuar të rrjetit.

Menaxhimi i rrjeteve
•Me rritjen e madhësisë dhe të kompleksitetit të rrjetit telekomunikues është shtuar edhe rëndësia e menaxhimit të rrjeteve. Por standardizimi në këtë fushë nuk është aq i avancuar sikurse në rastin e standardizimit të sistemeve telekomunikuese.
•Menaxhimi efektiv i një rrjeti është mënyra më e mirë e cila ndihmon operatorin e rrjetit të përmirësojë shërbimet dhe t’i bëjë ato më konkurruese.
•Sistemet për kontrollin dhe funksionet e mbikëqyrjes në rrjetin telekomunikues tradicionalisht kanë qenë të njohura si sisteme të eksploatimit dhe të mirëmbajtjes (operation and maintenance - O&M).
•Në ditët e sotme preferohet të përdoret termi sistem i menaxhimit të rrjetit për shkak se funksionet që kryejnë sistemet e menaxhimit të rrjetit përfshimë shumë më tepër veprime se sa ato të mbështetura nga sistemet konvencionale të eksploatimit dhe të mirëmbajtjes (O&M).
•Funksionet e eksploatimit përfshijnë funksionet e menaxhimit të abonentit, dhe i mundësojnë operatorit të rrjetit që, p.sh., të mbledh të dhënat për pagesën si dhe të shtyjë dhe të ndërpresë abonimet. Eksploatimi gjithashtu përfshin monitorimin e trafikut dhe kontrollin e rrjetit në mënyrë që rreziku i mbingarkimit të minimizohet (p. sh. me komutim të trafikut nga lidhjet e mbingarkuara në sistemet tjera).

•Mirëmbajtja përfshin monitorimin e rrjetit dhe ndërmarrjen e masave për evitimin e defektit me rastin e paraqitjes së tij. Shpeshtia e bitëve të gabuar (bit error rates - BER), e përcaktuar si herës i bitëve të gabuar ndaj numrit të bitëve të dërguar, si dhe parametrat tjerë, maten në mënyrë të vazhdueshme, në mënyrë që defektet të evitohen paraprakisht ose të zbulohen sa më shpejtë që është e mundur.
•Kur është paraqitur një defekt, stafi i operatorit ka filluar me kërkimin e defektit me qëllim të lokalizimit të tij. Kjo ka qenë detyrë mjaftë e vështirë pasi që është bërë manualisht ndërsa atë defekt mund ta lajmërojnë më tepër sisteme, edhe pse defekti i vërtetë mund të jetë në vetëm njërin prej tyre ose krejtësisht diku tjetër.
•Mirëmbajtja, ngjashëm me funksionet tjera të menaxhimit, gjithnjë e më tepër është kompjuterizuar, duke lehtësuar dhe shpejtuar gjetjen e defektit me anë të sistemit të centralizuar të menaxhimit, i cili siguron informacione grafike mbi gjendjen e rrjetit.

•Rrjetet e kompanive janë rrjete private që përfshinë LAN-et e lidhura me linja që sigurohen nga operatori publik i rrjeteve telekomunikuese.
•Rrjetet e tilla të ndërmarrjes në pikëpamje të përgjegjësisë së menaxhimit të rrjetit mund të ndahen në dy pjesë kryesore: rrjetet lokale në lokacionet e ndërmarrjeve, ndërsa pjesa tjetër përfshin ndërlidhjen ndërmjet lokacioneve dhe është implementuar në një rrjet publik që siguron ndërlidhjet me sistemin e menaxhimit të rrjetit (NMS - Network Management System), siç është treguar në fig.
•Rrjetet e ndërmarrjes LAN1 dhe LAN2 (si në fig.), menaxhohen nga personeli përgjegjës për funksionim të rrjetit brenda një kompanie.

•Përgjegjësia e menaxhimit të rrjetit shpesh ndahet në pikëpamje hierarkike, ashtu që menaxherët lokal kujdesen vetëm për rrjetet LAN në çdo degë të kompanisë, ndërsa me një organizim të centralizuar të menaxhimit të rrjetit të kompanisë mundësohet menaxhimi i përdorimit dhe i disponueshmërisë së lidhjeve ndërmjet lokacioneve të rrjetit me zonë të gjerë (wide-area network - WAN). Organizimi i tillë u ofron njësive të biznesit shërbime në lokacione të ndryshme dhe optimizon përdorimin e lidhjeve të gjata e të shtrenjta, madje edhe të rrjeteve ndërkombëtare WAN.
•Detyrat kryesore të menaxherit të rrjetit të kompanisë janë:
Menaxhimi i ndryshimeve të rrjetit (azhurnimet harduerike);
Lokalizimi dhe riparimi i keqfunksionimit;
Azhurnimi ose aktualizimi softuerik dhe menaxhimi me versione të programit (version control);
Aspektet e sigurisë së rrjetit.
•Shumica e elementeve të rrjetit LAN sigurojnë funksione të menaxhimit të rrjetit nëpërmjet të një interfejsi të standardizuar për menaxhim. Ky standard i hapur ose publik (open standard) njihet si protokoll i thjeshtë i menaxhimit të rrjetit (Simple Network Management Protocol - SNMP). Paketat softuerike që përdoren për menaxhim të centralizuar të rrjeteve LAN në stacionet kompjuterike të punës (workstations) janë produkte komerciale.

•Operatori i rrjetit publik menaxhon rrjetin publik për të qenë në gjendje të sigurojë shërbime të sigurta për abonentin. Për të shmangur investimet e tepërta si dhe për të bërë riparime të shpejta në rast të defektit, është i rëndësishëm optimizimi i rrjetit. Koha e shkurtër e shpërndarjes së linjave të marra me qira është një avantazh i rëndësishëm në konkurrencën aktuale, dhe operatori i një rrjeti mund të shkurtojë këtë kohë me ndihmën e programeve ndihmëse të sofistikuara të menaxhimit të rrjetit.
•Përveç nevojave të menaxhimit të rrjeteve private, për rrjetet publike nevojiten funksione kontabël (të llogaritjes dhe të evidencës), sepse, për shembull, për të fituar faturën e shfrytëzuesit në rastin e shërbimeve me komutim paketash, regjistrohet sasia e të dhënave të transferuara.
•Funksionet e llogaritjes në rrjetin e Internetit janë shumë të kufizuara, por në rrjetet celulare me komutim paketash, siç është rasti i protokollit GPRS (general packet radio service) për transmetimin e të dhënave në rrjetet GSM pa tela, është implementuar llogaritja e bazuar në sasinë e të dhënave të transferuara.

•Rrjetet publike përfshinë teknologji të ndryshme, kështu që organizimi i operatorit zakonisht bëhet duke i ndarë përgjegjësitë në fusha të ndryshme, si transmetimi, centralet telefonike, rrjetet me linja të marra me qira dhe shërbimet e të dhënave me komutim paketash.
•Aktualisht organizatat e tilla rëndom kanë sistemet e tyre të dedikuara dhe jokompatibile të menaxhimit të rrjetit, shpesh me njëfarë hierarkie gjeografike, dhe integrimi i tyre në të ardhmen është i një rëndësie të madhe. Është e nevojshme së paku një shkallë e integrimit, kur dihet se, p.sh, të gjitha shërbimet zakonisht shfrytëzojnë të njëjtin rrjet të transmetimit.
•Për të zgjidhur këtë problem, ITU-T ka përcaktuar nocionin e përbashkët të menaxhimit, që njihet si rrjet i menaxhimit telekomunikues (telecommunications management network - TMN).
•TMN-ja është rrjet që ndërlidhet në disa pika me rrjetin telekomunikues, me qëllim të marrjes së informacioneve nga rrjeti dhe të dërgimit të informacioneve drejt rrjetit, për të kontrolluar operacionet në rrjet.
•Në vazhdim do të përshkruhet rrjeti për transmetimin e të dhënave (data communications network – DCN) që ndërlidhet me nocionin e TMN-së dhe ka për detyrë transmetimin e të dhënave për menaxhim.

DCN
•Jo vetëm rrjete të ndryshme por madje edhe elemente (pajisje) të rrjetit mund të kenë sistemet e tyre të O&M-it që mund të jenë jokompatibil, dhe nëse paraqitet një defekt në rrjet, për lokalizimin e tij personeli i operatorit të rrjetit do të mund të përdorë disa sisteme të ndryshme të O&M-it. Prandaj, në ITU-T është punuar një kohë të gjatë për të përkufizuar konceptin e rrjetit të menaxhimit telekomunikues (TMN), i cili është i pavarur nga prodhuesit.
•Sipas TMN-së, transmetimi i të dhënave ndërmjet stacioneve kompjuterike për menaxhim (management workstations) dhe elementeve të rrjetit është i ndarë nga transmetimi i të dhënave të shfrytëzuesit, siç është treguar në fig. Rrjeti i transferimit të të dhënave të menaxhimit quhet rrjet për transmetim të të dhënave (DCN).

DCN
•Megjithëse DCN-ja konsiderohet të jetë rrjet logjikisht i ndarë nga rrjeti ekzistues telekomunikues, mesazhet ose informacionet e menaxhimit shpesh shfrytëzojnë të njëjtin rrjet sikurse shërbimet ekzistuese telekomunikuese. Shumë sisteme të transmetimit, p.sh., sistemet me hierarki digjitale sinkrone (synchronous digital hierarchy - SDH), sigurojnë kanale për të dhënat që nevojiten në rrjetin e menaxhimit.
•Kjo kërkon planifikim të kujdesshëm të DCN-së, sepse një defekt në një lidhje transmetuese mund të krijojë pengesa për mesazhet e nevojshme për lokalizimin e defektit. Prandaj, DCN-ja do të duhej dizajnuar sa të jetë e mundur e pavarur nga rrjeti që transmeton të dhënat e shfrytëzuesit.
•Ngandonjëherë operatori i rrjetit mund të ndajë fizikisht të dhënat e menaxhimit nga të dhënat e shfrytëzuesit duke shfrytëzuar një rrjet tjetër të pavarur të menaxhimit. Për shembull, rrjeti me komutim paketash X.25 mund të shfrytëzohet për menaxhimin e rrjetit telefonik.
•Shfrytëzimi i një rrjeti të këtillë të pavarur mund të jetë gjithashtu i dobishëm për t’u implementuar shtigje redundante për DCN-në, që dmth. se nëse lidhja që është në përdorim dështon të dhënat e menaxhimit dërgohen nëpërmjet të një lidhje tjetër.

TMN
•Koncepti i përgjithshëm i menaxhimit që e ka përkufizuar ITU-T njihet si rrjet i menaxhimit telekomunikues - TMN. Standardizimi i TMN-së ka për synim përfshirjen e të gjitha aspekteve që bëjnë të mundur centralizimin e O&M të rrjeteve telekomunikuese në një mjedis të pajisjeve të më tepër prodhuesve.
•Standardizimi i tërësishëm i TMN-së është dizajnuar të përfshijë specifikimet e mëposhtme:
Arkitekturën fizike të TMN-së (Physical architecture of TMN): çfarë sistemesh nevojiten në TMN dhe si janë të ndërlidhur ato;
Protokollet e interfejsit (Interface protocols): si i këmbejnë informacionet (struktura dhe lloji i mesazheve) elementet e rrjetit dhe sistemet e menaxhimit;
Funksionet e menaxhimit (Management functions): cilat janë funksionet në elementet e rrjetit që do të mund t’u qasej sistemi i menaxhimit të rrjetit;
Modelin e informacionit (Information model): si përshkruhet çdo funksion i menaxhueshëm në mesazhet e menaxhimit për secilin prej sistemeve të ndryshme në rrjet.

TMN
•Rekomandimet për konceptin e TMN-së të miratuara nga ITU-T përkufizojnë arkitekturën fizike të TMN-së siç është treguar në fig. Rrjet i TMN-së kosiderohet si i ndarë nga rrjeti ekzistues telekomunikues, ndonëse sistemet e rrjetit duhet të sigurojnë ndërlidhjet e menaxhimit dhe të funksioneve të menaxhimit që janë në gjendje t’i realizojnë.
•Arkitektura fizike e TMN-së sipas fig. përfshin këto elemente:
Sistemin operativ (Operations system - OS) për menaxhimin e centralizuar të rrjetit;
Rrjetin për transmetimin e të dhënave (Data communications network – DCN) për menaxhimin e transferimit të të dhënave;
Pajisjet ndërmjetësuese (Mediation devices - MD) për përshtatje sipas standardit përkatës të ndërlidhjeve të menaxhimit (që janë në pronësi të biznesit ose të individit) me interfejsat Q3. Q3 ndërlidh drejtpërdrejt OS-n dhe elementet e rrjetit (network elements – NE), ndërsa interfejsi Qx bart informacione ndërmjet MD-së dhe NE-së që ai (pra Qx) mbështet.
Funksionet e menaxhimit që janë të integruara në NE-të e rrjetit telekomunikues.

TMN
•Fushat e menaxhimit për të cilat kujdeset TMN-ja quhen funksione FCAPS (Fault, Configuration, Accounting, Performance, Security), dhe janë dhënë në vazhdim.
Menaxhimi i defekteve (Fault management): mbledh informacionet e alarmeve dhe ndërmerr veprime të korrigjimit, zbulimit të keqfunksionimit të sistemit, si dhe kryen matje për lokalizimin ose izolimin dhe evitimin e defekteve në rrjet.
Menaxhimi i konfiguracionit (Configuration management): mbedh informacione nga objektet e menaxhuara të rrjetit dhe u dërgon informacione objekteve të tilla për të siguruar punë kontinuale të rrjetit dhe për të ndryshuar konfiguracionin e elementeve të rrjetit (p.sh., shkyç abonentin i cili nuk ka paguar faturën).
Menaxhimi kontabël (Accounting managenent): mundëson funksionet e evidencës së aseteve harduerike dhe softuerike të rrjetit (sipas lokacionit fizik dhe sipas pronarit ose prodhuesit), funksione këto të nevojshme si për lokalizim të gabimit ashtu edhe për eksploatim dhe organizim të sistemit, ndërsa, në rastin e softuerit të licencuar (me të drejtë të autorit), mundëson llogaritjen dhe pagesën për shërbimet e ofruara nga shfrytëzimi i resurseve të rrjetit.
Menaxhimi i performancave (Performance management): mat performancat dhe shqyrton sjelljen e elementeve të rrjetit për të zbuluar paraprakisht defektet dhe kalimet e ngushta (bottlenecks) ekzistuese apo ato të mundshme.
 Menaxhimi i sigurisë (Security management): zbulon kërcënimet për sigurinë e rrjetit, p.sh., mbledh të dhënat mbi shfrytëzuesit e rrjetit të një ndërmarrjeje që shpesh japin kode të gabuar të sigurisë, me qëllim të zbulimit të hakerëve ose të piratëve informatikë.

TMN
•Çështje më e rëndësishme dhe më e vështirë te standardizimi ka qenë specifikimi i shtresës më të lartë të interfejsit Q3 të menaxhimit (shih fig.).
•Protokollet e nivelit më të ulët, siç është ai i rrjetit fizik që bart të dhënat e pranishme, dhe formatet e mesazheve tashmë janë standardizuar, ndërsa modelet e detajuara të informacionit akoma jo.
•Puna mbi specifikimin e modeleve të informacionit është një detyrë e vazhdueshme, sepse sistemet e reja kërkojnë modele përkatëse dhe përditësimi në një sistem kërkon shpesh rishikim të modelit të informacionit.
•Modeli i informacionit përkufizon objektet e menaxhuara të sistemit (resurset e menaxhueshme ose variablat) dhe marrëdhëniet e tyre. Duhet theksuar se para se të flitet mbi menaxhimin e rrjetit pavarësisht nga prodhuesi, është i domosdoshëm të bëhet specifikimi i modelit të informacionit.

TMN
•Modeli i informacionit specifikohet me anë të pemës informative të menaxhimit (management information tree - MIT) ose bazës së të dhënave të menaxhimit (management information base – MIB) që përkufizon të gjitha objektet që menaxhohen në një sistem, e që paraqet të gjitha resurset ku sistemi i menaxhimit mund të ketë qasje.
•Çdo objekt që menaxhohet ka një identifikim unik që konsiston me një sekuencë emrash (ose numrash të plotë), duke filluar nga rrënja (root) dhe duke vazhduar me më shumë opsione në çdo nivel (level) tjetër, shih fig. a.
•Kështu p.sh., në fig. b. është treguar pema jo komplete e modelit referent OSI (Open System Interconnection Reference Model), ku pas rrënjës kemi degët për ISO (1), ITU (0), ISO-ITU (2). Nga fig. shihet se identifikues i objektit përfshin standardin ISO, nëse ai është specifikuar të jetë shtegu i vërtetë për sistemin tonë të menaxhimit dhe objektet e tij të menaxhuara. Në slajdin e ardhshëm, në fig. c, është treguar pema më e kompletuar për degën ISO (1).
a
b

TMN
•Nivelet më të larta të modelit MIT janë të standardizuara, por kompatibiliteti i sistemeve nga prodhues të ndryshëm kërkon standardizim të detajuar që shkon gjer në objektin e menaxhuar dhe sjelljen e tij.
•Kështu p.sh., nëse dëshirojmë të marrim informacion se a është i zënë abonenti 1 i një centrali, atëherë duhet të kemi specifikim të plotë mbi llojin e mesazhit që i përcillet centralit e që do të prodhojë përgjigjen e dëshiruar, pavarësisht nga prodhuesi i centralit.
•Protokollet e nivelit më të ulët përkufizojnë strukturën e mesazheve, ndërsa modeli i informacionit duhet të specifikojë detajisht përmbajtjen e informacionit të mesazhit të menaxhimit me të cilën përgjigjen elementet e rrjetit. Për shembull, të gjitha centralet duhet të përgjigjen saktësisht me të njëjtin mesazh në rastin kur abonenti 1 është i zënë.
•Për standardizimin e funksioneve të menaxhimit të rrjetit të sistemeve të sotshme në rrjetin publik të telekomunikacioneve dhe për sistemet e reja që kërkojnë standarde përkatëse për menaxhimin e rrjetit, mbetet edhe shumë punë për t’u bërë.
•Megjithatë, komuniteti i Internetit ka realizuar specifikim të detajuar të modelit MIB për rrjetet LAN dhe për sistemet e Internetit me anë të programeve ndihmëse softuerike të sistemit të menaxhimit të rrjetit (NMS) që menaxhojnë rrjetet lokale të prodhuesve të ndryshëm, të cilat janë në dispozicion në mjediset e rrjeteve LAN.

TMN
•Deri tash është bërë një vështrim mbi rrjetet telekomunikuese, strukturën dhe funksionalitetin e tyre, si dhe një hyrje për menaxhimin e rrjetit që përdoret nga operatorët për të përmirësuar performasat e rrjeteve dhe për mirëmbajtjen e tyre në mënyrë sa më efektive.
•Operatorët e rrjeteve telekomunikuese që i ndërtojnë dhe i mirëmbajnë rrjetet e tyre, nëse dëshirojnë të jenë konkurrent në treg, duhet të sigurojnë shërbime me performansa të mira dhe me investime sa më të vogla të mundshme.
•Problemi i operatorëve është si të zvogëlojnë faturën e investimeve, duke qenë të sigurt që shfrytëzuesit e tyre vazhdojnë të mbeten edhe më tutje të kënaqur. Për të gjetur se ku duhet investuar dhe ku janë kalimet e ngushta të rrjetit, operatorët vazhdimisht bëjnë optimizimin e performancave nëpërmjet të analizimit dinamik të rrjetit telekomunikues (traffic engineering).

Llojet e informacionit dhe kërkesat e tyre
•Shërbimet që i sigurojnë rrjetet telekomunikuese kanë karakteristika të ndryshme, varësisht nga zbatimet ku përdoren. Për t’i plotësuar kërkesat e tilla të ndryshme janë në shfrytëzim shumë teknologji të optimizura për çdo lloj shërbimi.
•Për të kuptuar strukturën ekzistuese të rrjetit telekomunikues duhet pas parasysh llojet e sinjaleve që transmetohen nëpër atë rrjet dhe kërkesat për sinjalet e tilla.
•Rrjetet bashkëkohore janë transparente për transmetimin e sinjaleve digjitale, kështu që ato jo domosdoshmërisht duhet të dallojnë llojin e informacionit që bartin të dhënat.
•Informacionet që transmetohen nëpërmjet të rrjeteve mund të jenë:
Të folurit (telefoni fikse ose celulare);
Figurë e lëvizshme (televizion ose video);
Faqe e shkruar ose figurë fikse (faks ose transmetim multimedial);
Teksti (email elektronik ose transmetim i teksteve të shkurtra);
Muzika;
Të gjitha llojet e informacioneve kompjuterike siç janë skedarët (file) e programeve.

•Gjatë transmetimit digjital, sinjalet analoge, siç janë sinjalet e të folurit, kodohen në formë digjitale dhe transmetohen nëpërmjet të rrjetit si një sekuencë e bitëve, në të njëjtën mënyrë sikurse skedarët e kompjuterit.
•Por, edhe pse të gjitha informacionet kodohen në formë digjitale, kërkesat për transmetim varen shumë nga zbatimi, kështu që për shkak të kërkesave të ndryshme përdoren edhe teknologji të ndryshme të rrjeteve. Kështu p.sh, zbatimet si videosinjali dhe emaili, për shkak të karakteristikave të ndryshme, kërkojnë arkitektura plotësisht të ndryshme.
•Teknologjitë e rrjeteve kanë marrë dy drejtime kryesore të zhvillimit: njëri për shërbimet e të folurit dhe tjetri për shërbimet e të dhënave.
•Rrjetet telefonike dhe rrjetet ISDN janë ndërtuar për komunikime zanore me shpejtësi konstante të transmetimit, që janë të përshtatshme për transmetimin e të folurit.
•Rrjetet e të dhënave, siç janë LAN-i dhe Interneti, janë ndërtuar për transmetimin e të dhënave në vrulle (bursty data transmission).

•Kërkesa për shpejtësi konstante të sinjalit të të folurit është pasojë e principit që sinjalet e digjitalizuar të zërit tradicionalisht janë transmetuar si mostra në formë digjitale në intervale të rregullta kohore (Teorema e mostrimit).
•Nga ana tjetër, transmetimi i të dhënave është për nga natyra transmetim me vrulle, sepse ndonjëherë mund të kopjojmë një skedar nëpërmjet të rrjetit, ndërsa herën tjetër mund të punojmë lokalisht si një stacion kompjuterik i punës (workstation), pra si terminal me mundësi të procesimit pavarësisht nga rrjeti.
•Kur integrohen shumë zbatime të ndryshme në komunikimet multimediale, duhet të përmbushen dy kërkesat kryesore të shërbimeve, ajo për shpejtësi konstante të zërit dhe ajo për të dhëna me vrulle, kështu që nevojitet një koncept që i përmbush të dy këto kërkesa. Siç do të shihet më vonë, ky koncept është Interneti.

•Në tabelën e mëposhtme është bërë krahasimi në pikëpamje të kërkesave për karakteristikat e transmetimit në zbatime të ndryshme, siç janë: zëri (voice), dizajnimi nëpërmjet të kompjuterit - CAD (computer–aided design) si shërbim me rezolucion të lartë të grafikës që duhet transmetuar, figura e lëvizshme ose video (video), transferimi i fajlave (file transfer) dhe multimediat interaktive (interactive media) ku integrohen: videosinjali, zëri dhe të dhënat. Rëndësia e kërkesave të tilla për çdo zbatim është sqaruar në vazhdim.

Kërkesa për shpejtësi të transmetimit
•Për komunikimet zanore zakonisht nevojitet shpejtësi konstante e transmetimit prej 64 Kbps ose më e vogël nëpër rrjet, ndërsa për ato të videos me rezolucion të lartë duhet shpejtësi konstante e transmetimit prej 2 Mbps ose më e madhe, shih tab.
•Karakteristikat për transmetimet e të dhënave ndryshojnë shumë; p.sh., për transferimin e skedarit kërkohet transmetim me shpejtësi të madhe vetëm gjatë shkarkimit (download), ndërsa grafika e paraqitur me një rezolucion të lartë në një uep faqe kërkon transmetim me shpejtësi të madhe vetëm kur shkarkohet një faqe e re, sepse kur lexojmë një faqe, nuk kemi fare nevojë për kapacitet transmetimi.
•Për përcaktimin e kapacitetit të transmetimit nganjëherë përdoret gjerësia e brezit (bandwidth) në bps në vend të shpejtësisë së transmetimit (data rate), sepse termat e këtillë siç dihet janë ngushtë të lidhur ndërmjet veti.

Sisteme transmetuese

Recomendados

Recomendados

Mais conteúdo relacionado

Mais procurados

Mais procurados (20)

Destaque

Destaque (20)

Semelhante a Sisteme transmetuese

Semelhante a Sisteme transmetuese (12)

Mais de Xhelal Bislimi

Mais de Xhelal Bislimi (15)

Sisteme transmetuese