1. Áàòëàâ. Òýìõèíèéì ýðõëýã÷……………………………./ Ph. Äîêòîð Я. Баярхүү /
Ëåêö ¹1
Îðøèë
1. Áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû ñóäëàõ ç¿éë
2. Áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû ñóäëàãäñàí áàéäàë
3. Àìüä áèåèéí ¿íäñýí øèíæ¿¿ä
Áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààí íü àìüäðàë ò¿¿íèé õýëáýð ç¿éí òîãòîë, õºãæëèéã
ñóäàëäàã øèíæëýõ óõààí þì. Áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû ñóäëàõ ¿íäñýí ç¿éë íü àìüä îðãàíèçì
òýäãýýðèéí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò, ººð õîîðîíäîî áîëîí àìüã¿é áàéãàëüòàé õàðèëöàõ õàðèëöàà,
àìüä îðãàíèçìûí áàéãàëûí íýãäýë çýðýã þì.
Àíõ 1797 îíä áèîëîãè ãýñýí íýð òîìú¸îã Íåìåöèéí ýðäýìòýí Ò. Ðóç ãàðãàñàí áîëîâ÷ òóõàéí
¿åä îðõèãäñîí. 1802 îíä ôðàíöûí ýðäýìòýí Æ. Á. Ëàìàðê äàõèí ñýðãýýæ óã íýð òîìú¸îã àøèãëàæ
ýõýëñýí.
Áèîëîãè ãýäýã íü bios- áóþó àìüäðàë, logos áóþó ñóðãààë ãýñýí ¿ã áºãººä ýíý íü àìüäðàëûí
òóõàé ñóðãààë ãýñýí óòãàòàé áîëíî. Õ¿í ¿¿ññýí öàãààñàà áàéãàëüòàé õàðüöàæ,àìüäðàí áóé îð÷íîî
òàíèí ìýäýõ, ò¿¿íèé ¿ð øèìèéã àìüäðàë àõóéäàà àøèãëàõ ýðìýëçëýë çîðèëãûã áèé áîëãîæ ýíý íü
ààæèìäàà áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààí õºãæèõ ýõëýë áîëæýý.
Îð÷èí ¿åèéí áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààí íü ìàø îëîí áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðóóäûã
íýãòãýñýí íýãäìýë øèíæëýõ óõààí þì. Æèøýý íü: Àìüòíû ãàðàë ¿¿ñýë, á¿òýö çîõèîí
áàéãóóëàëò,ºñºëò õºãæèë, àìüäðàëûí õýâ øèíæ, òàðõàëòûã ñóäëàäàã øèíæëýõ óõààíûã çîîëîãè áóþó
àìüòàí ñóäëàë ãýíý. Óðãàìëûí îðãàíèçì, òýäãýýðèéí ãàðàë ¿¿ñýë, á¿òýö á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò,
¿ðæèë õºãæèë, àìüäðàõ ÷àäâàð, òºðºë, ç¿éë, àíãèëàë, òàðõàëò çýðãèéã ñóäëàäàã øèíæëýõ óõààíûã
áîòàíèê áóþó óðãàìàë ñóäëàë ãýíý. Õ¿íèé áèåèéí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò, àìüäðàëûí ¿éë
àæèëëàãàà çýðãèéã õ¿íèé àíàòîìè, ôèçèîëîãèéí øèíæëýõ óõààí ñóäàëíà. ̺í ýäãýýðýýñ ãàäíà
ìîðôîëîãè, àíàòîìè, ýêîëîãè, ãåíåòèêèéí øèíæëýõ óõààí, ýìáðèîëîãèéí øèíæëýõ óõààí, áèîõèìè,
áèîôèçèê, öèòîëîãè ãýõ ìýò ìàø îëîí áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðûã ººðòºº íýãä¿¿ëíý.

2. Áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààí àíõ ýðòíèé ãðåêò ¿¿ññýí ãýæ ¿çäýã. Ìݪ 384-322 îíä àìüäàð÷
áàéñàí Àðèñòîòåë áàéãàëûí øèíæëýõ óõààíû òóõàé îíîëûã äýâø¿¿ëýõ îðîëäëîãî õèéñýí. Èíãýõäýý
àìüä åðòºíöèéã îðãàíèê áóñ åðòºíö, àìüòàí, óðãàìàë, õ¿í ãýæ àíãèëñàí áàéäàã. Ìݪ 131-200 îíû ¿åä
àíüäàð÷ áàéñàì ýðòìèé ðîíèéì ýðäýíòýì Ãàëåì ãýã÷ ìü “ õ¿ìèé áèåèéì õýñã¿¿äèéì òóõàé” ãýäýã
àëäàðò á¿òýýëäýý õ¿íèé áèåèéí àíàòîìè ôèçèîëîãèéí àíõíû áè÷èãëýëèéã õèéñýí áàéäàã. ̺í 1514-
1562 îíä àìüäàð÷ áàéñàí À. Áåçàëèé ãýã÷ ýðäýìòýí õ¿íèé ýðõòýí ñèñòåìèéí á¿òöèéí áè÷èãëýëèéã
õèéñýí. Ýðäýìòýí Ó. Ãàðâåé (1578-1657) öóñíû èõ áàãà ýðãýëò, ò¿¿íèé ìåõàíèçìûã àíõ ñóäàëæ
áàéñàí. XVII çóóíû ýõýýð ýðäýìòýí Ãàëëåé àíõ ìèêðîñêîïûã íýýñíýýð àìüä áèåèéí á¿òöèéí
ñóäàëãààíä øèíý ¿åèéã íýýæ ºãñºí. Ð. Ãóê (1635-1703), Ì. Ìàëüïèãè (1628-1694) À. Ëåâåíãóê
(1632-1723) íàð íü àìüä îðãàíèçìûí ýñ, ýäèéí ñóäàëãààíû ¿íäñèéã òàâüæýý. 1735 îíä Ê. Ëèííåé ãýã÷
ýðäýìòýí àìüòàí óðãàìëûí àíãèëëûã àíõ óäàà õèéñýí. Ýíý íü XVIII çóóíû ãîë äýâøèë áîëñîí þì.
XIX çóóìû ýõýýð Æ. Á Ëàíàðê “ çîîëîãè ôèëîñîôè” ìîíîìäîî îðãàìèê åðòºìöèéì ýâîëþöèéã àìõ
óäàà ä¿ãíýñýí. 1838-1839 îíä ýðäýìòýí Ì.Øëåéäåí, Ò.Øâàíí ãýã÷ ýðäýìòýä ýñèéí îíîëûã àíõ
¿íäýñëýñýí. 1855 îíä ýðäýìòýí Ð. Âèðõîâ ýñ áîë çºâõºí ýñýýñ áèé áîëíî ãýñýí ä¿ãíýëòýýð ýñèéí
îíîëûã áàÿæóóëñàí þì. Ýðäýìòýí Ëóé Ïàñòåð ìèêðîîðãàíèçì ººðºº ¿ðæäýãã¿é áîëõûã àíõ óäàà
òóðøëàãààð áàòàëñàí áàéíà. 1859 îíä ýðäýìòýí Ìåíäåëü óäàìøèëèéí ç¿é òîãòîëûã ñóäëàæ èëð¿¿ëñýí
ìºí ×.Äàðâèí ýâîëþöèéí õºäºëãºã÷ õ¿÷ ò¿¿íèé ìåõàíèçìûã ñóäëàæ íýýñýí. Ýäãýýð íýýëò¿¿ä ìºí ýñèéí
îíîëûã íýýñýí çýðýã íü XIX çóóíû áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû ÷óõàë íýýëò¿¿äýä òîîöîãäîäîã.
Àìüä áèåèéí àìüã¿é áèåýñ ÿëãàãäàõ ¿íäñýí øèíæ¿¿ä
1. ªºðèé㺺 íºõºí òºëæ¿¿ëýõ .
ªºðèé㺺 íºõºí ¿éëäâýðëýõ áóþó ººðººð õýëáýë ¿ðæèõ ÷àäâàð íü àìüä áèåñ¿¿äèéí ÷óõàë øèíæ þì.
“Àíüä áîëãîì çºâõºì àíüäààñ ë ¿¿ñäýã” õýíýýõ ýðòìèé ¿ã ìü àíüäðàë ìýã ë óäàà ººðºº ¿¿ññýì áºãººä
ò¿¿íýýñ õîéø àìüòàé áîëãîí àìüäààñ ¿¿ñýëòýé ãýñýí óòãàòàé þì. Áèå ìàõ áîäèéí àìüäðàõ õóãàöàà
òîäîðõîé õÿçãààðòàé áîëîâ÷ òýäìèé àíüäðàë “¿õýøã¿é íºìõ” áèëýý. Ó÷èð ìü àíüä áèå¿¿ä áèëãèéì
áîëîí áèëãèéí áóñ çàìààð ¿ðæèæ ¿ð óäìàà ¿¿ñãýõ áà òýäýíä ãîë øèíæ òýìäýã¿¿ä õàðãàëàãäàí
¿ëääýã. Ýñèéí ò¿âøèíä ýñ çºâõºí ýñýýñ ¿¿ñíý. Õàðèí áóñàä ò¿âîøèíä íºõºí ¿éëäâýðëýë ìàø îëîí ÿíçûí
õýëáýð ìàÿãòàé áîëñîí áºãººä ýöñèéí øàòàíä ãîëäóó òóñãàé á¿ëãèéí ýñ ( ýð, ýì) ¿¿ñäýã. ͺõºí
¿éëäâýðëýë áèîëîãèéí ç¿éëèéí îðøèí òîãòíîõ íºõöºëèéã õàíãàäãààðàà ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.
2. Á¿òöèéí ýðýìá öýãöýò áàéäàë

3. Õýäèéãýýð àìüä áèåýñ àìüã¿é áèåòýä áàéäàã õèìèéí ýëåìåíò¿¿äýýñ òîãòäîã áîëîâ÷ íýãäë¿¿ä íü
ìîëåêóëûí ò¿âøèíä ìàø íàðûí çîõèîí áàéãóóëàãäñàí áàéõ áà ò¿¿í äýýðýý ñóóðèëàæ á¿ð íàðûí ýðýìá
öýãöòýé ìîëåêóëûí äýýä á¿òöèéã ¿¿ñãýäýã. Ýìõ öýãö ¿¿ñãýõ ãýäýã íü àìüä áèåèéí ìîëåêóëûí
ò¿âøèíä èëýðäýã ÷óõàë øèíæ þì. Ýñýä ÿâàãäàõ õèìèéí óðâàëóóä îðîí çàéíû õóâüä öýãöëýãäñýíèé
à÷ààð òîäîðõîé öàã ¿å, äýñ äàðàà íºõöºë á¿ðäñýí òîõèîëäîëä ÿâàãäàíà ãýñýí ¿ã þì.
3. ªºðèé㺺 çîõèöóóëàõ ÷àäâàð
Àìüòàé áîëäãîí ººðºº ººðèé㺺 çîõèöóóëàõ ÷àäâàðòàé áàéäãèéí à÷ààð îð÷èíäîî äàñàí çîõèöîæ
àìüäàðëûíõàà õýâèéí íºõöëèéã õàíãàæ ÷àäíà. Àìüä áàéãàëä çîõèöóóëãûí èéì ìåõàíèçì ïîïóëÿöûí, áèå
ìàõ áîäèéí ýñèéí ãýñýí ãóðâàí ò¿âøèíä ¿éë÷èëäýã Ïîïóëÿöèéí ò¿âøèíä ç¿éë¿¿äèéí òîî áà õ¿éñíèé
õàðüöàà, óëìààð òîäîðõîé ãåí¿¿äèéí äàâòàìæ çîõèõ ò¿âøèíä õàäãàãäàæ áàéäàã íü çîõèöóóëãûí ¿ð
ä¿í þì. Á¿õýë á¿òýí îðãàíèçìûí ò¿âøèíä áîë ýíý çîõèöóóëãà íü òºâ ìýäýðëèéí ñèñòåìèéí æîëîîäëîãî
ãîëëîõ ¿¿ðýã àæèëëàãààíû òîãòîëöîîíû îíîëîîð (Ï.Ê.Àíîõèí) ÿâàãääàã. Ýñ ìîëåêóëûí ò¿âøèíä ººðºº
ººðèé㺺 çîõèöóóëàõ àæèëëàãàà íü èíäóêö ðåïðåññèéí ìåõàíèçìààð ( Æ.Ìîíà, Ô.Æàêîá) ¿îëëîí
ÿâàãäàõ áºãººä ïåðìåíò¿¿äèéí îðîëöîîòîéãîîð íèéëýãæèë-çàäðàë íèéëýãæèë ãýñýí áèò¿¿ õýëõýýãýýð
¿¿ñýõ õèìèéí óðâàëä ¿íäýñëýãäýíý.
4. ªñºëò õºãæèë
Ýñèéí òîî îëøèð ÷ óëìààð áèåèéí æèí íýìýãäýæ áèå ìàõáîäü ºñäºã. ªñºëò íü õºãæèëòýé ñàëàøã¿é
õîëáîîòîé ÿâàãäàõ áºãººä ýíý ÿâöàä ýñ ÿëãàðàí õºãæèæ, ýä ýðõòýí ¿¿ñ÷, ¿éë àæèëãààíû íàðûí ãîðèì
á¿ðýëäýí òîãòäîã. Ýíãèéí àìüä áèå ààæèì äýâøèí ººð÷ëºãäñººð îëîí ýñò áèå ìàõáîäèéã ¿¿ñãýõèéã
õºãæèë ãýíý. ªñºëò õºãæèë íü ãåíåòèêèéí õàòóó õÿíàëò ìýäðýë øèíãýíèé çîõèöóóëàëòûí äîð
ÿâàãäàíà.
5. Áîäèñ, ýíåðãèéí ñîëèëöîî
Àëèâàà àìüä áèåñ îðøèí òîãòíîõûí òóë ãàäààä îð÷èíòîéãîî áàéíãà õàðèëöàí ¿éë÷ëýëöýæ ò¿¿íä äàñàí
çîõèöîæ áàéõ æàìòàé.áîäèñûí áà ýíåðãèéí ñîëèëöîî íü áèå ìàõáîäü áà õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû õîîðîíäûí
õîëáîîã õàíãàæ áàéõ ¿¿ðýãòýé. Ýñýä ÿâàãäàõ õèìèéí õóâèðàëòóóäûã á¿õýëä íü áîäèñûí ñîëèëöîî

4. ãýíý. Ýíý íü õîîðîíäîî ñàëøã¿é óÿàëäàà õîëáîîòîé àíàáîëèçì (àññèìèëÿöè), êàòàáîëèçì (äèññèìèëÿöè)
ãýñýí õî¸ð ïðîöåññîîñ òîãòäîã.
6. Óäàìøèë õóâüñàë
Óäàìøëûí ïðîöåññèéí ¿ð ä¿íä óäìûí ìàòåðèàë íýã ¿åýñ íºãºº ¿åä, ýõ ýöãýýñ ¿ð õ¿¿õäýä äàìæäàã.
¯¿ãýýð àìüäðàëûí òàñðàëòã¿é òîãòâîðòîé áàéäàë õàíãàãääàã. Óäàìøèë, õóâüñàë õî¸ð íü ýâîëüþöèéí
ãîë õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä áºãººä òýäãýýðèéí à÷ààð øàëãàðàë ÿâàãäàõ ýõ ìàòåðèàë áèé áîëäîã.
7. Õºäºë㺺í
Èõýíõ íýã ýñò áèåò¿¿ä òóñãàé ýðõòýíöýðèéí òóñëàìæòàé õºäºëäºã. Àìüòàä óðãàìëààñ ÿëãààòàé íü
õîîë òýæýýëýý îëîõûí òóëä õºäºë㺺í õèéæ íýã ãàçðààñ íºãººä øèëæèí áàéðëàõ ÷àäâàðòàé. Õàðèí
óðãàìàë õààíà ÷ áàéäàã ýíãèéí áîäèñîîñ õîîë òýæýýëèéí ç¿éëýý àâäàã ó÷ðààñ çààâàë õºäºëæ ÿâàõ
àëáàã¿é áàéäàã.
8. Öî÷ðîìòãîé ÷àíàð
Ýíý íü ãàäíû öî÷ðîëä àìüä áèå¿¿äèéí ºã÷ áàéãàà õàðèó óðâàë þì. Áèå ìàõáîäèéí õàðèó óðâàë
¿¿ñãýã÷ õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã öî÷ðîîã÷ ãýíý. Öî÷ðîîã÷èä íü ìàø îëîí ÿíç æèøýý íü: ãýðýë, îð÷íû
òåìïåðàòóð, äóó àâèà, öàõèëãààí ã¿éäýë, ìåõàíèê ¿éëäë¿¿ä, õîîë òýæýýëèéí áîäèñóóä , õèé, õîð,
çýðýã îðíî.