1. Öàãààí õîîë
Áèäíèé èäýæ áàéãàà àìòëàã õîîëíû õýñýã á¿ð áèäíèé áîääîã÷ëîí
çºâõºí áèå ìàõáîäèéí ýð¿¿ë ìýíäýä áóñ á¿ð áèåèéí ýä ýñ á¿ðèéã
õºãæ¿¿ëäýã . Çàðèì õîîë íü îé òîãòîîëò , íîéð , ðºäºë㺺íèé
çîõèöîë, çîâèóð øàíàëãàà, óóð óöààð, ñóðàõ ÷àäâàð, òýð á¿¿ õýë
áîäèò áàéäëûã ìýäðýõ áàéäàë çýðýã ñýòãýõ¿éí áîëîí áèå
ìàõáîäèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîã÷ òàðõèíû äàìæóóëàã÷ ýä ýñýä
íºëººëæ óëìààð òàðõèíû ¿éë àæèëëàãààíä íºëººëäºã áàéíà.
Ǻâ õîîëëîæ ñóðâàë áèå ìàõáîäèéí ýð¿¿ë ìýíä, ñýòãýëèéí àìãàëàí
áàéäëûã òîãòîîõ òºäèéã¿é ººðèé㺺 òºãñ òàíèí ìýäýõ , óõàìñðûí
äýýä ò¿âøèíä õ¿ðäýã
Ǻâ õîîëíû òºðºëä æèìñ æèìñãýíý, òºðºë á¿ðèéí íîãîî, âàíäóé,
ñàìàð, ¿ð òàðèà, ñ¿¿ ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿í , òºðºë á¿ðèéí ºâñ óðãàìàë
áà õàëóóí íîãîîã õýìæýýòýé õýðýãëýõ çýðýã áîëíî.
Ìàõ èäýõ íü þó íü áóðóó áàéíà?
Îëîíõè õ¿ì¿¿ñ öàãààí õîîëíû òóõàé ñîíñîîä ýõýëæ àñóóäàã ç¿éë íü
Ìàõ èäýõýä þó íü áóðóó áàéíà? Ñàÿ ñàÿ õ¿ì¿¿ñ èíãýæ áàéãàà þóì
÷èíü áè ÿàãààä áîëèõ ¸ñòîé þì áý? ãýäýã.
¯¿íä ìàõ èäýõã¿é áàéõ íü äýýð ãýæ ¿çýõ õýäýí ÷óõàë ó÷èð
øàëòãààí áóé áºãººä ýäãýýð íü ç¿ãýýð ë ñýòãýë õºäëºë,
ìýäðýìæýýñ ¿¿äýëòýé áóñ õàðèí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé,
¿íýìøèëòýé øàëòãààíóóä þì. Õýðýâ òà ¿¿íä ìàø õÿíàìãàé õàíäâàë
ýíý ìº÷ººñ ýõëýí öàãààí õîîëòîí áîëîõûã õ¿ñýõ áîëíî.

2. Ìàõ èäýã÷èä ªâñºí Æèìñýýð Õ¿í
òýæýýëòýí õîîëëîã÷èä
ñàðâóóòàé Ñàðâóóã¿é Ñàðâóóã¿é Ñàðâóóã¿é
Àðüñíû í¿õ Àðüñíû ñàÿ ñàÿ Àðüñíû ñàÿ ñàÿ Àðüñíû ñàÿ ñàÿ
ñ¿âã¿é, í¿õ ñ¿âýýð í¿õ ñ¿âýýð í¿õ ñ¿âýýð
õàëóóöàõäàà õºëñºº õºëñºº õºëñºº
õýëýýðýý ãàäàãøëóóëäàã. ãàäàãøëóóëäàã ãàäàãøëóóëäàã
õºëñºº
ãàäàãøëóóëäàã.
Ìàõûã óðæ Óðä ø¿ä íü Óðä ø¿ä íü Óðä ø¿ä íü
òàñäàõàä õóðö ¿ç¿¿ðã¿é. õóðö ¿ç¿¿ðã¿é. õóðö ¿ç¿¿ðã¿é.
çîðèóëàãäàæ
óðä ø¿ä íü
õóðö ¿ç¿¿ðòýé
áîëñîí.
Àìàíä ø¿ëñíèé Ø¿ëñíèé Ø¿ëñíèé Ø¿ëñíèé
º÷¿¿õýí áóë÷èðõàéíóóä áóë÷èðõàéíóóä áóë÷èðõàéíóóä
áóë÷èðõàé ñàéí õºãæèí ¿ð ñàéí õºãæèí ¿ð ñàéí õºãæèí ¿ð
áàéäàã. æèìñ æèìñ æèìñ
óðüä÷èëàí óðüä÷èëàí óðüä÷èëàí
áîëîâñðóóëàõàä áîëîâñðóóëàõàä áîëîâñðóóëàõàä
çîõèöñîí. çîõèöñîí. çîõèöñîí.
Ø¿ëñ íü Ø¿ëñ íü Ø¿ëñ íü Ø¿ëñ íü
õ¿÷èëëýã ø¿ëòëýã, ¿ð ø¿ëòëýã, ¿ð ø¿ëòëýã, ¿ð
ìºðò뺺 ¿ð òàðèàã òàðèàã òàðèàã
òàðèàã óðüä÷èëàí óðüä÷èëàí óðüä÷èëàí
óðüä÷èëàí áîëîâñðóóëàõ áîëîâñðóóëàõ áîëîâñðóóëàõ
áîëîâñðóóëàõ ÷àäâàðòàé ÷àäâàðòàé ÷àäâàðòàé
÷àäâàðã¿é
Õîîë òýæýýëýý Õîîëûã Õîîëûã Õîîëûã
æèæèãëýí æèæèãëýí æèæèãëýí æèæèãëýí
áóòëàõ àðàà áóòëàõ áóòëàõ áóòëàõ
ø¿ä íü àðààíóóäòàé àðààíóóäòàé àðààíóóäòàé
áàéõã¿é.
Àìüòíû ÿñ Õîäîîäíû Õîäîîäíû Õîäîîäíû
¿ñèéã õ¿÷èë ìàõ õ¿÷èë ìàõ õ¿÷èë ìàõ
áîëîâñðóóëàõàä èäýã÷èéíõýýñ èäýã÷èéíõýýñ èäýã÷èéíõýýñ
çîõèöñîí ìàø 20 äàõèí áàãà. 20 äàõèí áàãà. 20 äàõèí áàãà.
õ¿÷òýé

3. ãèäðîõëîðìèí
õ¿÷èë
õîäîîäîíä íü
áàéäàã.
Íàðèéí Íàðèéí Íàðèéí ãýäýñ Íàðèéí ãýäýñ
ãýäýñíèé çàì ãýäýñíèé çàì çàì áèåèéí çàì áèåèéí
áèåèéí óðòààñ áèåèéí óðòààñ óðòààñ 12 óðòààñ 12
3 äàõèéí óðò, 10 äàõèí óðò äàõèí óðò äàõèí óðò
èéìä ÿëçàð÷ àìàðõàí ÿëçàð÷
ìóóäñàí ìàõ ìóóääàãã¿é
áèåýð õóðäàí íîãîî, ¿ð òàðèà
äàìæèæ áèåýð óäààí
ºíãºðäºã äàìæèæ
ºíãºðíº.
Ìàõ èäýõýä ÿàãààä èõ ºâ÷èëæ,
õóðäàí íàñ áàðäàã âý?
Õîð õºíººë
Ìàëûã íÿäëàõ ¿åä àéñàí àìüòíû áèîõèìèä ã¿íçãèé ººð÷ëºëò îðäîã
áàéíà. Èéíõ¿¿ õîðòîé áîäèñóóä á¿õ áèåýýð òàðõàæ, ýëäýâ ºâ÷èíã
¿¿ñãýõ õîð àìüòíû áèåä ¿éëäâýðëýãääýã.
Ñýòãýë õýò äýíñýëñíýýñ áèåä áèîõèìèéí ººð÷ëºëò ãàðäàã ãýõ
áàðèìò áàéãà á㺺ä ÿëàíãóÿà öóñàíä ãîðìîíèéí ººð÷ëºëò îðäîã
þì. Áèäíèé áèå ìàõáîäè àéõ ýñâýë óóðëàæ óöààðëàõ ¿åä èõ
õÿìàðäàã øèã ò¿¿íýýñ äóòàõã¿é àìüòàí ìºí òàâã¿é áàéäàëä îðîõîä
áèå ìàõáîäè íü õÿìðàëä îðäîã àæýý. Àìüòíû öóñàíä äàõü
ãîðìîíèéí ò¿âøèí ÿëàíãóÿà àäðåíàëèí õýìýýõ ãîðìîí íü àìüòàí
ýðãýí òîéðîíä íü ¿õýæ áóéàìüòäûã õàðñíû óëìààñ ýðñ ººð÷ëºãäºæ,
àìüòàí àìüä ¿ëäýõèéí òóëä àìü òýìöäýã. Äààâðûí õýò ÿëãàðàë
ìàõàíä øéíãýí ¿ëäýæ óëìààð õ¿íèé áèåèéí ýä ýðõòýíã õîðäóóëààä
çîãñîõã¿é ñýòãýë ñàíààã îíö õÿìðààäàã þì. Àìåðèêèéí õîîë
òýæýýëèéí èíñòèòóò ä¿ãíýõäýý àìüòíû ìàõàíä ýëäýâ áîèðäîë ¿¿ñ÷
íºëººëñíººð õîðòîé öóñ òýýæ áàéäàã ãýæýý.
Ìàõ èäýõýä þó íü õîðòîé âý?

4. Ìàõ èäýõ íü “ Õîîëíû ãèíæèí õýëõýýíèé ,, îðîéí õýñãýýñ èäýæ
áàéãàà ÿâäàë ãýæ õýëæ áîëíî. Áàéãàëüä õîîë òýæýýëýý àâàã÷äûí
óðò ãèíæèí õýëõýý áàãòäàã. Óðãàìàë íü íàðíû ãýðýë, àãààð óñûã
àâäàã, àìüòàä óðãàìëûã èääýã, õ¿÷èðõýã àìüòàä áóþó õ¿í æèæèæã
àìüòäûã èääýã. Îäîî äýëõèéí á¿õ òàëáàéä øàâæ óñòãàã÷ áîëîí
õèìèéí áîðäîî íýëýíõ¿éäýý õýðýãëýõ áîëæýý. Ýíý õîðóóä ºâñ
óðãàìàë èääýã àìüòäûí áèåä õàäãàëàãäàæ ¿ëääýã þì. Æèøýý íü:
äýëõèéí òàëáàé á¿õýëäýý øàâüæ óñòãàã÷ ÄÄÒ þì. Ýíý íü
ýðäýìòäèéí áàòàëñíààð ýëýãíèé õàâäàð áóñàä õîðò õàâäðóóäûã
¿¿ñãýõ òóéëûí õ¿÷òýé õîð þì. Èéì ÄÄÒ àìüòíû ººõºíä
õóðèìòëàãäñàí áîë ò¿¿íèéã ÿëãàæ àâàõàä òóéëûí õýö¿¿ áàéäàã.
Èéìä ¿õýð ºâñ òýæýýëýý èäýõèéí õèðýýð õºíººã÷ áîäèñóóä òýäíèé
áèåä óëàì óëàì íýâòýð÷ áàéäàã ó÷èð õ¿í ìàõ èäñýíýýð ÄÄÒ-èéí
á¿õ òºâëºðëèéã àâààä çîãñîõã¿é àìüòíû àìüäðàëûíõàà òóðø
õóðèìòëóóëñàí áóñàä õèìèéí áîäèñóóäûã õàìòàä íü øèíãýýæ àâ÷
áóé þì. Õîîëíû ãèíæèí õýëõýýíèé îðîéãîîñ èäýæ áóé õ¿í õàìãèéí
ñ¿¿ëèéí õóäàëäàí àâàã÷ áîëäîã áºãººä õîðòîé óñòãàã÷ áîäèñóóäûí
äýýä çýðãèéí òºâëºðëèéã õ¿ëýýí àâàã÷ áîëæ áàéãàà
þì.¯íýíäýýìàõàíä íîãîî æèìñíýýñ 13 äàõèí èõ ÄÄÒ àãóóëàãääàã.
Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä õ¿íèé áèåä îðæ áóé ÄÄÒ-èéí èõýíõ íü
ìàõààð äàìæèí îðäîã áºãººä õàðèí öàãààí õîîëòîé õ¿ì¿¿ñèéí áèå
äýõ ÄÄÒ-èéí äóíäàæ õýìæýý íü ìàõ èääýã õ¿ì¿¿ñèéíõýýñ 2 äàõèí
áàãà áàéäàã áàéíà.
Ìàõíû õîð ¿¿ãýýð çîãñîõã¿é.Òýäãýýð àìüòäûí ºñºëòèéã ò¿ðãýòãýõ
áîëîí õóðäàí òàðãà õ¿÷ îðóóëàõ, ìàõíû ºíãèéã ñàéæðóóëàõûí òóëä
îëîí õèìèéí áîäèñ õýðýãëýãäñýí áàéäàã. Ìàõíû ãàðöûã
ñàéæðóóëàõûí òóëä ìàëûã áîðääîõ ºñºëòèéã ñàéæðóóëàõ ãàðìîíîîð
òàðèõ ýì áîëîí àíòèáèîòèê õýðýãëýäýã áàéíà .
Õóäàëäàí àâàã÷ ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãèéí èõýýð õîðäóóëæ áàéãàà ãîë
àþóë áîë õºíººõ õîð àçîòõ¿÷ëèéí äàâñ, äààâàð, àíòèáèîòèê, áóñàä
õèìèéí áîäîè õýðýãëýñíýýñ ¿¿ñäýã ñàëìåíàë áàêòåðè áîëîõ
íóóãäìàë õîðóóä áàéíà.
Àìüòàä ººðñ人 ýíý õîðíîîñîî áîëæ ¿õäýã. ̺í ýíý õîðûã òýýæ
áàéäàã.
Ìàõ èäñýíýýñ áîëæ õ¿ì¿¿ñ ãîë òºëºâ äàðààõü ºâ÷èíã òóñäàã.
Õîðò õàâäàð
Ç¿ðõíèé ºâ÷èí
Õîîë áîëîâñðîõ ýðõòýí¿¿ä ãýìòýõ /õîäîîä, ýëýã öºñ, íàðèéí á¿ä¿¿í
ãýäýñ, íîéð áóë÷èðõàé/
Áººðíèé ºâ÷èí

5. Öàãààí õîîëòîé õ¿ì¿¿ñ ìàõàí õîîëòîé
õ¿ì¿¿ñýýñ èë¿¿ ýð¿¿ë áàéäàã
Áàéãàëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîõ æèìñ , íîãîî, ¿ð òàðèà, ñàìàð, ñ¿¿,
ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õýðýãëýõ íü áèå ìàõáîäèéí îíöëîãò
òîõèðäîã.Æèøýý íü õýñýã ýðäýìòýä ýêâàäîðûí 400 õ¿íòýé óóëûí
æèæèã òîñãîí ðóó î÷ñîí áàéíà. Óóãóóë íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ íü òóéëûí
ºíäºð íàñòàé : íýã õ¿í 121 íàñòàé, çàðèì íü 100 äàâñàí íàñòàé
áàéâ. Òèéì áîëîâ÷ 75 íàñòàíãóóä äóíä ñóäàëãàà õèéõýä òýäíýýñ
òýäíýýñ çºâõºí õî¸ð íü ë ç¿ãõíèé ºâ÷òýé áàéæ áîëîõ ìàãàäëàãàà
ãàðñàí þì. Òýð òîñãîíûõîí öýâýð öàãààí õîîëòîíãóóä áàéâ.õàðèí
ÿã èéì íàñíû õ¿ì¿¿ñò /ÀÍÓ-ä/ ñóäàëãàà õèèéõýä 95% ç¿ðõíèé
ºâ÷íººð ºâ÷èëñºí áàéâ.
Öàãààí õîîëòîé õ¿ì¿¿ñ ìàõàí õîîëòîé
õ¿ì¿¿ñýýñ èë¿¿ ÷èéðýã áàéäàã.
Äýëõèéí õàìãèéí õ¿÷òýé, óðò íàñòàé àìüòàä á¿ãä öàãààí õîîëòîí
áàéäàã þì. Ìîðü, áóõ, óñíû ¿õýð, çààí çýðýã àìüòäûí áèå
ìàõáîäè ýð¿¿ë ÷èéðýã, òýñâýð õàòóóæèëòàé åð áóñûí ÷àäàëòàé
áàéäàã áºãººä õ¿íä îâîð èõòýé à÷ààã õ¿íèé òóëä õèéäýã þì.
Äýëõèéí àëäàðòàé îëîí õºíãºí àòëåòèêèéí òàìèð÷èä öàãààí
õîîëòîí áàéæýý.

6. Ìàõ èäýõã¿éãýýð õàíãàëòòàé
òýæýýë àâ÷ áîëîõ óó?
Áèäíèé áèåä øààðäëàãàòàé õàìãèéí ÷óõàë òýæýýë áîë óóðàã þì.
Áèäíèé áèå ìàõáîäèéí ýðõòýí èõýíõ íü óóðãààñ á¿òñýí. Ýíý íü
ºñºëò õºãæèëòºíä ¿ð íºëººòýé áºãººä ãîðìîíèéí áîëîí áèå
ìàõáîäèéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëæ, ÷èãë¿¿ëæ ºã÷ áàéäàã. Áèå
äýõ õóðäàñãóóð ñèñòåìèéí ÷óõàë øààðäëàãàòàé õýñý íü áîëäîã.
Ýëäýâ ºâ÷íèéã ýñýðã¿¿öýõ áèåòèéã öóñàíä áèé áîëãîõ ÷óõàë
¿¿ðýãòýé.
Áóóðöàãò øîø /ä¿ï¿ / ìàõíààñ õî¸ð äàõèí óóðàã àãóóëäàã .
Í¿¿ðñ-óñ íû ýõ áóëàã íü ¿ð òàðèà, âàíäóé, øîø, ýëñýí ÷èõýð,
æèìñ æèìñãýíý, òºìñ, ÷èõýð þì
ººõ òîñ óðãàìëûí ãàðàëòàé òîñ, ñ¿¿, öºöãèéí òîñ, áÿñëàã, ñàìàð,
ã¿íæèäèéí ¿ð îðíî.
Ýðäýñ äàâñ òºìºð /øîø, íîãîîí íàâ÷, õàòààñàí æèìñ, âàíäóé,
òàëõ/, êàëüöè/ ìàíæèíãèéí íàâ÷, ñàìàð, áóðæãàð áàéöàà, ñ¿¿,
ã¿íæèä, áóóäàé øîø, ÷àíãààíç õàòààñàí/
èîä /áóóäàé , õ¿ðýí ìàíæèí, ñ¿¿, ðåäèñê, áàéãàëèéí äàâñ,
èîäæóóëñàí äàâñ/
ôîñôîð/ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿í, øàð àéðàãíû õºðºíãº, óëààí áóóäàéí
õàëüñ, õèâýã, ñàìàð, ¿ðýíä/
ìàãíè / øîø, ñàìàð ,¿ð òàðèà ,íàâ÷èò íîãîî /
À-àìèí äýì / ëóóâàí, ÷èõýðëýã òºìñ, öýöýãò áàéöàà ,÷àíãààíç ,
õóëóó, ñ¿¿ / Â-àìèí äýì /íàâ÷èò íîãîî, ¿ð òàðèà, õ¿íñíèé õºðºíãº,
óëààí áóóäàéí ¿ð, öýöýãò áàéöàà, áóäàà/
Â3- àìèí äýì /äðîæ ,óëààí áóóäàéí õèâýã, ãàçðûí ñàìàð, âàíäóé /
Â2 -àìèí äýì /äðîæ, óëààí áóóäàéí ¿ð, ñ¿¿, òàëõ, ãàçðûí ñàìàð/
Â1 –àìèí äýì /óëààí áóóäàé, ñàìàð ,øîø âàíäóé ,øàð áóóðöàã,
øîø / Â12 – àìèí äýì / òàðàã , öºöãèéí òîñ /
Ñ- àìèí äýì /íîãîîí ÷èíæ¿¿, öýöýãò áàéöàà, óëààí ìàíæèíãèéí
íàâ÷, æ¿ðæ, íèìáýã, áàéöàà, óñàí ¿çýì, áýðñ¿¿ò æ¿ðæ, óëààí
ëîîëü/ D- àìèí äýì /ýíý íü
àðüñàíä íàðíû õýò ÿãààí òóÿàíû íºëººë뺺𠿿ñäýã ñ¿¿ öºöãèéí
òîñîíä ýëáýã áàéíà./
Å-àìèí äýì / øàð áóóðöàãèéí øîøèéí òîñ, ÷èõýðëýã òºìñ, âàíäóé
øîø ,Öºöãèéí òîñ, óëààí ìàíæèíãèéí íàâ÷ /

7. ßàæ õîîëëîõ âý?
1. Õîîëûã á¿¿ õýòð¿¿ëæ èä.
2. Òàéâàí áàÿð áàÿãàëàíòàé áàéäàëä òà õîîëëîîðîé.
3. Õýòýðõèé îëîí òºðëèéí õîîë áèòãèé èä.
4. Õîîëûã ñàéòàð çàæèëæ èä.
5. Õîîë èäýõ ¿åäýý çºâ áàéðëàëòàé ñóóõ õýðýãòýé.
6. Õîîëíû äàðààãààð àìàð÷ ,õàìðûí áàðóóí í¿õýý íýýëòòýé
áàéëãàõ õýðýãòýé.
7. Õîîëëîõ öàãààñ ºìíº ýñâýë õîéíî èäýõã¿é áàéõûã õè÷ýý.
8. Óíòàõûí ºìíº áóþó õýò îðîé õîîëëîõîîñ çàéëñõèé.
9. ªäºð á¿ð õàíãàëòòàé óñ óóõ õýðýãòýé.
10.Õýò õàëóóí áóþó õýò õ¿éòýí õîîë á¿¿ èäýýðýé.
11.Õàíãàëòòàé äàñãàë õèéæ, öýâýð àãààðûã àâ.
12.Õîîëûã áýëòãýõäýý ýåðýã áîäëûã õàäãàëàõ íü çºâ.