Trien lam nghin nam mot duong pho

Panel 0
Image of book cover

“Anh Đặng Phong vốn được biết đến như một nhà nghiên cứu về lịch sử kinh tế. Nay anh bỗng xuất hiện ở lĩnh vực Hà Nội học, mà
như anh nói: thử làm chơi. Cái ‘chơi’ của một nhà khoa học thường vẫn là một cái chơi kỳ công và nghiêm túc.
Mới đọc lướt qua, tôi đã cảm nhận được rằng một tác phẩm viết bằng hứng khởi và miệt mài cá nhân quả là có khác. Những say sưa
tìm tòi cùng những chi tiết được phát hiện đã truyền dẫn cảm hứng từ người viết sang người đọc. Hàng trăm sự việc xung quanh chỉ một
đường phố thôi cũng làm cho lịch sử ngàn năm Thăng Long càng thêm duyên dáng, hấp dẫn và càng đậm vẻ thân thương.”
Chủ tịch Viện Khoa học Xã hội Việt Nam

“Ngày nay phố Lê Duẩn có một dáng vẻ hết sức bình thường. Nó chẳng có những kiến trúc thanh lịch như Tràng Tiền hay cái sôi
động buôn bán như Hàng Bạc.
Nhưng Đặng Phong đã chẳng chọn Hàng Bạc lẫn Tràng Tiền. Ông chọn Hàng Cỏ, tức là phố Lê Duẩn bây giờ… Xem xét kỹ hơn,
con phố mang đầy ý nghĩa lịch sử…”
Trưởng đại diện Viện Viễn đông Bác cổ Pháp tại Việt Nam

“… Lịch sử Hà Nội là vấn đề lớn mênh mông, có bao nhiêu cuốn sách có lẽ cũng không nói hết được.
… Hình như cứ càng nghiên cứu rộng thì rất có thể càng ‘xa’ Hà Nội. Vậy nên chăng, để khỏi chơi vơi giữa cái mênh mông ấy, hãy
‘zoom’ vào từng đường phố, từng khu chợ, thậm chí một vài ngôi nhà? Chính từ cái cảm quan ấy, một hôm tác giả thử bắt đôi chân mình đi
dạo trên một đoạn đường từ ngã tư Khâm Thiên cho đến đầu đường Lê Duẩn, chỗ giáp đường Điện Biên Phủ.
Chỉ bấy nhiêu thôi, ngước nhìn hai bên, đã thấy vô số ‘lịch sử’ rồi.
Chủ đề của cuộc chơi đã được quyết định…
Phương pháp được lựa chọn là cắt lớp lịch sử…”

Tác giả

Bảo tàng Ký ức Xã hội – http://baotang.kyucxahoi.com 1

Hình số 1: Khu vực phía giữa đường Lê Duẩn trên ảnh chụp từ vệ tinh và bản đồ năm 1928.
1-Nhà của Tardieu trong khu vực trường Mỹ thuật ở ngã ba Đường Cái quan và Reinach (Trần Quốc Toản); 2-
Khu vực Đấu xảo bị bom Mỹ san phẳng năm 1944; 3-Khu vực bến xe Kim Liên ; 4-Sở Nhà Dầu.


I. KỂ TỪ NHÀ LÝ
1. Đường Thiên Lý

Khi nước Việt giành được độc lập, các triều Đinh,
Lê đóng đô ở Hoa Lư, thì mối liên hệ giữa Hoa Lư với
Đại La như thế nào? Ngoài giao thông đường thủy, chắc
hẳn cũng phải có những con đường bộ nối Hoa Lư với
Đại La.
Tuy nhiên, cho đến tận cuối thế kỷ thứ XVIII, con
đường Thiên Lý từ phía Nam ra Thăng Long chưa hẳn là
đi thẳng qua cửa ô Đồng Lầm (mà sau này gọi là ô Kim
Liên) theo lối Quốc lộ 1 ngày nay. Ở đó, địa hình còn rất
lầy lội, nhiều đầm hồ, mùa mưa thường ngập úng. Trên
bản đồ này, thấy hệ thống đường xá còn rất thưa thớt,
trong đó đã có một con đường đi thẳng từ phía Nam lên
Cửa Nam thành Thăng Long (tương ứng với tuyến đường
Lê Duẩn ngày nay), và có ghi tên con đường đó là Thiên
lý đạo (千里道).
Hình số 1: Thiên lý đạo (千里道) trên Bản đồ Bản đồ Thăng Long và ngoại vi
trước thế kỷ XIX (lưu tại Thư viện Viện Thông tin - Khoa học xã hội Hà Nội,
không rõ tác giả và niên đại)


Trên tấm bản đồ năm 1873, thì thấy phía
Cửa Nam, phần lớn là làng mạc, đầm lầy. Xa hơn
nữa chỉ là ruộng lúa bát ngát. Con đường qua cửa ô
Kim Liên vào thành về nền tảng thì đã có rồi, nhưng
chưa phải là con đường lớn.

Hình số 2: Bản đồ Hà Nội năm 1873


2. Cửa Đại Hưng (Cửa Nam)

Ngay khi vừa định đô, vua Lý đã cho đắp
thành Thăng Long. Thành có hình vuông theo bốn
phương đông, tây, bắc, nam. Cửa phía Nam được
mang tên Đại Hưng (大興).
“Trong bốn cửa Hoàng thành, quan trọng
nhất là cửa Đại Hưng… Các quan từ ngoài vào
Hoàng thành chầu vua đều do cửa này. Trước cửa
Đại Hưng có dựng đình Quảng Văn, các vua nhà
Lý đôi khi làm lễ nghinh xuân ở đây. Cửa Đại Hưng
còn là nơi các quan làm lễ tuyên thệ với nhà vua…”
Thời nhà Lê, cửa Đại Hưng được “dùng làm
lối ra vào chính của vua chúa, quan lại, các vị tân
khoa, nho sĩ, sứ giả và tất cả những ai có việc phải
đến Hoàng thành.”
Vào năm 1782, Hải Thượng Lãn Ông nhận
xét:
“Người qua kẻ lại như mắc cửi, xe ngựa ồn
ào.”
“Áo mũ hào hoa phường phố đẹp
Đình đài lầu quán nối trời xa…”

Hình số 4: Vị trí cửa Đại Hưng trên Bản đồ Thăng Long trước thế kỷ XIX


3. Khâm Thiên Giám

Nam Môn Quốc Tử Giám Tư Thiên Giám

Hình số 4: Vị trí của Tư Thiên Giám trong Bản đồ thời Hồng Đức

Nhà vua luôn cần một bộ phận theo dõi khí tượng, thủy văn, trăng sao. Sử nhắc tới cơ quan này từ thời nhà Lý với nhiều tên gọi: Tư
Thiên Giám, Khâm Thiên Giám... Có thể tìm thấy địa danh Tư Thiên Giám trên bản đồ Hồng Đức (được cho là vẽ vào năm 1490) nằm kề
sát với đường cái quan, mà ngày nay là chỗ phố Khâm Thiên giáp với đường Lê Duẩn.
Theo Bùi Cơ Túc (Long Biên bách nhị vịnh) cho biết: “Đài Khâm Đức nằm cách một dặm bên ngoài mé đông nam thành, thuộc thôn
Khâm Đức, huyện Thọ Xương, là đài xem thời tiết, mây mưa của Khâm Thiên Giám. Dân thôn này đều thuộc Ty Chiêm hậu [cơ quan chuyên
về làm lịch], tục gọi là ngõ Khâm Thiên, nay đổi là thôn Khâm Thiên.”


4. Chùa Tiên Tích

Hình số 5: Chùa Tiên Tích tại số 110 đường Lê Duẩn Hình số 6: Bia có niên đại 1934 tại chùa Hình số 7: Chùa Tiên Tích mới được nâng
hiện nay (ảnh do tác giả chụp năm 1995) Tiên Tích cấp (2010)

Tại số 110 đường Lê Duẩn, vẫn còn một ngôi chùa, gọi là chùa Tiên Tích cũng có từ thời Lý. Theo sử sách, chùa này được xây bên
hồ Kim Âu, rộng chừng mười mẫu. Nay chùa đã mất mà hồ thì còn, vậy nên đặt tên là hồ Kim Âu, nước sáng như gương, long lanh trong
vắt, đáng yêu vô cùng.
Tục truyền, thời Lý có một Hoàng tử đi chơi ở vùng này bị lạc đường, may được một vị tiên đưa về cung. Từ đó, nhà vua sai dựng
chùa để tạ ơn.
Hiện nay, trong chùa ngoài một quả chuông đồng có tên Tiên Tích tự chung còn có bốn tấm bia đá. Bia mang niên đại 1934 đề: “Từ
vương triều Lý đến nay, thời cuộc có biến thiên mà cảnh Phật càng rạng ngời hơn trước.” Từ khi Pháp xây ga Hàng Cỏ, cảnh giới nhà chùa
đã bị nhà ga lấn vào một phần đất ở phía sau, chỉ còn lại phần ngoài.


5. Hàng Cỏ

Hình số 8: Vị trí của Tàu voi trong bản đồ 1866 (do Trần Huy Bá vẽ lại)

Tiếp phía dưới chùa Tiên Tích, giữa những hồ ao, đầm lầy, có một khu đất tương đối cao, chung quanh cỏ mọc ngút ngàn. Người
dân ngoài việc đánh cá, mò cua, bắt ốc, còn kiếm sống bằng việc cắt cỏ đem bán và nộp cỏ cho Nhà nước để làm nghĩa vụ. Cỏ là nhu cầu
của Nhà nước để nuôi số voi và ngựa trong thành. Đặc biệt là voi cần rất nhiều cỏ. Theo bản đồ Thăng Long vẽ năm 1866 thì đến lúc này
vẫn còn khu tàu voi nằm ở phía Đông của Cột Cờ, tức là khoảng giữa vườn hoa V.I. Lenin và Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam hiện nay.


Hình số 9: Tên Ngõ Hàng Cỏ xuất hiện lần đầu trên bản đồ Hà Nội năm 1945 và tấm biển Ngõ Hàng Cỏ
tại số 108 đường Trần Hưng Đạo ngày nay

Gọi là Hàng Cỏ, nhưng chắc chỉ là một bãi đất ven đường, xung quanh là đồng nước và những bãi cỏ mênh mông. Người ta cắt cỏ
xong, bán ngay ở rệ đường. Đã có bao nhiêu tên mới được đặt ở đây. Nhưng cái tên Hàng Cỏ đến nay vẫn ‘sống sót’ ở hai chỗ: Nhà ga Hà
Nội vẫn mang tên truyền thống là Ga Hàng Cỏ và còn một ngõ nhỏ ngay trước cửa ga, nơi số nhà 108 đường Trần Hưng Đạo rẽ vào, vẫn
mang tên Ngõ Hàng Cỏ.


6. Chàng cắt cỏ trở thành ông Tiến sĩ

Hình số 10: Bia dựng ngày 15 tháng 8 niên hiệu Hồng Đức thứ 15 (1484),
trong đó có đề tên Bùi Xương Trạch đỗ Tiến sĩ

Bùi Xương Trạch (裴昌澤)(1451-1529), vốn sinh ra trong một gia đình làm ruộng. Tên cúng cơm của ông chép bằng chữ Nôm là

Chạch (( ) trong gia phả họ Bùi.
Cảnh nhà nghèo thúc giục cậu con trai vượt khó, ban ngày cắm cúi làm ruộng, ban đêm bắt đom đóm làm đèn đọc sách. Lớn lên, cậu
có tên trong sổ sai dịch, hàng tháng đến phiên thì gánh cỏ lên Kinh.
Trung thu năm 1477 có nguyệt thực, chàng trai 26 tuổi tên Chạch gánh cỏ lên đến Kinh, gặp đúng dịp vua Thánh Tông nhà Lê mở
cuộc thi thơ Nôm với chủ đề “Trung thu không thấy trăng”. Bài thơ thử tài của chàng gánh cỏ đã lọt vào mắt xanh của nhà vua: chàng được
miễn mọi việc thuế má, sưu dịch để chuyên tâm việc học. Qua năm sau (1478), ông đậu Tiến sĩ ở tuổi hai mươi bảy. Phú quý sinh lễ nghĩa,
chữ Chạch nôm na rất có thể được lột xác thành Xương Trạch có nghĩa là phúc lộc dồi dào. Sau khi đỗ Tiến sĩ, ông được bổ vào Hàn Lâm
viện, sau đó được thăng chức Thượng thư Bộ Binh rồi Tế Tửu Quốc Tử Giám.


7. Quảng Văn đình

Từ thời nhà Lý, trước cửa Đại Hưng, có một nơi ban bố
những pháp lệnh của triều đình, nơi giảng giải những điều hay
lẽ phải cho dân chúng, cũng là nơi niêm yết danh sách những sĩ
tử thi đậu.
Năm 1491, Lê Thánh Tông cho xây ở chính vị trí của
chợ Cửa Nam hiện nay một ngôi đình để làm nơi treo các pháp
lệnh trị dân. Làm xong, ban tên là Quảng Văn đình.
Đình Quảng Văn còn liên quan với Bùi Xương Trạch,
là người chấp bút Quảng Văn đình ký vào năm 1493:
“… Nay nhà vua lo rằng chính sự nhiều, thần dân
đông, không thể bảo tận mặt, nói tận tai được, nên mới gọi các
thợ vẽ kiểu mẫu… xây dựng nên ngôi đình ở trong cửa Đại
Hưng, làm chỗ dán các giấy tờ thông báo công việc chính trị
của Vua…”
“… Một lời nói ra đúng như then máy, một lệnh ban ra
vững vàng như đá. Vậy nên dựng đình này, đặt tên là Quảng
Văn, để làm khuôn mẫu cho muôn đời…”
Vua Lê còn cho đặt trống đăng văn ( 登文 ): Làm cho
văn hóa thăng tiến. Người dân ai có điều oan khuất, muốn
khiếu kiện hay tố cáo đều có quyền mang đơn đến, đánh ba hồi
trống dài, nội quan trong Hoàng thành sẽ ra nhận đơn, hỏi rõ sự
tình mà xem xét. .
Hình số 11: Vị trí của Trữ Vân đình trong bản đồ thời Lý-Trần chính là vị trí chợ
Cửa Nam ngày nay
Khoảng đầu nhà Nguyễn, đình Quảng Văn được đổi tên
thành đình Quảng Minh. là nơi niêm yết giấy tờ của quan lại
đứng đầu. Đời vua Minh Mạng, Huấn địch thập điều (訓迪十
條 – mười điều giáo huấn cho dân chúng) đã được chức quan
Câu kê giảng giải tại đây.


8. Đãi Lậu viện, Đình Ngang và Chợ Cửa Nam

Hình số 12: Một bức tranh vẽ quang cảnh một làng ven Hà Nội (1873)

Các quan chức, sĩ tử và người dân, muốn vào thành phải chờ đợi. Vậy cần có nơi ngồi nghỉ. Từ đời vua Lê Thái Tổ đã cho dựng một
nhà chờ gọi là Đãi Lậu viện. Đến đời Lê Thánh Tông thì được mở rộng và có thêm trạm kiểm soát gọi là Hoành đình.
Nơi làm phòng chờ, nơi công bố những chiếu chỉ, nơi giảng giải những điều lớn lao lại thường xuất hiện chợ búa! Đó là một nhu
cầu. Vậy nên có chợ Cửa Nam, một trong tám chợ lớn của Thăng Long (Thăng Long bát thị).
Cao Bá Quát từng có một thời ở đây. Nhờ những mô tả của ông, có thể hình dung được rằng: cho đến tận đầu thế kỷ XIX, khu vực
này vườn ruộng thì nhiều, ruộng lúa ruộng ngô còn tồn tại ngay ở sát Hoàng thành. Trong tác phẩm Thiên cư thuyết (1832), Cao Bá Quát
cho biết: “Nhà tôi lúc đầu ở khu Đình Ngang, về phía nam kinh thành. Chỗ này rất hẻo lánh, ngõ chật hẹp, mấy ngôi nhà lụp xụp, đằng
trước là trại lính, đằng sau sát ngay vườn người ta. Khi vào đến ngõ thì thấy lúa ngô tươi tốt, trông sang trại lính thì thấy ngô và đay xanh
rờn…”


Hình số 13: Chợ Cửa Nam thời Pháp Hình số 14: Khu Trung tâm Thương mại Cửa Nam
được xây dựng trên vị trí của chợ Cửa Nam cũ (2009)


9. Hàng Lọng

Hình số 15: Một cửa hàng trên phố Hàng Lọng

Từ phố Hàng Đẫy xuôi về nam là Hàng Lọng. Lọng là thứ ô che nắng mưa cỡ lớn, khác cái ô ở chỗ chủ nhân không phải tự cầm mà
do người phục vụ cầm, là một trong nhiều nghi trượng thể hiện đẳng cấp. Lọng và tàn được bán ở đây có thể vì đây là cửa ngõ để vào thành
của các quan chức, các sứ thần từ các nơi đến. Từ đó mà hình thành phố Hàng Lọng, kéo dài từ chợ Cửa Nam đến chùa Tiên Tích.


Panel 10
II. SANG THỜI PHÁP

Hì
nh số 17: Bức không ảnh chụp khu vực Cột Cờ

Đầu thời Pháp, quanh khu vực Cột Cờ vẫn là
những bãi cỏ hoang. Cả bên vườn hoa V.I. Lenin hiện nay
và phía đối diện, tức Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam,
vẫn chưa có nhà cửa gì.

Hình số 16: Bản đồ Hà Nội năm 1898

Năm 1898, phía đầu con đường Thiên lý đã được mở rộng. Pháp đã làm mới một con đường chéo, cắt ngang một góc của Hoàng
thành để đi thẳng tới khu vực mà sau đó Pháp xây dựng Phủ Toàn quyền. Đó chính là con đường Điện Biên Phủ ngày nay. Pháp đặt tên
Bảo đại lộ Puginierhội – tên cố đạo là Francis Puginier (1835-1892), nhân vật đã giúp cho các tướng tá Pháp rất nhiều trong cả hai lần đánh
là tàng Ký ức Xã (lấy http://baotang.kyucxahoi.com 15
chiếm Hà Nội và mua đất chùa Báo Ân để xây nên ngôi Nhà thờ lớn Hà Nội hiện nay).

11. Ga Hàng Cỏ

Hình số 18: Ga Hàng Cỏ

Thay đổi lớn đối với Hà Nội bắt đầu từ cuối thế kỷ XIX. Đây cũng là giai đoạn mà đường Lê Duẩn bắt đầu mang dáng vẻ của một
đường phố theo đúng nghĩa hiện đại của nó.
Có một sự kiện lớn là việc xây dựng một nhà ga xe lửa ở Hà Nội. Hàng Cỏ đã được lựa chọn. Đến năm 1902, một nhà ga đồ sộ chưa
từng có ở Đông Nam Á lúc đó đã mọc lên ở chính nơi mà ngày xưa là bãi Hàng Cỏ. Toà nhà chính của nhà ga, gồm ba tầng, nhìn thẳng ra
con đường Gambetta, tức đại lộ Trần Hưng Đạo ngày nay. Tầng dưới là đại sảnh. Tầng hai là nơi làm việc của các nhân viên và các bộ phận
nghiệp vụ. Tầng ba là các bộ phận hành chính. Trong số những nhân viên làm việc ở đây, vào năm 1927-28 có một tiểu viên chức mà sau
này tên ông đã được đặt cho chính con đường này, tức Lê Duẩn.


12. Hai ‘Nữ thần Tự do’ và máy chém

Hình số 19: Phố Neyret bên quảng trường Neyret trên bản đồ Hà Nội năm 1928

Cuối thế kỷ XIX, Quảng Văn đình bị phá bỏ để tạo ra một quảng trường gọi là Place Neyret, nay là Vườn hoa Cửa Nam.


Hình số 20: Bức tranh Thần Hình số 22: Tượng Nữ thần Tự do tại Vườn hoa Neyret nhưng mang
Hình số 21: Ảnh chụp tượng Nữ thần Tự do đứng trên đỉnh Tháp Rùa
tự do trên Tháp Rùa của họa tên khác: ‘Tượng nữ thần Công Lý’
của nhiếp ảnh gia R. Duboil (1891)
sỹ Césard (1896)

Tượng đài phiên bản Nữ thần Tự do, mà người Việt Nam gọi là ‘Tượng Đầm xoè’, được đưa sang Việt Nam từ năm 1887. Ban đầu,
tượng được đặt tại quảng trường mà nay là Vườn hoa Lý Thái Tổ, sau đó được đặt trên nóc Tháp Rùa. Nhưng dư luận chê trách kịch liệt,
nên năm 1896, phải dỡ xuống. Địa điểm thứ ba là Place Neyret. Tại đây, cứ mỗi chiều chủ nhật, lại có quân nhạc thổi kèn đánh trống. Một
nhà nho đi ngang qua đây đã viết mấy câu thơ:
“Qua Quảng Văn đình tớ đến nghe
Câu Kê chẳng thấy, thấy đầm xoè
Thập điều bặt tiếng ê a giảng
Choáng óc kèn tây bú rích toe.”


Hình số 23: Chị Nguyễn Thị Ba và những tù nhân trong vụ Hà Thành đầu Hình số 24: Chuẩn bị đưa ra hành quyết
độc

Đầu thế kỷ XX, ở ngay quảng trường Neyret có một phụ nữ Việt Nam thực sự đáng suy tôn là Nữ thần Tự do. Đó là chị Nguyễn Thị
Ba, chủ quán cơm Cửa Nam ở số nhà 20, chính là cơ sở bí mật mà Hoàng Hoa Thám chuẩn bị cho cuộc đầu độc lính Pháp vào ngày 27
tháng 6 năm 1908.
Vụ việc vỡ lở. Tiếp đó là những cuộc khám xét, bắt bớ mà ngôi nhà 20 phố Cửa Nam là một trọng điểm.
Pháp mở phiên toà đại hình, tuyên 18 án tử bằng hình phạt chém đầu bằng máy chém, rồi cho đặt chiếc máy chém đó ngay ở quảng
trường Neyret để răn đe những ai đòi tự do độc lập.


Hình số 25: Máy chém đặt tại vườn hoa Đầm xoè năm 1910


13. Sở Nhà Dầu

Hình số 27: Ngõ Nhà Dầu bên cạnh Tổng công ty Xăng Dầu Việt Nam, nay là
Ngõ 1 Khâm Thiên (2009)

Hình số 26: Hai bức vẽ của Henry Oger (trước năm 1908) mô
tả chiếc đèn dầu bằng sắt tây và một hàng rong bán dầu.

Hình số 28: Trạm biến áp Nhà Dầu trước Tổng công ty Xăng Dầu Việt Nam
hiện nay (2009)


Ngã tư Khâm Thiên - Lê Duẩn là nơi đầu tiên ở Hà Nội xuất hiện một cơ sở cung cấp dầu hỏa và chiếc đèn Hoa Kỳ. Vào khoảng
năm 1911, các hãng dầu Caltex Petroleum của Mỹ và Shell của Anh–Hòa Lan đã đặt chi nhánh đầu tiên ở Hà Nội, gọi là Sở Nhà Dầu.Vị trí
của Petrolimex Việt Nam hiện nay chính là nền của Sở Nhà Dầu cũ, rất có thể nằm vào khoảng địa điểm Khâm Thiên Giám thời xưa. Trước
khi có chi nhánh này, dầu lửa được những người buôn gánh đi bán rong trên các đường phố.
Từ đó, cái ngõ nhỏ đầu tiên của phố Khâm Thiên được dân gọi là Ngõ Nhà Dầu, nay được đổi thành Ngõ 1 Khâm Thiên. Tuy vậy,
cái tên Nhà Dầu còn sót lại trên tấm biển Trạm biến áp điện ở trước ngõ: Trạm biến áp Nhà Dầu.


14. Trường Mỹ thuật Đông Dương

Hình số 30: Nhà Họa sĩ Tardieu sau 40 năm với những vết tích của ngã
Hình 29: Nhà của Tardieu khi mới dựng
ba Trần Quốc Toản - Lê Duẩn bị lấn chiếm (2002)

Năm 1924, chính quyền Pháp thành lập Trường Mỹ thuật Đông Dương tại phía Nam ga Hàng Cỏ. Tại ngã ba phố Reinach (phố Trần
Quốc Toản hiện nay) và đường Cái quan (tức đường Lê Duẩn), có một ngôi nhà đẹp mang số 149. Có thể nhận ra phong cách kiến trúc Bắc
Pháp vẫn gần như còn nguyên vẹn, tuy trông đã cũ kỹ nhiều. Đó là ngôi nhà của họa sĩ Victor Tardieu, người sáng lập và là Giám đốc
Trường Mỹ thuật Đông Dương. Nhiều danh họa của Việt Nam đã từng là học trò của ông (Nguyễn Phan Chánh, Nguyễn Gia Trí, Tô Ngọc
Vân, Trần Văn Cẩn).


15. Nhạc viện Viễn Đông

Hình số 32: Ngôi nhà Nhạc viện Viễn Đông, nay là trụ sở của Sứ quán
Đan Mạch (2009)

Năm 1929, Phủ Toàn Quyền thành lập một cơ sở gọi là Nhạc viện Viễn Đông (Conservatoire Française d’Extrême-Orient). Trụ
sở của Nhạc viện này được xây ở ngay đầu con đường Lê Duẩn hiện nay, nơi tiếp giáp với đường Điện Biên Phủ.
Nhạc viện này đã dạy nhiều bộ môn phong phú, từ piano, violon, sáo đến contrebass. Người đến học không phải nộp học phí.
Nhạc viện đã đạt được mục đích gieo mầm cho âm nhạc phương Tây ở Việt Nam và hình thành một thế hệ nhạc sỹ đầu tiên của Việt
Nam với những tên tuổi như Nguyễn Xuân Khoát, Dương Thiệu Tước, Thẩm Oánh, Lê Thương, Văn Cao.
Trong những tên tuổi đó, Văn Cao có vai trò lịch sử đặc biệt. Do một sự tình cờ nào đó, cũng chính ở cuối con đường này, vào
mùa đông năm 1944, Văn Cao đã sáng tác ‘Tiến quân ca’, mà sau này đã được chọn là quốc ca của Việt Nam.


16. Đường phố mang tên anh trồng rau

Hình số 34: Phố Nguyễn Du trên bản đồ năm 1935 (1) và năm 1945 (2).

Hình số 33: Vườn hoa và rau của Dufourcq bên cạnh ‘Nghĩa địa Tây’

Đi tiếp về phía Nam là một khu vườn trồng rau và hoa của một người Pháp tên là Dufourcq. Từ những năm đầu thế kỷ XX,
Dufourcq có một mảnh đất ở góc đường Nguyễn Du và Lê Duẩn hiện nay để trồng những loại hoa glayeul (lay-ơn), hoa gueule-de-loup (hoa
mõm chó), hoa marguerite (cúc tây), hoa œillet de france (cẩm chướng)... hành tây, cà rốt, khoai tây, xà lách, cần và tỏi tây... Đó là những
sản phẩm chưa phổ biến trong các chợ cổ truyền của Việt Nam. Những người Pháp sống ở Hà Nội, từ Toàn quyền đến Thống đốc và các
viên chức đều cần đến. Vườn Dufourcq nổi tiếng vì những giống hoa và những giống rau lạ nên một con đường nhỏ bằng đất đi ngang qua
đó cũng được gọi là đường Dufourcq, là một phần của đường Nguyễn Du sau này.


17. Bến xe Kim Liên

Vào cuối thập kỷ 20, bến xe ô tô ở cuối đường
Hai Bà Trưng trở nên quá chật nên phải di chuyển và
tách làm hai. Những xe đi về phía Tây (Hòa Bình,
Sơn Tây…) thì chuyển về bến Kim Mã. Những xe
chở hành khách đi các tỉnh phía Nam (Phủ Lý, Nam
Định, Thanh Hóa…) thì chuyển về bến xe Kim Liên.
Sang thời kỳ đổi mới, đến lượt nó, bến xe Kim
Liên cũng trở nên quá chật chội. Vì vậy phải di rời xa
hơn nữa, xuống tận Giáp Bát. Còn tại bến xe Kim
Liên thì đã mọc lên một khách sạn lớn và sang trọng
bậc nhất của Hà Nội, đó là khách sạn Nikko của Nhật,
loại 5 sao.
Hình số 35: Khách sạn 5 sao Nikko trên vị trí của Bến
xe Kim Liên cũ (2009)


III. SAU CÁCH MẠNG
18. Sôi động Ga Hàng Cỏ

Hì
nh số 38: Phi công Nguyễn Đức
Hình số 36: Đoàn tàu chở vũ khí cùng đoàn quân Nam tiến, xuất Hình số 37: Một chiếc Morane Saulnier
Việt
phát từ ga Hàng Cỏ

Chỉ một tháng sau Cách mạng Tháng Tám, Một sự kiện gây chấn động ở ga Hàng Cỏ vào ngày 29
Nam Bộ xảy ra cuộc chiến. Nhà Ga và cả khu vực này tháng 11 năm 1945 là hai chiếc máy bay thể thao hiệu Morane
trở thành nơi tập hợp rất đông những đoàn quân Nam Saulnier và Tiger Moth của Bảo Đại được chở từ Huế ra Thủ đô
tiến cùng gia đình, bạn bè tiễn đưa. bằng đường sắt để tặng Chính phủ Hồ Chí Minh.
Sau ngày Toàn quốc kháng chiến, Chủ tịch Hồ Chí Minh
giao nhiệm vụ cho một phi công hàng binh Pháp, gốc Đức-Áo, có
tên là Henry, tên ‘Việt Nam mới’ là Nguyễn Đức Việt, cho bay
thử hai chiếc máy bay này và sử dụng chúng như giáo cụ trực
quan để mở hai lớp huấn luyện hoa tiêu.


Hình số 39: Lễ đón Hồ Chủ tịch tại ga Hàng Cỏ, có Quyền Chủ tịch
Huỳnh Thúc Kháng, Chủ tịch UBND thành phố Hà Nội Trần Duy
Hưng, các tướng tá Pháp (1946).

Ngày 21 tháng 10 năm 1946, tại ga Hàng Cỏ diễn ra một sự kiện lớn nữa, đó là lễ đón Chủ tịch Hồ Chí Minh từ Pháp trở về sau mấy
tháng đi thương lượng về nền độc lập của Việt Nam. Trong sân ga, gần như toàn bộ Chính phủ và đại biểu các ngành, các giới của Chính
phủ Việt Nam dân chủ cộng hòa, tướng Pháp Morlière và đội quân danh dự của Pháp có mặt... Ngoài sân ga và dọc đường từ ga về Bắc Bộ
Phủ là hàng trăm ngàn người nóng lòng được gặp lại vị Chủ tịch.


19. Nhà in sách Tây in giấy bạc ta

Hình số 40: Nhà in Taupin Hình số 41: Đồng bạc Trâu xanh đầu tiên ra đời từ Nhà in Taupin

Tại góc đường Lê Duẩn và phố Nguyễn Thái Học hiện nay, giữa thập kỷ 20 đã mọc lên một trong hai nhà in lớn nhất Đông Dương,
gọi là Nhà in Taupin, lấy tên một người chủ Pháp.
Sau Cách mạng tháng Tám, trước nhu cầu bức bách là phải phát hành một đồng tiền của Chính phủ Cách mạng, một gia đình nhân sĩ
lớn ở Hà Nội lúc bấy giờ là ông bà Đỗ Đình Thiện đã đứng ra mua lại nhà in Taupin để hiến cho Chính phủ làm cơ sở chuyên in ‘Giấy bạc
Cụ Hồ’. Một trong những tờ ‘giấy bạc Cụ Hồ’ được coi là đẹp nhất về mặt mỹ thuật là tờ giấy bạc 100 đồng, thường được gọi là ‘đồng bạc
Trâu xanh’, đã ra đời tại chính nhà in Taupin này.


Hình số 42: Nhà in Taupin năm 1946 trở thành xưởng in ‘Giấy bạc Cụ Hồ’, sau
1954 trở thành Bách hóa Cửa Nam

Sau khi tiếp quản Hà Nội (1954), hệ thống kinh tế quốc doanh dần dần thay thế kinh tế tư nhân. Ở đường Nam bộ, Mậu dịch quốc
doanh được đặt tại nhà in Taupin.


20. Mang tên de Lattre de Tassigny

Hình số 43: Tướng De Lattre được Tổng thống Mỹ Truman tiếp tại Washington (trên cánh tay trái còn
đeo băng đen để tang người con trai độc nhất mới chết trận tại Ninh Bình)

Từ đầu năm 1951, Chính phủ Pháp cử tướng Jean de Lattre de Tassigny sang làm Cao ủy và Tổng Chỉ huy quân đội Pháp tại Đông
Dương. Tướng de Lattre thực hiện một loạt biện pháp: xây dựng hệ thống phòng tuyến mới kiên cố quanh đồng bằng Bắc Bộ, bay sang Mỹ
để yêu cầu tăng viện trợ.
Nhưng cuộc chiến vẫn ngày càng xấu đi. Trong Chiến dịch Hà-Nam-Ninh mùa hè năm 1951, người con trai duy nhất của ông đã tử
trận trên núi Non Nước ở tỉnh Ninh Bình. Cuối năm đó, đúng ngày 19 tháng 12 thì de Lattre de Tassingny vào bệnh viện và qua đời.
Để tưởng nhớ đến de Lattre de Tassingny, năm 1952, nhà cầm quyền Pháp tại Hà Nội đã ‘bắt’ Route Mandarine mang tên ông.


21. Mang tên đường Nam Bộ

Hình số 45: Đoàn quân từ đường Lê Duẩn tiến về Vườn hoa

Hình số 44: Tiếp quản Ga Hàng Cỏ (ngày 9 tháng 10 năm 1954)

Đến năm 1954, sau Hiệp định Genève, quân đội Pháp rút khỏi
Hà Nội.
Trong bài hát Tiến về Hà Nội của Văn Cao có câu: “Năm cửa ô
đón mừng đoàn quân tiến về…” Tại một trong năm cửa ô đó là ô Cửa
Nam, một cổng chào đã được dựng lên ngay trên đường De Lattre de
Tassigny, ở trước nhà in Taupin, nơi đã từng góp phần in ‘Giấy bạc Cụ
Hồ’ trước đây, để ‘đón mừng đoàn quân tiến về’.
Trong chính thể mới, một số đường phố không thể không đổi tên:
đường de Lattre de Tassigny được đổi thành một cái tên mới rất có ý Hình số 46: Cổng chào ở ô Cửa Nam (ngày 10 tháng
nghĩa: Đường Nam Bộ, là cửa ngõ để đi từ Thủ đô vào Nam. 10 năm 1954)


22. Di cư vào Nam

Hình số 47: Nhiều gia đình công giáo Miền Bắc đã bỏ cả nhà Hình số 48: Cảnh màn trời chiếu đất của những người di cư
cửa, làng xóm để lên Hà Nội tìm cách di cư vào Nam

Hiệp định Genève quy định việc di cư. Hạn cuối cùng là 300 ngày kể từ khi ký. Suốt trong thời hạn đó, Ga Hàng Cỏ là nơi diễn ra
nhiều sự kiện liên quan. Thứ nhất là cuộc đấu tranh gay go nhằm ngăn chặn việc vận chuyển những tài sản, máy móc, thiết bị của các xí
nghiệp và công sở Pháp vào Nam. Thứ hai là làn sóng di cư vào Nam. Chính quyền Pháp và chính quyền Ngô Đình Diệm ra sức vận động
nhân dân miền Bắc di cư, đặc biệt là dân công giáo. Tổng số dân di cư từ Bắc vào Nam là trên 900 ngàn người, trong đó đa số là công giáo.
Với số lượng trên dưới nửa triệu hành khách trong 7 tháng, ga Hàng Cỏ chịu một áp lực lớn chưa từng có. Trong thời gian này,
không những trong sân ga, trước cửa ga, mà dọc suốt những phố gần đó như Hàng Lọng, Trần Hưng Đạo, Lý Thường Kiệt… đều thấy la liệt
người di cư, trong cảnh màn trời chiếu đất, chờ đợi mua vé tàu đi Hải Phòng.


23. Các chiến dịch cải tạo tư thương
Bắt đầu từ năm 1958

Hình 49: Những người buôn thúng bán bưng này cũng từng là đối tượng của cải tạo công thương nghiệp.

Cùng với việc triển khai lực lượng Mậu dịch quốc doanh là cuộc cải tạo công thương nghiệp tư nhân mà đường Nam Bộ là một trong
những trọng điểm, mọi hộ tiểu thương đều phải được tập hợp lại trong các tổ hợp tác hoặc đưa đi những vùng núi để “khai hoang”, gọi là đi
“kinh tế mới”.


Năm 1984 – chiến dịch “Z.30”

Năm 1983, Bộ Chính trị ra Nghị
quyết 08-NQ/TƯ về công tác của Thủ đô
Hà Nội: “Hà Nội đã buông lỏng chuyên
chính vô sản trên nhiều mặt, đặc biệt là
trên lĩnh vực quản lý thị trường. Bộ
Chính trị yêu cầu Hà Nội phải “mau
chóng lập lại trật tự xã hội chủ nghĩa,
kiên quyết giải thể các tụ điểm buôn bán
vô tổ chức.” Đường Nam Bộ được lấy
làm thí điểm. Chiến dịch đó được đặt
mật danh là ‘Z30’. Nhiều nhà bị khám
xét. Một số nhà gọi là “bất minh” bị tịch
thu (thời ấy có câu: “Tivi, tủ lạnh
Honda, có ba thứ ấy khám nhà như
chơi”). Trên tờ Hà Nội mới, ngày nào
cũng có những bài viết lên án ‘bọn nhà
giàu’ và mô tả cuộc sống tội lỗi của
‘chúng’ như: có toillette, nhà lát đá hoa,
nuôi chó berger, có TV và Honda...

Hình 50: Một bài trên báo Hà Nội mới, số ra ngày 7 tháng 1 năm 1984


24. Bom Mỹ

Hình số 51: Phố Khâm Thiên bị bom Mỹ tàn phá Hình số 52: Ga Hàng Cỏ thời chiến

Từ 1965, không quân Mỹ đã oanh tạc Hà Nội. Chính ga Hàng Cỏ vào ngày 21 tháng 12 năm 1972 đã bị một quả bom lớn ném trúng.
Ngôi nhà đại sảnh, nơi treo chiếc đồng hồ lớn của nhà ga, bị phá sập hoàn toàn. Đến ngày 26 tháng 12, máy bay B.52 đã rải một thảm bom
dài khoảng 2 km dọc đường phố Khâm Thiên.


25. Hai hướng buôn

Hình số 53: Một cách mang ‘đồ dùng cá nhân’ qua hải quan

Từ những năm 70, trên đường Nam Bộ xuất hiện ngày càng nhiều cửa hàng bán những mặt hàng mang từ các nước xã hội chủ nghĩa
về. Đi công tác nước ngoài chủ yếu cũng qua ga Hàng Cỏ. Thời đó, đi nước ngoài là cơ hội để ‘ra sức cải thiện’ bằng con đường buôn bán
cả hai chiều. Khi đi thì mang đồng hồ, áo T-shirt, quần bò... là những thứ bán rất lãi trên thị trường Liên Xô. Vì hải quan có quy định rất hạn
chế đối với số hàng mang đi, nên có người mặc tới 5 chiếc T-shirt, 3 chiếc quần bò, đeo đồng hồ lên tận nách... để cố mang được nhiều. Về
nước, ai cũng mua một số hàng để chuyển hóa ra tiền, trong đó phổ biến nhất là dụng cụ gia đình: xoong nồi, bàn là, quạt điện, bình nóng
lạnh, lò sưởi điện, bếp điện, ấm đun nước bằng điện, ổ cắm và phích cắm điện… Hàng Lọng cũ đã chuyển thành nơi bán hàng gia dụng Liên
Xô. Rồi khi nhà ga mở thêm cửa sau ra lối Ngô Sĩ Liên và Nguyễn Khuyến, thì những cửa hàng loại này còn mọc tiếp sang cả các khu vực
sau ga.


26. Mang tên Lê Duẩn
Lê Duẩn là nhà thiết kế chính của mô hình kinh tế xã hội miền Bắc và cuộc kháng chiến chống Mỹ suốt từ khi ông được cử làm
Tổng Bí thư Đảng Lao động Việt Nam (1960) đến 1975. Sau đó, ông cũng là nhà thiết kế chính của mô hình kinh tế-xã hội của cả nước từ
1975 cho tới khi ông tạ thế (1986).

Hình số 54: Lê Duẩn khi là nhân viên Ga Hàng Cỏ (1927) và ngôi nhà nơi Hình số 55: Lễ tang Tổng Bí thư Lê Duẩn (1986)
ông từng ở trong thời gian này nằm ngay sát cổng làng Yên Phụ hiện nay (ảnh
chụp năm 2010)

Để ghi nhớ một người lãnh đạo cao và lâu nhất của Đảng, năm 1987, Nhà nước quyết định lấy tên ông đặt cho con đường này, gồm
cả đường Nam Bộ và đường Kim Liên.


Có một sự liên quan nữa giữa Lê Duẩn và con đường này: Ông đã làm nhân viên đường sắt ở đây vào những năm 1927-1928. Ông
kể lại rằng, thời đó ông cư ngụ tại làng Yên Phụ. Vào những ngày nghỉ, ông thường một mình chèo thuyền ra giữa hồ, suy nghĩ lan man về
con đường của Việt Nam. Ông cho rằng khung cảnh trời nước bao la của Tây Hồ là thích hợp nhất với những dòng suy nghĩ ‘chọc trời
khuấy nước’ của ông. Chắc ông cũng không thể nghĩ rằng hơn nửa thế kỷ sau, hậu thế đã lấy tên ông để đặt cho con đường này, nơi mà vào
cái thuở ‘hàn vi’ ấy, ông đã từng sống, đi về, làm việc, suy nghĩ và mơ tưởng.


Trien lam nghin nam mot duong pho

Recomendados

Recomendados

Mais conteúdo relacionado

Semelhante a Trien lam nghin nam mot duong pho

Semelhante a Trien lam nghin nam mot duong pho (20)

Mais de tranbinhkb

Mais de tranbinhkb (20)

Último

Último (20)

Trien lam nghin nam mot duong pho