Δημοτικό Tραγούδι: Ιστορική εξέλιξη, ποικίλα είδη, τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά, θεματολογία

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ
Το δημοτικό τραγούδι έχει μια ξεχωριστή θέση στη νεοελληνική λογοτεχνία
τόσο για την ποιητική του αξία όσο και για την επίδραση που είχε στην
εξέλιξη της ελληνικής ποίησης. Τα δημοτικά τραγούδια, που έχουν τη ρίζα
τους στα αρχαία λαϊκά τραγούδια, εκφράζουν το χαρακτήρα ενός λαού, τη
ψυχή του, τους πόθους και τους καημούς του, ακόμη και τις ιστορικές του
περιπέτειες.
Δεν είναι το δημοτικό τραγούδι δημιούργημα ενός ξεχωριστού ατόμου,
αλλά πλάθεται από τον ίδιο το λαό. Βέβαια, η αρχική σύλληψη του
τραγουδιού γίνεται από ένα άτομο που έχει ταλέντο στη στιχουργία, ενώ
στη συνέχεια το αυτοσχέδιο τραγούδι το παίρνει ο λαός και το
προσαρμόζει στη δική του καλαισθησία και τις δικές του διαθέσεις. Ως
αποτέλεσμα έχουμε τις λεγόμενες “παραλλαγές”, δηλαδή τις πολλές
διαφορετικές μορφές στις οποίες διασώζεται το δημοτικό τραγούδι,
ανάλογα με την περιοχή.
Είναι σίγουρα αδύνατο να χρονολογήσουμε με κάποια ακρίβεια την πρώτη
εμφάνιση των δημοτικών τραγουδιών και να παρακολουθήσουμε την
εξέλιξη τους. Μοναδική εξαίρεση αποτελούν τα ιστορικά δημοτικά
τραγούδια, που πρέπει να δημιουργήθηκαν λίγο μετά τα ιστορικά γεγονότα
που περιγράφουν.
`Ενα βασικό χαρακτηριστικό των δημοτικών τραγουδιών είναι η σύνδεση
τους με τη μουσική και το χορό. Κάποια δημοτικά τραγούδια, όπως είναι τα
“κλέφτικα”, ο λαός τα τραγουδάει όταν κάθεται στο τραπέζι και γλεντάει
(είναι τραγούδια “της τάβλας”), ενώ κάποια άλλα τα τραγουδάει καθώς
χορεύει (“χορευτικά”).
`Αλλα χαρακτηριστικά των δημοτικών τραγουδιών, που αντιμετωπίζονται
ως ποιητικά κείμενα, είναι η τολμηρή σύλληψη του θέματος, η ζωντάνια και
η παραστατικότητα στην απεικόνιση του εσωτερικού και του εξωτερικού
κόσμου, η πυκνότητα και η λιτότητα του λόγου. Στο δημοτικό τραγούδι
αποφεύγονται τα πολλά επίθετα και προτιμούνται κυρίως τα ρήματα και τα
ουσιαστικά. Επίσης, δεν παρατηρείται το φαινόμενο του διασκελισμού, η
συνέχιση δηλαδή του νοήματος σε δύο ή περισσότερους στίχους, αλλά
κάθε στίχος ή δίστιχο έχει αυτοτέλεια και ολοκληρώνει ένα νόημα.
Χαρακτηριστικό των δημοτικών τραγουδιών είναι ακόμη οι τολμηρές
προσωποποιήσεις.
κάθε άψυχο ή έμψυχο (τα βουνά, τα δέντρα, τα

2. σύννεφα, τα πουλιά κ.ά.) μιλούν και συμμετέχουν ενεργά στη δράση.
Τέλος, μπορούμε να αναφέρουμε το μοτίβο των άσκοπων ερωτημάτων, το
θέμα του αδυνάτου, καθώς και τη χρήση στερεότυπων εκφράσεων.
Ο πιο συνηθισμένος στίχος των δημοτικών τραγουδιών είναι ο ιαμβικός
δεκαπεντασύλλαβος. Ομοιοκαταληξία δεν υπάρχει παρά μόνο σε
σπάνιες εξαιρέσεις.
Τα δημοτικά τραγούδια μπορούν να χωριστούν σε τρεις ομάδες:
 τις παραλογές,
 τα τραγούδια που έχουν ιστορικό χαρακτήρα ή ιστορική προέλευση
(ακριτικά, ιστορικά, κλέφτικα) και
 τα τραγούδια που αναφέρονται σε διάφορες εκδηλώσεις της ζωής
(δηλαδή εργατικά τραγούδια, τραγούδια του γάμου, νανουρίσματα,
κάλαντα, μοιρολόγια, γνωμικά, σατιρικά, τραγούδια της ξενιτιάς,
ερωτικά κ.α.)
Ι. Παραλογές
Οι παραλογές είναι διηγηματικά τραγούδια, όπου το επικό στοιχείο
αναμειγνύεται με το λυρικό και το δραματικό. Αφηγούνται τις δραματικές
κυρίως περιπέτειες της ανθρώπινης ζωής με τον τρόπο των παραμυθιών.
Οι υποθέσεις των παραλογών άλλοτε στηρίζονται σε λαϊκές παραδόσεις
μας, κι άλλοτε πάλι μας φαίνονται τελείως φανταστικές. Τρεις είναι οι
κυριότερες πηγές από τις οποίες αντλούνται οι υποθέσεις τους
 από αρχαίους μύθους και παραδόσεις σχετικές με αγίους, δράκους,
στοιχεία, βασιλιάδες και πρίγκιπες, δαιμονικές μορφές και άλλα
δημιουργήματα της λαϊκής φαντασίας. (Οι ωραιότερες και πιο
διαδεδομένες από την ομάδα αυτή είναι “Του νεκρού αδελφού” και
“Του γιοφυριού της `Αρτας”, όπου κυριαρχεί το τραγικό στοιχείο).
 από περιστατικά της κοινωνικής ζωής, τα οποία προκαλούν
συγκίνηση στο λαό, όπως είναι οι ερωτικές ή οικογενειακές
τραγωδίες (άτυχοι έρωτες, φόνοι, εκδικήσεις, προδοσίες, σκάνδαλα
ηθικού περιεχομένου, ναυάγια πλοίων κ.α.)
 από εθνικές και ιστορικές μνήμες που αναφέρονται σε πολέμους,
λεηλασίες, σφαγές κτλ.

3. Το κυριότερο γνώρισμα της τεχνοτροπίας των παραλογών είναι η
δραματοποίηση της αφήγησης, η οποία πετυχαίνεται : α) με το διάλογο
ανάμεσα στους πρωταγωνιστές ή σε άλλα πρόσωπα, που μπαίνει
συνήθως στα καίρια σημεία της αφήγησης, και β) με τη γρήγορη δράση.
ΙΙ. Ιστορικά δημοτικά τραγούδια
Ιστορικά τραγούδια θεωρούνται όσα έχουν ως θέμα γεγονότα, όπως
κατορθώματα ιστορικών προσώπων, μάχες, πολεμικές συγκρούσεις,
ναυμαχίες, πολιορκίες και αλώσεις πόλεων, επιδρομές ληστών και
πειρατών, θανατηφόρες επιδημίες, σεισμούς, αιχμαλωσίες, αρπαγές
παιδιών και πειρατών και γενικά όλων των ειδών τα δεινά μικρής ή
μεγάλης ιστορικής σημασίας, που έπληξαν τους τελευταίους αιώνες το
έθνος μας. Εκτός από ελάχιστα τραγούδια, που μιλάνε για ευχάριστα
περιστατικά, όλα τα υπόλοιπα εξιστορούν θλιβερά γεγονότα.
Στα ιστορικά υπάγονται και όλα τα σατιρικά τραγούδια, που έλεγε ο λαός
κατά τους κομματικούς αγώνες από τη βυζαντινή ακόμα εποχή. Ιστορικά
είναι επίσης από μια άποψη και ταακριτικά και τα κλέφτικα. Σε αντίθεση
όμως με αυτά, στα καθαρά ιστορικά τραγούδια η αφήγηση του γεγονότος
παρουσιάζεται με περισσότερες λεπτομέρειες.
δίνεται ο τόπος, ο χρόνος,
τα πρόσωπα που παίρνουν μέρος, η διαδοχή των γεγονότων κτλ.
Από τα ιστορικά δημοτικά τραγούδια που διασώθηκαν, τα πιο συγκινητικά
είναι εκείνα που θρηνούν την πτώση της Κωνσταντινούπολης. Ιδιαίτερα
ξεχωρίζει το τραγούδι για την τελευταία λειτουργία στην Αγία Σοφία, “Της
Αγια-Σοφιάς”, του οποίου υπάρχουν πολλές παραλλαγές.
ΙΙΙ. Δημοτικά τραγούδια της καθημερινής ζωής
Πολλές ήταν οι περιστάσεις που οδήγησαν στη δημιουργία των δημοτικών
τραγουδιών της καθημερινής ζωής, όπως γάμοι, γιορτές, πανηγύρια,
αναχωρήσεις για ξένα μέρη, εργασία, οικογενειακή ζωή, έθιμα, θάνατος
κτλ. Τα εργατικά τραγούδια, που έγιναν από ναύτες, βοσκούς,
μυλωνάδες, κρατούσαν το ρυθμό στις διάφορες εργασίες των ανθρώπων.
Τα «κάλαντα»έγιναν για την 1η Ιανουαρίου, ενώ τα “χελιδονίσματα” τα
έψαλλαν την 1η Μαρτίου μικρά παιδιά από πόρτα σε πόρτα κρατώντας στο
χέρι ένα ομοίωμα χελιδονιού. (Η συνήθεια αυτή έμεινε από την
αρχαιότητα).
`Αλλα τραγούδια που ανήκουν σ’ αυτή την ομάδα είναι τα τραγούδια του
γάμου ή νυφιάτικα, τα ερωτικά τραγούδια για τους ερωτευμένους,

4. τα νανουρίσματα που τραγουδούσαν οι μητέρες πάνω από την κούνια
των μωρών τους, τα τραγούδια της ξενιτιάς και τα μοιρολόγια για τους
νεκρούς. Υπάρχουν τραγούδια για κάθε περίσταση της ζωής του
ανθρώπου, δημόσια ή ιδιωτική, χαρούμενη ή θλιβερή.
ΒΑΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΔΗΜΟΤΙΚΩΝ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ
1. Ο λόγος είναι απλός ,φυσικός , ανεπιτήδευτος
2. Ο «ποιητής» του δημοτικού τραγουδιού àδεν εκφράζει προσωπικά
συναισθήματα, αλλά συλλογικές συναισθηματικές καταστάσεις της
κοινότητας.
3. Στοιχεία της τεχνικής των δημοτικών τραγουδιών :
 15σύλλαβος ιαμβικός στίχος με την τομή (παύση) στην 8η
συλλαβή, χωρίς
το φαινόμενο του διασκελισμού.
 Δεν υπάρχει ομοιοκαταληξία εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις.
 Παραλείπονται τα ασήμαντα, τα περιττά και όσα εύκολα εννοούνται –
έτσι η δράση προχωρεί με γοργότερο ρυθμό.
 Λιτότητα εκφραστικών μέσων.
 Γλώσσα που διακρίνεται για :δύναμη, παραστατικότητα , ζωντάνια,που
οφείλεται στην πληθωρική χρήση ρήματος και ουσιαστικού
 Επαναλήψεις :συχνά το πρώτο ημιστίχιο επαναλαμβάνεται στο δεύτερο ή
το δεύτερο επιτείνει τη σημασία του πρώτου.
 Χρήση στερεότυπων εκφράσεων ( «τρία πουλάκια κάθονται»,κ.λ.π.)
 Άσκοπα ερωτήματα ( «μήνα σε γάμο ρίχνονται μήνα σε χαροκόπι; Ουδέ
σε γάμο ρίχνονται ουδέ σε χαροκόπι»)
 Υπάρχουν πολλές αντιθέσεις οι οποίες συχνά οδηγούν
σε υπερβολέςπου ανατρέπουν τη λογική τάξη (το θέμα του αδύνατου).
 Η εμψυχωτική λειτουργία ,που ζωντανεύει ζώα +άψυχα αντικείμενα
(τολμηρές προσωποποιήσεις )
 Η χρήση του άμεσου λόγου ή του διαλόγου (που σπάει τη μονοτονία της
αφήγησης και ενισχύει την παραστατικότητα).Συχνά στο διάλογο
χρησιμοποιείται συμβατικό πρόσωπο για την προώθηση της δράσης ή
του διαλόγου (το πουλί λ.χ. που μιλά με ανθρώπινη ομιλία αποτελεί
συνηθισμένο μοτίβο των δημοτικών τραγουδιών )