1. ÌÎÍÃÎË ãýð õîðîîëëûã õºãæ¿¿ëýõ
Óëààíáààòàð õîòûí
áîäëîãî, àðãà áàðèëûã ñàéæðóóëàõ íü
Òàêóÿà Êàìàòà
Æýéìñ À. Ðýéõåðò
Öýâýãìèäèéí Ò¿ìýíöîãò
¨íõýý Êèì
Áðåòò Ñýäãåâèê
Õóðàëä çîðèóëñàí õóâèëáàð
Äýëõèéí Áàíêíû
Ç¿¿í Àçè Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí
Òîãòâîðòîé õºãæëèéí õýëòýñ
Äýä á¿òöèéí àëáà

2. ©2010 ªºð÷ëºí áàéãóóëàëò áà õºãæèë äýâøëèéí îëîí óëñûí áàíê/Äýëõèéí áàíê
1818 H Street NW
Washington DC 20433
Óòàñ: 202-473-1000
Èíòåðíåò: www.worldbank.org
È-ìýéë: feedback@worldbank.org
Çîõèîã÷èéí ýðõ õóóëèàð õàìãààëàãäñàí.
Ýíýõ¿¿ áàðèìò áè÷ãèéã ªºð÷ëºí áàéãóóëàëò áà õºãæèë äýâøëèéí îëîí óëñûí
áàíê/Äýëõèéí áàíêíû àæèëòíóóä áîëîâñðóóëñàí áîëíî. Áàðèìò áè÷èãò òóñãàãäñàí
ñàíàà, ä¿ãíýëò, òàéëáàð áè÷èã íü Äýëõèéí áàíêíû ã¿éöýòãýõ çàõèðëóóä áîëîí
õîëáîãäîõ çàñãèéí ãàçðûí ¿çýë ñàíàà áàéð ñóóðèéã òºëººëººã¿é áîëíî.
Äýëõèéí áàíê íü áàðèìò áè÷èãò òóñãàãäñàí ìýäýý ìàòåðèàëûí ¿íýí çºâèéã áàòëàí
äààõã¿é áºãººä ãàçðûí çóðãèéí õèë õÿçãààð, ºíãº, ìàñøòàá áîëîí áóñàä ìýäýýëýë
íü òóñ áàíêíû ¿çýë áàðèìòëàëûã èëýðõèéëýõ ñàíàà àãóóëààã¿é áîëíî.
Õóóëáàðëàõ, õýâëýí íèéòëýõ ýðõ, òóñãàé çºâøººðºë
Áàðèìò áè÷ãèéí çîõèîã÷èéí ýðõ õóóëèàð õàìãààëàãäñàí. Ǻâøººðºëã¿éãýýð
áàðèìò áè÷ãèéí àëü íýã õýñãèéã õýâëýí íèéòëýõ, õóóëáàðëàõ, äàìæóóëàõûã
õîðèãëîíî. ªºð÷ëºí áàéãóóëàëò áà õºãæèë äýâøëèéí îëîí óëñûí áàíê/Äýëõèéí
áàíê íü ýíýõ¿¿ áàðèìò áè÷ãèéã îëîí íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõ ¿éë ÿâöûã äýìæèõ
áºãººä õýâëýõ, õóóëáàðëàõ òóñãàé çºâøººëèéã öàã àëäàëã¿é îëãîõ áîëíî.
Áàðèìò áè÷ãèéã õýâëýí íèéòëýõ, õóâèëàõ àëèâàà õ¿ñýëòèéã á¿ðýí ìýäýýëëèéí
õàìò Copyright Clearance Center Inc., 222 Rosewood Drive, Danvers, MA 01923,
USA; telephone: 978-750-8400; fax: 978-750-4470; Internet: .
õàÿãààð õ¿ëýýí àâíà.
Ëèöåíç, òóñãàé çºâøººðëèéí òàëààðõ àñóóëò, ìýäýýëýë, ñàíàà áîäëîî äàðààõü
õàÿãààð èð¿¿ëíý ¿¿. ¯¿íä: Office of the Publisher, The World Bank, 1818 H Street
NW, Washington, DC 20433, USA; fax: 202-522-2422; e-mail: pubrights@worldbank.
org.
Õºãæëèéí àñóóäëààð ÿðèà õýëýëö¿¿ëýã ºðí¿¿ëýõ çîðèëãîòîé áàðèìò áè÷ãèéí ýíý
õóâèëáàðò ñóäàëãààíû àæëûí ºíººãèéí ÿâö, ñàíàë ä¿ãíýëò¿¿ä òóñãàãäñàí òóë èø
òàòàõûã õîðèãëîíî.
Áàðèìò áè÷ãèéí í¿¿ð çóðãèéã Äýëõèéí áàíêíû àæèëòàí àñàí, ýä¿ãýý çºâëºõ
áºãººä áèå äààñàí çóðàã÷èí Ìàéêë Ôîëåé àâñàí áîëíî.

3. ªìíºõ ¿ã
Ì
îíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ íèéñëýë Óëààíáààòàð õîòûí ãàçðûí
áîäëîãî ìåíåæìåíòèéã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîæ èðãýäèéí îðîí
áàéðíû íºõöëèéã ñàéæðóóëàõ, ýð¿¿ë àþóëã¿é îð÷íûã áèé áîëãîæ óëñ
íèéãìèéí àìüäðàëûã õºãæ¿¿ëýõ, õóóëü ýðõç¿éí àñóóäëûã çîõèöóóëæ
îëîí íèéòèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ õàðèóöëàãàòàé ¿ð ä¿íòýé òºðèéí àëáûã áèé
áîëãîõ, òºðèéí ¿éë÷èëãýýíä õóâèéí õýâøëèéã îðîëöóóëàõ, Àçèä òýðã¿¿ëýõ àÿëàë
æóóë÷ëàëûí á¿ñèéã áàéãóóëàõ çàìààð îð÷èí ¿åèéí õ¿÷èðõýã ýäèéí çàñàãò á¿õèé
õîò áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ çîðèëòûã äýâø¿¿ëýí àæèëëàæ áàéíà.
ªíººäºð Óëààíáààòàð õîòûí íèéò õ¿í àìûí 60 îð÷èì õóâü íü Óëààíáààòàð õîòûí
ãýð õîðîîëîëä öýâýð óñ, àðèóí öýâýð ýð¿¿ë àõóé, çàì õàðèëöàà, íèéòèéí òýýâýð
óíàà çýðýã îð÷èí ¿åèéí íèéòèéí àæ àõóéí äýä á¿òöèéí ¿éë÷èëãýý ñóë, ñóðãóóëü
öýöýðëýã, ýìíýëýã çýðýã íèéãìèéí äýä á¿òýö äóòìàã õ¿íäõýí îð÷èíä àìüäàð÷
áàéíà. Ãýð õîðîîëîë ÿìàð íýã òºëºâëºëòã¿éãýýð ºðãºæèí òýëæ õîòæèëòûí ìºí
÷àíàð áîëîõ àæèëã¿éäýë, çàìûí áºãëºðºë, àãààðûí áîõèðäîë, áàéãàëü îð÷íû
áîõèðäîë çýðýã òóëãàìäñàí àñóóäàë áîäèòîéãîîð í¿¿ðëýæ áàéíà.
Ñàÿõàí øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëñàí “Óëààíáààòàð õîòûí õºãæ¿¿ëýõ ìàñòåð
òºëºâëºãºº”-íä íèéòèéí òýýâðèéí ñ¿ëæýý, ãýð õîðîîëëûí çàìûí íºõöëèéã
ñàéæðóóëàõ çàìààð õ¿í àìûí òºâëºðºë íÿãòðàëûã äýìæèõýä ÷èãëýãäñýí êîìïàêò
õîòûí êîíöåïöèéã ñàíàë áîëãîñîí áºãººä ¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä èõýýõýí
ñàíõ¿¿æèëò øààðäëàãàòàé áàéíà.
Äýëõèéí áàíêíààñ Óëààíáààòàð õîòûí çàõèðàã÷èéí àëáà, òºðèéí àãåíòëàãóóä,
îðîëöîã÷ òàëóóäòàé ºðãºí õýìæýýíèé óóëçàëò õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëñíû ¿ð ä¿íä
áîëîâñðóóëàí ãàðãàñàí “Óëààíáààòàð õîòûí ãýð õîðîîëëûã õºãæ¿¿ëýõ òºðèéí
áîäëîãî ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ íü” õýìýýõ ýíýõ¿¿ òàéëàíã óíøèã÷ òàíû ãàðò î÷èæ
áóéä ìèíèé áèå òóéëûí èõ áàÿðòàé áàéíà. Óã òàéëàíä òóñãàãäñàí Óëààíáààòàð
õîòûí ãýð õîðîîëëûã á¿ñèéã õºãæ¿¿ëýõ ñàíàë õóâèëáàðóóä íü ãýð õîðîîëëûí
îðøèí ñóóã÷èä, íóòãèéí èðãýä õàìò îëîí, ãàäààäûí ò¿íøëýã÷ áàéãóóëëàãóóä,
äîíîð-ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷ îðíóóä áîëîí áóñàä îðîëöîã÷ òàëóóäàä òîäîðõîé ÷èãëýë
óäèðäàìæ áîëíî ãýäýãò íàéäàæ áàéíà.
Òàíûã õ¿íäýòãýñýí,
Óëààíáààòàð õîòûí Åðºíõèé ìåíåæåð áºãººä
Çàõèðàã÷èéí àæëûí àëáàíû äàðãà ×. Áàò

4. Ì
îíãîë óëñûí íèéñëýë Óëààíáààòàð õîò ýä¿ãýý àñàð õóðäàöòàé ºðãºæèí
òýëæ óëñ îðíû õºãæëèéí òóëãàìäñàí àñóóäëûí íýã áîëîîä áàéíà.
ªíãºðñºí õîðèí æèëä òóñ õîòûí õ¿í àì 70 õóâü ºñ÷ óëñûí íèéò
õ¿í àìûí 40 õóâèéã ýçëýõ áîëëîî. Õîòûí õîòûí çàñàã çàõèðãààíä
õàðüÿàëàãäàõ ãàçàð íóòãèéí õýìæýý àíõ áàéñíààñàà äàðóé 30 äàõèí íýìýãäñýí
áàéíà.
Óëààíáààòàð õîòîä ãýð õîðîîëëûí á¿ñ¿¿ä õàìãèéí ýð÷èìòýé òýëæ õîòûí õ¿í àìûí
õàìãèéí îðëîãî ìóóòàé àéë ºðõ¿¿ä àìüäàðäàã ýíý õýñýãò íààä çàõûí äýä á¿òöèéí
àñóóäàë øèéäýãäýëã¿é ºäèé õ¿ðñýí áàéíà.
Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð ãýð õîðîîëëûí õýò òýëýëòèéã çîõèöóóëàõ áîäëîãûí
÷èãëýë¿¿äèéã áîëîâñðóóëæ ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí øèíæòýé ñòðàòåãè,
ìàñòåð òºëºâëºãººíä òóñãàñàí áîëîâ÷ õýðýãæèëòèéí òóõàéä àñóóäàë áýðõøýýë
ãàðñààð áàéíà. Ãýð õîðîîëëóóä ºíººäºð ÷ ºñºí òýëñýí õýäèé ÷ õîò ñóóðèí ãàçðûí
íèéòèéí àæ àõóéí ¿éë÷èëãýý óäààøðàëòàé õýâýýð, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû
ç¿ãýýñ äîðâèòîé àðãà õýìæýý àâàõ íºõöºë áîëîëöîî ìóóòàé áàéñààð áàéíà.
Ýíýõ¿¿ òàéëàíä Óëààíáààòàð õîòûã öààøèä òîãòâîðòîé õºãæ¿¿ëýõ õóâèëáàðò
àðãà çàìóóäûã øèíæëýí ñóäàëæ õîòûí îðîí áàéð, íèéòèéí àõóéí ¿éë÷èëãýýã
ñàéæðóóëàõ ÿíç á¿ðèéí àðãà õóâèëáàðóóäûí ºðòºã àøãèéí íàðèéâ÷èëñàí òîîöîîã
òóñãàñàí. Ýíýõ¿¿ òàéëàí íü õîòûí áîäëîãî áàðèã÷èä áîëîí îðøèí ñóóã÷äàä
ºíººäºð ãàð÷ áóé ÿíç á¿ðèéí øèéäâýð ãàðöóóäûí ¿ð íºëººã óðüä÷èëàí õàðæ
òºëºâëºõ áîëîìæèéã îëãîõûí çýðýãöýý óëìààð Ìîíãîëûí íèéò õ¿í àìûí äóíä
áîäëîãûí õýëýëö¿¿ëýã ÿâàãäàæ óëìààð Ìîíãîë óëñ áîëîí Äýëõèéí áàíêíû õîîðîíä
õîò ñóóðèí ãàçðûã õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãûí õýëýëöýýðò õýðýãëýãäýõ à÷ õîëáîãäîëòîé
áàðèìò áè÷èã þì.
Àðøàä Ñàÿä Ýä Èææàç
Äýëõèéí Áàíêíû Äýëõèéí áàíêíû
Ìîíãîë óëñ äàõü ñóóðèí òºëººëºã÷ Òîãòâîðòîé õºãæëèéí õýëòñèéí
Ç¿¿í ªìíºä Àçè- Íîìõîí äàëàéí á¿ñ Ñåêòîðûí óäèðäàã÷

5. Àãóóëãà
Òàëàðõàë ..................................................................................................................VII
̺íãºí òýìäýãò, òîâ÷ëîë, íýð òîìü¸îíû æàãñààëò ........................................... IX
Õóðààíãóé ................................................................................................................XI
Íýãä¯ãýýð á¯ëýã. Óäèðòãàë õýñýã-Ñóäàëãààíû çîðèëãî,
õàìðàõ õ¿ðýý, àðãà÷ëàë ............................................................................................1
Ñóäàëãààíû çîðèëãî-íºõöºë áàéäàë ......................................................................................1
Õàìðàõ õ¿ðýý, àðãà ç¿é ........................................................................................................... 3
Õî¨ðäóãààð á¯ëýã. Õºãæëèéí õàì ñýäýâ: Òºð, íèéãýì ýäèéí çàñàã,
îðîí íóòãèéí ìýäýýëýë ............................................................................................5
Ãýð õîðîîëëûí çàñàã çàõèðãààíû á¿òýö ................................................................................ 5
Ãýð õîðîîëëûí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áàéäàë ......................................................................6
Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ãóðâàí ãýð õîðîîëëûí ºíººãèéí áàéäàë,
õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà .......................................................................................................... 9
Ãàçðûí çóðàã ...........................................................................................................11
Ãóðàâäóãààð á¯ëýã. Ãàçàð áà îðîí áàéðíû íºõöºë .......................................15
Õóóëü ýðõ ç¿éí áîäëîãûí àñóóäëóóä ....................................................................................15
ªðõ ãýð á¿ëèéí åðºíõèé øèíæ áàéäàë ...............................................................................16
Ãýð õîðîîëëûí ãàçàð, îðîí áàéðíû íºõöºë áàéäàë ............................................................17
Ãýð õîðîîëëûã õºãæ¿¿ëýõ àðãà õóâèëáàðóóä ......................................................................22
Īðªâä¯ãýýð á¯ëýã. Óñàí õàíãàìæ .................................................................. 25
Ãýð õîðîîëëûí óñàí õàíãàìæèéí ºíººãèéí íºõöºë áàéäàë ............................................ 25
Õîòûí òºâèéí ãýð õîðîîëîë ................................................................................................. 27
Õîòûí îéðîëöîîõ ãýð õîðîîëîë ........................................................................................... 29
Õîòûí çàõûí ãýð õîðîîëîë ................................................................................................... 30
Òàâäóãààð á¯ëýã. Õîòûí çàì, íèéòèéí òýýâðèéí õýðýãñýë .............................33
Õîòûí òºâ, îéð îð÷èì áîëîí çàõûí ãýð õîðîîëëûí çàìûí íºõöºë áàéäàë ..................... 33
Íèéòèéí òýýâðèéí õýðýãñëèéí ºíººãèéí íºõöºë áàéäàë ................................................. 34
Çàì òýýâðèéí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ õóâèëáàð/àðãà çàìóóä, ñààä áýðõøýýë ................ 35
Çóðãààäóãààð á¯ëýã. Õàòóó õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíò ..................................43
Ãýð õîðîîëëûí õàòóó õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíòèéí íºõöºë áàéäàë .................................43
Õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíòèéí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ àðãà çàìóóä .................................47
Õîã õàÿãäëûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõàä øààðäëàãàòàé ñàíõ¿¿,
ýäèéí çàñãèéí òîîöîîëîë ..................................................................................................... 56
Äîëäóãààð á¯ëýã. Äóëààí õàíãàìæ .................................................................. 55
Ãýð õîðîîëëûí äóëààí õàíãàìæèéí ºíººãèéí íºõöºë áàéäàë ......................................... 55

6. VI ÌÎÍÃÎË-Óëààíáààòàð õîòûí ãýð õîðîîëëûã õªã毯ëýõ áîäëîãî, àðãà áàðèëûã ñàéæðóóëàõ íü
Äóëààí õàíãàìæèéí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ àðãà çàìóóä,
ñàíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí òîîöîîëîë ........................................................................................ 58
Íàéìäóãààð á¯ëýã. Öàõèëãààí .........................................................................65
Öàõèëãààíû ºíººãèéí áàéäàë ..............................................................................................65
Ãýð õîðîîëëûí öàõèëãààíû ºíººãèéí áàéäàë ................................................................... 67
Ãýð õîðîîëëûí öàõèëãààí õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõ àðãà çàìóóä ......................................68
Ä¿ãíýëò ...................................................................................................................................70
Åñä¯ãýýð á¯ëýã. Áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý ...................................71
Ãýð õîðîîëëûí áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé
ºíººãèéí íºõöºë áàéäàë ...................................................................................................... 71
¯éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ õóâèëáàðóóä, ñàíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí òîîöîîëîë ....................... 76
Àðàâäóãààð á¯ëýã. Ä¿ãíýëò ................................................................................77
Ç¿¿ëò Òýìäýãëýë .......................................................................................................81
Õàâñðàëò A. Óóëçàæ ÿðèëöñàí õ¿ì¿¿ñèéí íýðñèéí æàãñààëò ............................85
Õàâñðàëò Á. 2008 îíû ºðõèéí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû ä¿í
øèíæèëãýýíèé òåõíèêèéí òýìäýãëýë ...................................................................89
Õàâñðàëò B: Õîòûí òºâèéí ãýð õîðîîëëûí õýòèéí òºëºâëºëò...........................90
Õàâñðàëò Ã: Óëààíáààòàð õîòûí ä¿¿ðã¿¿äèéí ñòàòèñòèê ìýäýý .........................92
Õàâñðàëò Ä: Óñ ò¿ãýýõ öýã¿¿äèéí (õóäàã) òàðõàëò, áàéðøèë ...............................93
Õàâñðàëò Å: Äàìáàäàðæàà äàõü óñàí õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõ òóðøèëòûí
òºñëèéí òºëºâëºãºº ...............................................................................................96
Õàâñðàëò ¨: Õàòóó õîã õàÿãäëûí òàëààðõ äýëãýðýíã¿é ìýäýýëýë ........................97
Õàâñðàëò Æ: Õîã õàÿãäëûí öýã áàéãóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû çàðäàë ............... 99

7. Òàëàðõàë
Ý
íýõ¿¿ òàéëàí ìýäýýëëèéí îëîí ýõ ñóðâàëæèíä òóëãóóðëàñàí áºãººä îëîí
àðâàí õ¿íèé õè÷ýýë ç¿òãýëèéí ¿ð ä¿íä á¿òýýãäñýí. Ñóäàëãààíû àæëûã
Òàêóÿà Êàìàòà àõëàã÷òàé ¨íõýý Êèì, Áðåòò Ñýäãåâèê, Æýéìñ À. Ðýéõåðò,
Öýâýãìèäèéí Ò¿ìýíöîãò íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé Äýëõèéí áàíêíû ¿íäñýí
áàã áîëîí Áóñæàâûí Íàìõàéíÿì (Äóëààí õàíãàìæèéí òóõàé á¿ëýã), ªëçèéäàëàéí
Ýðäýíýáàò (Öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé òóõàé á¿ëýã), Ìàíäóóëûí Áààñàíõ¿¿ (Çàì
òýýâðèéí á¿ëýã), Æýé-Êüþ Êîé, Êàíã- Êè Ñîíã íàð (õàòóó õîã õàÿãäëûí òóõàé
á¿ëýã) Ãýþí ¨í Êèì, Íåîí- Æîî Ïàðê íàðûí (ãàçàð, îðîí áàéðíû òóõàé á¿ëýã)
á¿ðýëäýõ¿¿íòýé çºâëºõ¿¿äèéí áàã õàìòðàí ã¿éöýòãýñýí áîëíî.
Ñóäàëãààíû áàãèéã ¿¿ðýãò àæëàà àìæèëòòàé áèåë¿¿ëýõýä Òóâààíû Íîìóóíòºãñ,
ßäìààãèéí Îòãîíáàÿð, Âåëëåò Ôåðíàíäåç, Æàìáûí Ñ¿íæèäìàà íàð çàñãèéí
ãàçðûí àæèëòàí àëáàí õààã÷èäòàé òàíèëöóóëæ, Ñèéëýãìààãèéí Àëòàíöýöýã
óëñûí òºñâèéí òàëààð ¿íäñýí ìýäýý ìýäýýëëýýð õàíãàæ äýìæèí àæèëëàñàí. ̺í
Ìèëà Ôðåèð, Ñîíãñó ×îé, Ñàëâàäîð Ðèâåðà íàð òàéëàíã õÿíàæ ¿íýëýëò ä¿ãíýëò
ºã÷ àæèëëàñàí áºãººä Äàâèä Äîëëàð, Àðøàä Ñàÿàä, Ìàéêë Óîëòåðñ, Ðîæåðñ Æ.
Å. Âàí Äåí Áðèíê, Æàìáûí Ñ¿íæèäìàà, Ãðýì Ýðèê Õàíêîê, Êðèñòîôåð Ôèí÷,
Ãàéëèóñ Äðàóãåëèñ, ¨øèíå Ó÷èìîðà, Âèêòîð Âåðãàðà íàðûí ¿íýò çºâëºìæ,
òóñëàìæ äýìæëýã ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéñàí. Äàâèä Äîëëàð, Æîíí Ðóóìå,
Àðøàä Ñàÿàä, Ýäý Èææàñç, Êåøàâ Âàðìà, íàðûí Äýëõèéí áàíêíû óäèðäëàãûí
áàãèéí ç¿ãýýñ ñóäàëãààíû ¿éë ÿâöûã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëæ äýìæëýã ºã÷ àæèëëàñàí.
̺í òàéëàíã áîëîâñðóóëàõàä Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, Óëààíáààòàð õîòûí
Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçàð, Óëààíáààòàðò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã íèéòèéí
¿éë÷èëãýýíèé êîìïàíèé òºëººëºã÷äèéí õàìòûí àæèëëàãàà, òóñëàëöàà äýìæëýã
èõýýõýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí. Õîðîî, ä¿¿ðýã îðîí íóòãèéí óäèðäëàãóóä òàéëàíä
òóñãàãäñàí äàâòàãäàøã¿é àãààä ÷èìõë¿¿ð ìýäýý ìýäýýëëýýð õàíãàæ àæèëëàñàí
áºãººä ñóäàëãààíû áàãòàé óäàà äàðàà õàìòðàí àæèëëàñàí õîòûí îðøèí ñóóã÷èä,
ýíýõ¿¿ ¿éë ÿâöûã ýõíýýñ íü äóóñòàë äýìæèí àæèëëàñàí çàñàã äàðãà íàðûí
ã¿éöýòãýñýí õ¿íäòýé ¿¿ðãèéã ýíä òýìäýãëýí õýëýõ íü ç¿éòýé.
Îëîí óëñûí õºãæëèéí àãåíòëàãèéí ñàíõ¿¿æèëòòýé “Óëààíáààòàð õîòûí õîò
ñóóðèí ãàçðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ” õî¸ðäóãààð òºñëèéí ìåíåæìåíòèéí áàã
îëîí óäààãèéí óóëçàëò õóðëûã çîõèîí áàéãóóëæ ñåêòîðûí ìýäýýëëýýð õàíãàí
àæèëëàñàí. ̺í Àçèéí Õºãæëèéí áàíê çýðýã äîíîð áàéãóóëëàãà, òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãóóä øààðäëàãàòàé ìýäýý ìàòåðèàëààð õàíãàæ ¿éë ÿâöûã ÷èãë¿¿ëæ
áàéñàí. Ñóäàëãààíû òàéëàíã áîëîâñðóóëàõäàà Óëààíáààòàð õîòûã õºãæ¿¿ëýõ
Ìàñòåð òºëºâëºãºº áîëîí Õîò ñóóðèí ãàçðûã õºãæ¿¿ëýõ õºòºëáºð (2007-2009);
Óëààíáààòàð õîòûí àãààðûí ÷àíàð áà ýð¿¿ë ìýíäýä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéí ñóóðü
ñóäàëãàà; Óëààíáààòàð õîòûí ÿäóó, õàãàñ õîòæñîí ãýð õîðîîëëûí äóëààíû
õàíãàìæèéí àñóóäàë (2009); Àøèãò áàéäëûã íýãòãýæ õºãæëèéí ºðíºëèéã

8. VIII ÌÎÍÃÎË-Óëààíáààòàð õîòûí ãýð õîðîîëëûã õªã毯ëýõ áîäëîãî, àðãà áàðèëûã ñàéæðóóëàõ íü
çîõèöóóëæ ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõ íü (2009); Ìîíãîëûí
äýä á¿òöèéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõ òàëààðõ ýðãýö¿¿ëýë (2007);
Ýð÷èì õ¿÷íèé òºëºâëºëòèéí ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàõ íü (2002); Ìîíãîëûí ºìíºä
õýñãèéí äýä á¿òöèéí ñòðàòåãè (2009); Ìîíãîë óëñ äàõü ìîðãèæèéí çàõ çýýëèéí
õºãæëèéí ýõýí ¿åèéí ñóäàëãàà (2007); Ìîíãîë óëñûí õîò áàéãóóëàëò áîëîí îðîí
ñóóöíû ñåêòîðûí ñòðàòåãè (2005); Ãýð õîðîîëëûí àðèóí öýâýð ýð¿¿ë àõóéí íºõöºë
áàéäàë (2006); Ìîíãîë óëñ: Óëààíáààòàð õîòûí ãýð õîðîîëëûí óñàí õàíãàìæ,
ýð¿¿ë àõóéí ¿éë÷èëãýýã ìåíåæìåíòèéí ãýðýýãýýð ã¿éöýòã¿¿ëýõ õóâèëáàðóóäûã
ñóäëàõ íü (2008); Õ¿¿õäèéí ìºí㺠õºòºëáºð áîëîí õºòºëáºðèéã çîðèëòîò á¿ëýãò
÷èãë¿¿ëýõ àðãà÷ëàëûã ¿íýëýõ íü (2006) çýðýã ñóäàëãààíû ìýäýý ìàòåðèàëûã
àøèãëàñàí áîëíî.

9. ̺íãºí òýìäýãò, òîâ÷ëîë,
íýð òîìü¸îíû æàãñààëò
̪Íãªí òýìäýãòèéã õàíøèä õªð⯯ëñýí áàéäàë
(2009 îíû 1-ð ñàðûí õàíøààð)
̺íãºí òýìäýãò = Òºãðºã (Ìîíãîë òºãðºã áóþó MNT)
$ 1.0 Àìåðèê äîëëàð = Òºãðºã 1400
1 Òºãðºã = $0.000,714 Àìåðèê äîëëàð
Òîâ×ëîë, íýð òîìü¨îíû æàãñààëò
ÀÕÁ Àçèéí Õºãæëèéí áàíê
Àéìàã պ人 îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû íýãæ
ALAGaC Ãàçðûí ãåîäåçè, çóðàãç¿éí ãàçðûí çàõèðãàà
CHP Äóëààí öàõèëãààí õîñëóóëàã÷
CMP Õ¿¿õäèéí ìºí㺠õºòºëáºð
CSC Õýðýãëýã÷äýä ¿éë÷ëýõ òºâ
Duureg Óëààíáààòðûí ä¿¿ðãèéí ò¿âøíèé çàñàã çàõèðãààíû íýãæ
ERA Ýð÷èì õ¿÷íèé çîõèöóóëàõ ãàçàð
ESP Ýð÷èì õ¿÷íèé ñåêòîðûí òºñºë
GDP Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í
Ger Ìîíãîë ýñãèé ãýð- çàðèìäàà þðòà ãýæ íýðëýäýã
Ger area Óëààíáààòàð äàõü ãýð áàéøèí äàãíàñàí õîðîîëîë
GoM Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçàð
Õàøàà Õàøààãààð õàøñàí õýñýã ãàçàð
ªðõ ªðõ
HIES ªðõèéí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãàà
HOB Õàëààã÷ çóóõ

10. X ÌÎÍÃÎË-Óëààíáààòàð õîòûí ãýð õîðîîëëûã õªã毯ëýõ áîäëîãî, àðãà áàðèëûã ñàéæðóóëàõ íü
IMF Îëîí óëñûí âàëþòûí ñàí
ITS Äîòîð áàéðëàõ òðàíñôîðìàòîðûí ñòàíö
Õýñýã Óëààíáààòàð äàõü çàñàã çàõèðãààíû íýãæ
Õîðîî Óëààíáààòàð äàõü çàñàã çàõèðãààíû íýãæ
MDG Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëò
MoH Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàì
MUB Óëààíáààòàð õîòûí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçàð
NGO Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà
NSO ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí àëáà
O&M ¯éë àæèëëàãààíû óðñãàë çàðäàë
OTS Ãàäíà áàéðëàõ òðàíñôîðìàòîðûí ñòàíö
PHC Àíõàí øàòíû ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýý
PIAFF Íèéòèéí-õóâèéí äýä á¿òöèéí çºâëºõ áàéãóóëàìæ
Ñóì պ人 îðîí íóòàã äàõü çàñàã çàõèðãààíû íýãæ
Òºãðºã Tºãðºã, ìîíãîë óëñûí ìºíãºí òýìäýãò
T¯Ê Òîõèæèëò ¿éë÷èëãýýíèé êîìïàíè
UB Ìîíãîë óëñûí Óëààíáààòàð õîò
UBEDN Óëààíáààòàð õîòûí öàõèëãààí ò¿ãýýõ êîìïàíè
Óëààíáààòðûí òºâ ñóóðèí ãàçðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ 2 äàõü
USIP2
òºñºë
Óëààíáààòàð õîòûí óñàí õàíãàìæ áîõèðûí àñóóäàë õàðèóöñàí
USUG
êîìïàíè
VAT Íýì¿¿ ºðòãèéí òàòâàð
WHO Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà
WWTP Óñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ
XLPE Ðåçèíýí äîòîðòîé àãààðûí äàìæóóëàã÷
State
Great Ìîíãîë Óëñûí Èõ õóðàë
Hural

11. Õóðààíãóé
Ì
îíãîë Óëñûí íèéñëýë Óëààíáààòàð õîòûí ãýð õîðîîëëûã òîãòâîðòîé
õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàë íü òóñ óëñûí ºìíº òóëãàð÷ áóé õºãæëèéí
òîìîîõîí àñóóäëûí íýã þì. Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèõ ¿éë
ÿâö áîëîí îëîí ºâºë äàðààëàí çóä òóðõàí òîõèîëäñîíû óëìààñ õºäºº
îðîí íóòãèéí îðëîãî áàãàòàé îëîí ìÿíãàí èðãýä íèéñëýë Óëààíáààòàð õîòûã çîðèí
èðæ ãýð õîðîîëëûí á¿ñýä ñóóðüøèí àìüäðàõ áîëñîí.
Ýä¿ãýý òóñ óëñûí íèéò õ¿í àìûí 39 õóâü íü Óëààíáààòàðò àæ òºðæ, ¿íäýñíèé
íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 60 ãàðóé õóâü òóñ õîòîä ¿éëäâýðëýãäýæ áàéíà. Íèéñëýëèéã
÷èãëýñýí èõ í¿¿äëèéí óëìààñ õîòûí ãýð õîðîîëëóóä óðüä ºìíº íü ¿çýãäýýã¿é
õóðäàí òýëæ ýä¿ãýý õîòûí çàõèðãààíä ãýð õîðîîëëûã îðîëöóóëàí 4,700 êì2 ãàçàð
íóòàã õàðüÿàëàãäàæ áàéãààãààñ äºíãºæ 130 êì2 íü õîòûí òºâèéí á¿ñýä îðäîã.
ªíººäºð õîòûí íèéò õ¿í àìûí 60 õóâü íü ãýð õîðîîëîëä àìüäàð÷ áàéíà.
Ãýð õîðîîëîë äàõü íèéòèéí àõóéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ àñàð õÿçãààðëàãäìàë
áºãººä çàðèìäàà áàðàã áàéõã¿éä òîîöîæ áîëíî. Íèéò îðøèí ñóóã÷äûí 85 õóâü
íü ò¿ëýý í¿¿ðñ õýðýãëýí õàëààëò äóëààíû õýðýãöýýãýý õàíãàäàã áîë îðîí ñóóöíû
àéëóóä òºâèéí äóëààíû íàéäâàðòàé ñèñòåìä õîëáîãäñîí áàéäàã. Ãýð õîðîîëëûí
àéëóóä óñ ò¿ãýýã¿¿ðèéí öýã áóþó õóäãààñ óñàà 纺âºðëºí õýðýãëýäýã áàéõàä îðîí
ñóóöíû àéëóóä òºâëºðñºí õàëóóí õ¿éòýí óñíû íàéäâàðòàé øóãàìààð õàíãàãäñàí
áàéäàã. Ãýð õîðîîëëûí íÿãòàðøèë áàãà, òýñãýì õ¿éòýí óóð àìüñãàë íü íèéòèéí
àæ àõóéí ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý ºðòãèéã òýíãýðò ãàðòàë ºñãºäºã. Ñóóðèí ãàçðûí àõóéí
¿éë÷èëãýýíèé ýíýõ¿¿ ñóë äîðîé áàéäàë íü áàéãàëü îð÷íûã áîõèðäóóëæ àãààð,
õºðñíèé áîõèðäëûí óëìààñ àìüñãàëûí çàìûí ºâ÷èí, õàëäâàðò øàð çýðýã õ¿íèé
ýð¿¿ë ìýíäýä õºíººëò ÿíç á¿ðèéí ºâ÷èí äýãäýõ íºõöºë á¿ðäýýä áàéíà.
Òºð çàñãààñ ãýð õîðîîëëûí çàìáàðààã¿é òýëýëòèéã õÿçãààðëàõ, íÿãòàðøèë
õºãæëèéã çîõèöóóëàõ çîðèëãîîð “Óëààíáààòàð õîòûã 2030 îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ
ìàñòåð òºëºâëºãºº”-íèé õ¿ðýýíä “òºâëºðñºí/êîìïàêò õîò” çýðýã òîäîðõîé
áîäëîãûí ÷èãëýëèéã òóñãàãäñàí áàéäàã ÷ õýðýãæèëòèéí ò¿âøèíä òóóøòàé
áóñ áàéäàë àæèãëàãäñààð áàéãàà íü àðä èðãýä áîëîí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä
ººðñäèéí ñîíãîëò, ¿éëäë¿¿ä íü ãàçðûí ìåíåæìåíò, íèéòèéí ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý
ºðòºãò õýðõýí íºëººëæ áàéãààã óõàìñàðëààã¿é, îëîí íèéòýä ÷èãëýñýí ñóðãàëò
ñóðòàë÷èëãàà äóòìàã áàéäàãòàé õîëáîîòîé. ͺ㺺òýéã¿¿ð ãàçðûã ¿íýëýõ, òàòâàð
òîãòîîõ çýðýã òºðèéí áîäëîãûã äýìæèõ çîõèñòîé àðãà ìåõàíèçì á¿ðäýýã¿é íü
áàéäëûã óëàì äààìæðóóëæ áàéíà.
Ýäèéí çàñãèéí õýëòñýýñ ýíý òàéëàíã áîëîâñðóóëæ îëîí íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîñîí
íü Óëààíáààòàð õîòûí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä áîëîí îðøèí ñóóã÷äûí ç¿ãýýñ
ººðñäèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð äàãàâðûã óõàìñàðëàí çîõèñòîé øèéäâýð ãàðãàõàä

12. XII ÌÎÍÃÎË-Óëààíáààòàð õîòûí ãýð õîðîîëëûã õªã毯ëýõ áîäëîãî, àðãà áàðèëûã ñàéæðóóëàõ íü
äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîòîé áºãººä öààøäàà òàéëàíä òóñãàãäñàí ñýäâ¿¿äýýð îëîí
íèéòèéí äóíä áîäëîãûí õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõ áýëòãýëèéã õàíãàõ þì. Òàéëàíä ãýð
õîðîîëëûã õºãæ¿¿ëýõ ãóðâàí ººð õóâèëáàðûã ¿íý ºðòºã, àøèã òàëààñ íü õàðüöóóëàí
õàðóóëàõûã çîðüñîí. ¯¿íä (i) ãýð õîðîîëëûã îðîí ñóóöíû õîðîîëîë áîëãîí
õºãæ¿¿ëýõ (ii) Îäîîãèéí ãýð õîðîîëëûí íèéòèéí àõóéí ¿éë÷èëãýýíèé íºõöëèéã ¿å
øàòòàéãààð ñàéæðóóëàõ, (iii) õîòûí çàõûí ãýð õîðîîëëûã òýëýõ. ¯¿íèé òóëä ãóðâàí
ººð ãýð õîðîîëîë áóþó õîòûí òºâèéí ãýð õîðîîëëûã òºëººë¿¿ëýí Íàðàíãèéí
ãýð õîðîîëîë, õîòûí îéð îð÷ìûí ãýð õîðîîëëûã òºëººë¿¿ëýí Áàÿíõîøóó, õîòûí
çàõûí ãýð õîðîîëëûã òºëººë¿¿ëýí Øàðõàäíû ãýð õîðîîëëîîñ òóñ á¿ð íýã õîðîîã
ñîíãîí àâñàí. ªðòºã çàðäàë àøãèéí øèíæèëãýýíä îðîí áàéð, ãàçàð, óñàí õàíãàìæ,
çàì, íèéòèéí òýýâýð, äóëààí, öàõèëãààí õàíãàìæ, õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíò áîëîí
íèéãìèéí áóñàä ¿éë÷èëãýýíèé íºõöºë áàéäëûã õàìðóóëñàí.
Îðîí áàéðíû íºõöºë áàéäàë, ãàçàð ýçýìøèë: Óëààíáààòàð õîòûí ãýð õîðîîëîëä
ãàçàð áîëîí îðîí ñóóö ºì÷ëºõ ÿâäàë íèéòëýã òîõèîëäîíî. Õàðüöàíãóé ñóóðüøìàë
õóó÷èí ãýð õîðîîëîëä îðøèí ñóóã÷äûí 99 õóâü íü àìüäàð÷ áóé ãàçàð áàéøèíãàà
õóâüäàà ºì÷ëºí àâñàí áàéõàä õîòûí çàõûí øèíý ãýð õîðîîëîëä äºíãºæ ºì÷ëºë
80 õóâü áàéãàà íü òýíä õ¿ì¿¿ñ îëíîîð í¿¿í èðæ ãàçàð áàéøèí õºëñëºí àìüäàð÷
áàéãààòàé õîëáîîòîé. ªíººäðèéí áàéäëààð îðîí ñóóöíû ãàçàð ºì÷ëºë 60%,
áàéøèíãèéí ãàçàð ºì÷ëºë 92 õóâü áàéíà. Ãýð õîðîîëëûí àéëóóä ãàçðûí õóóëèéí
äàãóó ãàçàð ýçýìøèõ ýðõòýé áºãººä ãîëäóó 470ì2 – 590ì2 õàøààòàé áàéäàã.
Áàéøèíãèéí òàëáàé õîòûí òºâä îéðîëöîîãîîð 77ì2, õîò îð÷èì áîëîí çàõûí ãýð
õîðîîëîëä 55ì2 , îðîí ñóóöíû òàëáàé ãýð õîðîîëëûí áàéøèíãààñ 37ì2-ààð áàãà
áàéäàã. Õîòûí òºâ (Íàðàí) áîëîí çàõûí (Øàð õàä) ãýð õîðîîëëûí èõýíõ àéëóóä
ãýðò, õîò îð÷ìûí ãýð õîðîîëëûí (Áàÿíõîøóó) àéëóóäûí 70 õóâü íü áàéøèíä
àìüäàðäàã.
Èðãýäèéí õóâüä îðîí ñóóö õàìãèéí ¿íýòýé ºì÷ áºãººä áàéðíû ¿íý 43.4–60.2 ñàÿ
òºãðºã áóþó 31,000– 43,000 àì.äîëëàðûí õîîðîíä õýëáýëçäýã. Òºâèéí á¿ñèéí ãýð
õîðîîëëûí áàéøèí 29.4 ñàÿ òºãðºã (21,000 àì.äîëëàð) áºãººä õîòûí îéð îð÷ìûí
(18.9 ñàÿ òºãðºã (13,500 àì.äîëëàð)) áîëîí çàõûí ãýð õîðîîëëîîñ (17.5 ñàÿ òºãðºã
(12,500 àì.äîëëàð)) èë¿¿ ºíäºð ¿íýëýãääýã. Áàéøèíã áîäâîë ýñãèé ãýð àðàé
õÿìä, òºâèéí á¿ñýä 1,820,000 òºãðºã (1,300 àì.äîëëàð), õîòûí çàõàä 980,000 (700
àì.äîëëàð) òºãðºã áàéíà. Áàéøèí ýçýìøèã÷äèéí 10 õóâü, îðîí ñóóö ýçýìøèã÷äèéí
20 õ¿ðýõã¿é õóâü íü îðîí ñóóöíû óðò õóãàöààíû çýýë áóþó ìîðãèæèéí ¿éë÷èëãýýíä
õàìðàãäñàí áàéäëààñ õàðàõàä ìîðãèæèéí çàõ çýýë äºíãºæ õºãæèæ ýõýëæ áàéíà.
Ãýð õîðîîëëûí èõýíõ àéëóóä Çàñãèéí ãàçðààñ õýðýãæ¿¿ëýõýýð ñàíàë áîëãîæ áóé
ãýð õîðîîëëûã îðîí ñóóöæóóëàõ õºòºëáºðò õàìðàãäàõ ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæã¿é
òóë õÿìä ¿íýòýé áàéøèí õóäàëäàí àâàõ, ò¿ðýýñëýí ñóóõ õýðýãöýýíèé àñóóäàë íýí
÷óõàë áîëîîä áàéíà. Ãàçàð áîëîí îðîí áàéðíû ºì÷ëºëèéí áàéäëààñ õàðàõàä ãýð
õîðîîëëûí îðøèí ñóóã÷èä îðîí áàéðíû íºõöºë áàéäàëäàà õàðüöàíã¿é ñýòãýë
õàíãàëóóí áàéäàã õýìýýí ä¿ãíýæ áîëîõîîð áàéíà. Ñàíàë àñóóëãûí ä¿íãýýð õîòûí
îéð îð÷ìûí ãýð õîðîîëëûí èðãýäèéí 90 õóâü, õîòûí òºâèéí ãýð õîðîîëëûí 70
õóâü, îðîí ñóóöíû îðøèí ñóóã÷äûí 80 õóâü íü îðîí áàéðàíäàà ìàø èõ áîëîí
õàðüöàíã¿é ñýòãýë õàíãàëóóí áàéñàí áàéâ. Õîòûí òºâèéí áîëîí õîò îð÷ìûí ãýð
õîðîîëëûí èðãýäèéí äºíãºæ 6-7 õóâü íü îðîí áàéðíû íºõöºë áàéäàëäàà ñýòãýë
íýëýýí õàíàìæã¿é áàéõàä õîòûí çàõûí ãýð õîðîîëûí èðãýäèéí òýí õàãàñ íü ìºí
îðîí áàéðàíäàà ñýòãýë õàíàìæã¿é áàéãàà íü îðøèí ñóóã÷èä õîòîä í¿¿æ èðýýä
óäààã¿é, òîõèæèæ àìæààã¿é, ìºí íèéòèéí àæ àõóéí ¿éë÷èëãýý íýí äóòìàã

13. ÌÎÍÃÎË-Óëààíáààòàð õîòûí ãýð õîðîîëëûã õªã毯ëýõ áîäëîãî, àðãà áàðèëûã ñàéæðóóëàõ íü XIII
áàéäàãòàé õîëáîîòîé. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí áàðàã àéë áîëãîí òîõèëîã îðîí
ñóóöàíä àìüäðàõ õ¿ñýëòýé áàéâ÷ ºíäºð ¿íýòýé îðîí ñóóöíû öîãöîëáîð õîðîîëëûã
áóñ ºðòºã õÿìä öººí äàâõàð îðîí ñóóöûã èë¿¿ä ¿çýõýý èëýðõèéëñýí áàéíà.
Óñàí õàíãàìæ, áîõèð çàéëóóëàõ ¿éë÷èëãýý:
Ãýð õîðîîëëûí àéëóóä íèéò 500 ãàðóé óñ õàíãàìæèéí öýã áóþó õóäãààñ óñàà àâäàã.
Èõýíõè àéëóóä óñàí õàíãàìæèéí ¿éë÷èëãýýíèé òóõàéä õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíò,
ãýð õîðîîëëûí çàìûí íºõöºë áàéäàë, áîõèð çàéëóóëàõ õîîëîé çýðýã áóñàä
¿éë÷èëãýýòýé õàðüöóóëàõàä õàðüöàíãóé ñýòãýë õàíãàëóóí áàéäàã. Ãýð õîðîîëîëä
íýã õ¿í ºäºðò äóíäæààð 10-õàí ëèòð óñ õýðýãëýäýã áºãººä óñíû ¿íý õàðüöàíãóé
áîëîìæèéí áàéäàã. Îðîí ñóóöíû îðøèí ñóóã÷äûí õóâüä óñàí õàíãàìæ áîëîí
áîõèð çàéëóóëàõ õîîëîéí ¿éë÷èëãýý õàìãèéí õÿìä áóþó ì3 íü 280 (0.19 àì.äîëëàð)
òºãðºã áàéíà. ªíººãèéí óñ ò¿ãýýõ ñèñòåì áóþó õóäãèéí õàíãàìæ íü ãýð õîðîîëëûí
àéëóóäûã óñààð õàíãàõ õàìãèéí òîõèðîìæòîé àðãà çàì ãýæ ¿çýæ áîëîõ òàëòàé.
Ãýð õîðîîëëûí áàéøèí áàðèëãûã òºâèéí óñàí õàíãàìæèéí ñèñòåìòýé õîëáîõûí
òóëä ãàçðûí ãàäàðãà, áàéðøèë, áîõèðûã öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèíä òàâèãäàõ
øààðäëàãà çýðãýýñ øàëòãààëàí íýã ºðõºä äóíäæààð 5.6–16.1 ñàÿ òºãðºã (4,000–
11,500 àì.äîëëàð) íîîãäîæ áàéãàà íü äýíä¿¿ èõ ºðòºã øààðäñàí àðãà õýìæýý þì.
Õîòûí çàõûí ãýð õîðîîëëûí îðøèí ñóóã÷èä áàéíãûí í¿¿äãýýñ ãàäíà øèíýýð óñ
ò¿ãýýõ öýã/õóäàã áàéãóóëàõàä äýíä¿¿ ºíäºð ºðòºãòýé áàéäàã òóë èéì àðãà õýìæýýã
àëü áîëîõ õÿçãààðëàõ øààðäëàãàòàé. Õóäãèéí óñíû áîäèò ºðòºã ì3 íü 3,280-4,260
òºãðºã (2.19-2.84 àì.äîëëàð) áàéòàë 1000 (0.67 àì.äîëëàð) òºãðºãººð õóäàëäàæ
óñàí õàíãàìæèéã òàòààñààð çîõèöóóëæ áàéãàà íü áîäëîãûí àëäààòàé áàéäëûí
íýãýí èëðýë þì. Ǻºâðèéí óñòàé õóäãèéã (íèéò õóäãèéí 50 õóâü,) òºâëºðñºí óñíû
øóãàìòàé õîëáîõ (íèéò õóäãèéí 50 %)-í òóëä óñíû áîäèò õýðýãëýýã íýìýãä¿¿ëýõ
øààðäëàãàòàé áîëîõ þì. Òºâèéí øóãàìòàé õîëáîîòîé õóäãèéí ºðòºã îéðîëöîîãîîð
3,280-4,260 òºãðºã áóþó 2.19-2.84 àì.äîëëàð, õàðèí 纺âðèéí óñòàé õóäãèéí ºðòºã
4,250-4,260 òºãðºã áóþó 2.83-2.84 àì.äîëëàð, ººðººð õýëáýë ýíý õî¸ðûí çºð¿¿ òóí
áàãà áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí óñíû ýõ ñóðâàëæ, öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí íººö áàãà, áîõèð
çàéëóóëàõ ñèñòåì õÿçãààðëàãäìàë çýðýã íü öààøèä óñíû õýðýãëýýã íýìýãä¿¿ëýõýä
õ¿íäðýë ó÷ðóóëíà.
Õîòûí äîòîðõ çàì, íèéòèéí òýýâðèéí õýðýãñýë: Ãýð õîðîîëëûí äîòîðõ ýìõ
çàìáàðààã¿é øîðîîí çàì íü îðøèí ñóóã÷äûí õóâüä àíõààðàë òàòñàí àñóóäàë áàéäàã.
Ãýð õîðîîëëûí çàìóóä èõýíõäýý ìàøèí ÿâàõ çàéã¿é øàõàì, æàëãà øóóäóó èõòýé,
îñîë ýíäýãäýë ãàðàõ ýðñäýëòýé, òîîñ øîðîîíû ãîë ýõ ¿¿ñâýð áîëñîí áàéäàã. Ãýð
õîðîîëëûí ãóäàìæ òàëáàé ãýðýëò¿¿ëýãã¿é áàéäàã ó÷ðààñ îðîé ¿äøèéí öàãààð ãýìò
õýðýã ãàðàõ ýðñäýëòýé. Íèéòèéí óíàà òýýâýð äóòìàã òóë èðãýä àæèë, ñóðãóóëüäõõ
ÿâæ î÷èõîä õ¿íäðýëòýé áàéäàã. Çàõûí ãýð õîðîîëëûí îðøèí ñóóã÷èä îðëîãî
òààðóó òóë õîò õîîðîíä ãîëäóó àâòîáóñààð çîð÷äîã. Àâòîáóñ, ìèêðî, òàêñè çýðýã
íèéòèéí òýýâðèéí õýðýãñë¿¿ä äàâ÷óó øîðîîí çàìààð ÿâàõ ñîíèðõîëã¿é áàéäàã
òóë õîòûí îéð îð÷ìûí áîëîí çàõûí ãýð õîðîîëëûí îðøèí ñóóã÷èä áóóäëààñ öààø
ÿâãàí ÿâäàã íü ýëáýã.
Ãýð õîðîîëëûí çàìûã ìèêðî àâòîáóñ ÿâàõ õýìæýýíä õ¿ðòýë ãàíö õî¸ð êèëîìåòð
ñóíãàæ ñàéæðóóëàõàä øààðäàãäàõ ºðòºã çàðäàë åðºíõèé人 ãóðâàí ãýð õîðîîëîëä
îéðîëöîî ä¿íòýé ãàð÷ áàéíà. Ýõíèé ýýëæèíä çàì òàâèõàä 238- 322 ñàÿ òºãðºã
(170,000 -230,000 àì.äîëëàð), æèëèéí óðñãàë çàðäàëä 1,120,000- 1,750,000 òºãðºã
(800-1,250 àì.äîëëàð), ãóäàìæíû ãýðýëò¿¿ëýãò 1,120,000 –1,960,000 òºãðºã
(800– 1,400 àì.äîëëàð) òóñ òóñ øààðäëàãàòàé áºãººä íýã õ¿íä íîîãäîõ êàïèòàë

14. XIV ÌÎÍÃÎË-Óëààíáààòàð õîòûí ãýð õîðîîëëûã õªã毯ëýõ áîäëîãî, àðãà áàðèëûã ñàéæðóóëàõ íü
õºðºí㺠îðóóëàëòûí çàðäàë 21,600 –40,700 òºãðºã (15.43 – 29.07 àì.äîëëàð),
æèëèéí óðñãàë çàðäàë 90 –465 òºãðºã (0.06 – 0.33 àì.äîëëàð) ãýñýí òîîöîî ãàðñàí
áàéíà. Çàìûí íºõöºë áàéäëûã ñàéæðóóëàõ íü ãýð õîðîîëëûí áàéðøèë, íºõöºë
áàéäëààñ èë¿¿òýéãýýð Óëààíáààòàð õîòûí çàõèðãààíû ñàíõ¿¿ãèéí ÷àäàâõèòàé
øóóä õîëáîîòîé àñóóäàë þì. Àâòîáóñààð ¿íýã¿é ¿éë÷ë¿¿ëäýã èðãýä äýíä¿¿ îëîí
áàéäàã íü àâòîáóñ áààç, êîìïàíèóäûí ñàíõ¿¿ãèéí àñóóäàëä õ¿íäðýë ó÷ðóóëäàã.
Íèéòèéí òýýâðèéí õýðýãñëèéí ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ àñóóäëûã
òºðººñ çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
Õàòóó õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíò: Íèéòèéí àõóéí ¿éë÷èëãýýíèé òºðë¿¿äýýñ îðøèí
ñóóã÷äûã õàìãèéí èõ áóõèìäóóëäàã àñóóäàë áîë õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíòèéí
àñóóäàë þì. Õîã çàéëóóëàõ ¿éë÷èëãýýíèé õóâààðü òîãòâîðã¿é áºãººä ñàðä íýã,
çàðèìäàà ãóðâàí ñàðä íýã óäàà õîã çàéëóóëàõ ÿâäàë ÷ áàéäàã. Õîãèéã õàÿãäëûã
ìàøèíààð 纺õ áºãººä õîãèéí ìàøèí çóíû óëèðàëä ºäºðò 100 àéë, ºâºëä ò¿¿íýýñ
÷ áàãà àéëä ¿éë÷èëäýã òóë ýäèéí çàñãèéí õóâüä àëäàãäàëòàé áàéäàã (Õîã õàÿãäëûí
õýìæýý óëèðëûí îíöëîãîîñ øàëòãààëàí ÿíç á¿ð, ºâºë 1.0-0.9 êã, çóí 0.2-0.3 êã áàéõ
æèøýýòýé). Õîòûí òºâèéí ãýð õîðîîëëûã îðîí ñóóöæóóëàõ íºõöºëä õàòóó õîã
õàÿãäëûã çàéëóóëàõ ¿éë÷èëãýý õÿëáàð÷ëàãäàæ ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã íýìýãäýõ
ìàãàäëàëòàé. Õîòûí îéð îð÷ìûí áîëîí çàõûí ãýð õîðîîëëóóäàä öýâýðëýãýý
¿éë÷èëãýýíèé áàã àæèëëóóëàõ, õîã õàÿãäàë öóãëóóëàõ öýã áàéãóóëàõ, õîã õàÿãäëûã
ìàøèíààð 纺âºðëºõ çýðýã àðãà õýìæýýã õîñëóóëàí õýðýãæ¿¿ëáýë èë¿¿ ºðòºã
õýìíýíý.
Ãýð õîðîîëîë øèã¿¿ ñóóðüøèõ òóñàì õîã çàéëóóëàõ ¿éë÷èëãýýíèé ºðòºã
õýìíýãäýíý. Õîã çàéëóóëàõ ¿éë÷èëãýýíèé êàïèòàë õºðºí㺠îðóóëàëòàíä 13.2–19.6
ñàÿ òºãðºã (9,400 – 14,000 àì.äîëëàð), óðñãàë çàðäàëä ãýð õîðîîëëûí íÿãòøèë,
ãàçðûí ãàäàðãûí íºõö뺺ñ øàëòãààëàí 16.8–35 ñàÿ òºãðºã (12,000 – 25,000
àì.äîëëàð) òóñ òóñ øààðäëàãàòàé. Õîã õàÿãäëûã çàéëóóëàõ ¿éë÷èëãýýíèé îäîîãèéí
ñèñòåìèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä èõ õýìæýýíèé õºðºí㺠øààðäëàãàòàé, òóõàéëáàë
êàïèòàë õºðºí㺠îðóóëàëòàíä îéðîëöîîãîîð 152 –77 ñàÿ òºãðºã (109,000 – 54,000
àì.äîëëàð), óðñãàë çàðäàëä æèëä 16.8–59 ñàÿ òºãðºã (12,000 – 42,000 àì.äîëëàð)
øààðäàãäàíà. Òîõèæèëò ¿éë÷èëãýýíèé êîìïàíèóäûí ç¿ãýýñ ÿìàð íýã øàëòãààíààð
öýâýðëýãýý ¿éë÷èëãýýíèé áàã àæèëëóóëàõ ñîíèðõîëã¿é áàéäàã.
Êàïèòàë õºðºí㺠îðóóëàëòûí íýã õ¿íä íîîãäîõ çàðäàë íü õàâñàðãà àðãà÷ëàë
õýðýãëýõ ýñýõýýñ øàëòãààëàí 1,654 (1.18 àì.äîëëàð)- 13,658 (9.76 àì.äîëëàð)
òºãðºãèéí õîîðîíä õýëáýëçýæ áàéíà. Õîã çàéëóóëàõ ¿éë÷èëãýýíèé íýã ºðõºä
íîîãäîõ ñàðûí õóðààìæ àëü ä¿¿ðýãò áàéãààãààñ õàìààðàí 1,500–3,000 òºãðºã (1.07–
2.14 àì.äîëëàð) áóþó áîäèò çàðäëûí 30 õóâüòàé òýíöýõ ä¿íòýé áàéäàã. Öààøèä
òîõèæèëò ¿éë÷èëãýýíèé êîìïàíèóäûí ñàíõ¿¿, ¿éë àæèëëàãààã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ
øààðäëàãà òóëãàð÷ áàéíà. ªíººäðèéí áàéäëààð õîã õàÿãäàë çàéëóóëàõ ¿éë÷èëãýý
íü ä¿¿ðãèéí òºñºâ ñàíõ¿¿ãèéí áàéäàëä èõýýõýí äàðàìò ó÷ðóóëæ áàéíà. Õîã
õàÿãäëûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëñíû äàðàà õîòûí çàõèðãààíû ç¿ãýýñ õîã õàÿäëûí
öýã øèíýýð áàéãóóëàõàä 51.8 òýð áóì (37 ñàÿ àì.äîëëàð) òºãðºã øààðäàãäàõ òîîöîî
áèé.
Äóëààí õàíãàìæ: Óëààíáààòàð õîòîä äºðâºí òºðëèéí äóëààíû ñèñòåì àøèãëàãääàã.
¯¿íä a) äóëààíû òºâëºðñºí ñèñòåì; á) áàéð îðîí ñóóöûã õàëààõ çîðèóëàëò á¿õèé
óóðûí çóóõ; â) õàëààëòûí ñèñòåì (óñíû áîéëóóð); ã) ºðõèéí õýðýãöýýíä àøèãëàäàã
ãýðèéí çóóõ. Ýäãýýð ñèñòåì á¿ãä áàéãàëèéí í¿¿ðñ àøèãëàäàã áºãººä óóðûí

15. ÌÎÍÃÎË-Óëààíáààòàð õîòûí ãýð õîðîîëëûã õªã毯ëýõ áîäëîãî, àðãà áàðèëûã ñàéæðóóëàõ íü XV
çóóõ áîëîí ãýðèéí çóóõíû ÿíäàãíààñ ÿëãàðäàã õîðò óòàà íü Óëààíáààòàð õîòûí
àãààðûã áîõèðäóóëàã÷ ãîë ýõ ¿¿ñâýð áîëäîã. Äóëààí õàíãàìæèéí íºõöºë áàéäëûã
ñàéæðóóëàõûí òóëä äàðààõ àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé.
¯¿íä: à) äóëààíû ñèñòåì¿¿äèéã òºâëºðñºí õàëààëòûí ñèñòåìä õîëáîõ (á) Õýä õýäýí
áàéøèíãóóäûí äóíä õàëààëòûí æèæèã ñèñòåì áàéãóóëàõ (â) àãààðûí áîõèðäëûã
áóóðóóëàõûí òóëä ãýð õîðîîëëûí àéëóóäûí çóóõíû ò¿ëø õýìíýæ äóëààí õàäãàëàõ
÷àäâàðûã ñàéæðóóëàõ ã) Áîëîâñðóóëààã¿é ò¿¿õèé í¿¿ðñíýýñ àëü áîëîõ òàòãàëçàæ
ýêîëîãèéí õóâüä öýâýð ò¿ëøèéã ò¿ëõ¿¿ õýðýãëýõ. ͺõöºë áàéäëûã ñàéæðóóëàõàä
òºâëºðñºí äóëààíû øóãàìä õîëáîõ çàðäàë ºíäºð, äóëààíû íÿãòàðøèë áàãà, ãýð
áàéøèíãóóäûí äóëààëãà ìóó, Óëààíáààòðûí äóëààíû òºâëºðñºí ñ¿ëæýýí¿¿äèéí
õ¿÷èí ÷àäàë ñóë, ãýð õîðîîëëûí ãóäàìæ õàøààíóóäûí ýìõ çàìáàðààã¿é çýðýã
îëîí ñààä áýðõøýýë òóëãàðäàã. Àéë ºðõ áîëîí àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéã äóëààíû
òºâëºðñºí ñèñòåìòýé õîëáîõîä 2.8- 5.6 ñàÿ òºãðºã (2,000 – 4,000 àì.äîëëàð),
çàðèìäàà äóëààíû íÿãòøèë, ñèéðýã ñóóðüøëààñ øàëòãààëàí 11.2 ñàÿ òºãðºã (8,000
àì.äîëëàð), íýã ºðõ îéðîëöîîãîîð 560,000- 700,000 òºãðºã (400-500 àì.äîëëàð)
òºëºõ òîîöîî ãàð÷ áàéíà.
Ãýð õîðîîëëûí äóëààíû à÷ààëëûí íÿãòàðøèë îðîí ñóóöíààñ 40- 50 äàõèí áàãà
áàéäàã áºãººä ãýð õîðîîëëûí ãýð äóëààëãûí ¿íäýñíèé ñòàíäàðòààñ 4- 5 äàõèí,
áàéøèí 2 äàõèí äóëààí àëäàõ ýðñäýëòýé òóë òýäãýýðèéí äóëààëãà áîëîí äóëààí
õàäãàëàõ ÷àäâàðûã ñàéæðóóëàõã¿éãýýð õàëààëòûí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ íü ýäèéí
çàñãèéí õóâüä àëäàãäàëòàé. Õàëààëòûí ¿íý áîäèò ºðòãèéã òóñãàäàãã¿é òóë ¿íý
òàðèô òîãòîîõ ¿íäýñëýë àðãà÷ëàëûã ñàéæðóóëàõ çàìààð äàðóé øèíý÷ëýí òîãòîîõ
øààðäëàãà òóëãàð÷ áàéíà. Äóëààíû òºâëºðñºí øóãàìä õîëáîãäñîí õàðüöàíã¿é
àìüæèðãàà ñàéòàé áàéðíû àéëóóä õýðýãëýñýí äóëààíûõàà õýìæýýãýýð áèø áàéðíû
òàëáàéí õýìæýýãýýð äóëààíû ¿íý òºëäºã. Ãýòýë ãýð õîðîîëëûí àéëóóä í¿¿ðñ
ò¿ëýýãýý çàõ çýýëèéí ¿íýýð õóäàëäàí àâäàã áºãººä îðîí ñóóöíû îðøèí ñóóã÷èäòàé
õàðüöóóëáàë õàëààëò íü ìóó áàéäàã. Îðëîãî áàãàòàé àéëóóäûí íèéò îðëîãûí 40
îð÷èì õóâü íü õàëààëò äóëààíû õýðýãöýýíä çîðèóëàãääàã.
Öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷: Ýð÷èì õ¿÷ õ¿ðýëöýõã¿éí óëìààñ õ¿÷äýë óíàõ, òðàíñôîðìàòîð,
äýä ñòàíöóóäûí õ¿÷èí ÷àäàë òààðóó, àéëóóä öàõèëãààíû øóãàìòàé õîëáîãäîæ
÷àäàõã¿é áàéõ àñóóäëóóä ãýð õîðîîëëûí àéëóóäàä òóëãàðäàã. պ人 îðîí íóòãààñ
í¿¿æ èðýýä óäààã¿é 120 àéëûã ýñ òîîöâîë ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ãóðâàí ãýð
õîðîîëëûí èõýíõ àéëóóä öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé øóãàìòàé õîëáîãäñîí áàéíà.
Àéëóóä èõýíõäýý 100-110 êâ öàõèëãààí õýðýãëýäýã áºãººä ñàðûí îðëîãûíõîî 4-
5 õóâèéã òîã öàõèëãààíû õýðýãöýýíä çîðèóëäàã íü îëîí óëñûí æèøèãò íèéöýæ
áàéíà. Îéð îð÷ìûí öàõèëãààíû äýä ñòàíöóóäûí õ¿÷èí ÷àäëûã íýìýãä¿¿ëýõ,
öàõèëãààíû òîîëóóð òàâèõ çýðãýýð ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõàä íýã àéëä
280,000—560,000 òºãðºã (200-400 àì.äîëëàð) íîîãäîíî.
ªðõ¿¿äèéã ýð÷èì õ¿÷íèé øóãàìòàé øèíýýð õîëáîõ ¿íý ºðòºã òóõàéí ãàçðûí
ãàäàðãà, òàíñôîðìàòîð äýä ñòàíöóóäûí Öàõèëãààí Ò¿ãýýã¿¿ðèéí Ñ¿ëæýýòýé õîë
îéð áàéäëààñ øàëòãààëàí 840,000—1,120,000 òºãðºã (600-800 àì.äîëëàð) –èéí
õîîðîíä õýëáýëçýæ áàéíà. Ýð÷èì õ¿÷íèé øóãàìä õîëáîãäîîã¿é àéëóóäàä õîëáîëòûí
çàðäàë äýíä¿¿ õ¿íäðýëòýé àñóóäàë áàéäàã. Ýð÷èì õ¿÷íèé çîõèöóóëàëòûí ãàçðààñ
lifeline tariffs áóþó ýð÷èì õ¿÷íèé ¿íèéí øèíý ñèñòåìèéã òîãòîîñîí áîëîâ÷ àéëóóä
í¿¿æ èðýýä óäààã¿é òóë á¿ðòãýë áàéõã¿é, ìºí ºìíºõ öàõèëãààíû òºëáºðºº á¿ðýí
òºëæ ÷àäààã¿é çýðãýýñ øàëòãààëàí öººõºí àéë õàìðàãäñàí áîëíî. Ä¿¿ðýã áîëîí

16. XVI ÌÎÍÃÎË-Óëààíáààòàð õîòûí ãýð õîðîîëëûã õªã毯ëýõ áîäëîãî, àðãà áàðèëûã ñàéæðóóëàõ íü
õîòûí çàõèðãààíû òºëºâëºëò çîõèöóóëàëò äóòìàã òóë ýð÷èì õ¿÷íèé øóãàìä
õîëáîãäîõ àñóóäàë õ¿íäðýëòýé õýâýýð áàéíà.
Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý- Áîëîâñðîë: Ãýð õîðîîëëûí ñóðãóóëèóä íü áàéíãûí à÷ààëàë
èõòýé òóë øèíýýð õ¿¿õýä àâàõ õ¿÷èí ÷àäàë äóòìàã áàéäàã. Áàéäëûã ñàéæðóóëàõûí
òóëä íýã áîë ñóðãóóëèóäûã ºðãºòãºõ ýñâýë øèíýýð áàãà äóíä ñóðãóóëü áàðèõ
øààðäëàãà òóëãàð÷ áàéíà. ¯¿íèé òóëä òåõíèê òîíîã òºõººðºì溺ñ ãàäíà áàãø
ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷äèéã øèíýýð àâ÷ àæèëëóóëàõ, õîëáîãäîõ çàì õàðèëöàà, óñ
àðèóí öýâðèéí äýä á¿òöèéã áèé áîëãîõ õýðýãöýý ¿¿ñíý. Ýõíèé ýýëæèíä íýìýëò ýýëæ
õè÷ýýëë¿¿ëýõ àíãèéí òîõèæèëò õèéõ, áàãø íàðûí öàëèí õºëñ, äýä á¿òöèéã áèé
áîëãîõîä øààðäàãäàõ õºðºí㺠îðóóëàëòûí òîîöîî õèéõýä íýã õ¿íä îéðîëöîîãîîð
1.8 ñàÿ òºãðºã (1,300 àì.äîëëàð) íîîãäîæ áàéíà. Ñóðãóóëüä ºðãºòãºë áàðèõ àñóóäàë
îéðûí õóãàöààíä øèéäâýðëýõ áîëîìæ ìóó òóë ºñâºð íàñíû õ¿¿õýä çàëóó÷óóäûã
ãýìò õýðãýýñ ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð ÷ºëººò öàãèéí òºâ¿¿ä áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé.
¯¿íèé òóëä ýõíèé õºðºí㺠îðóóëàëòàíä íýã õ¿¿õäýä 175,000 òºãðºã ($125), óðñãàë
çàðäàëä æèëä 18,200–25,200 òºãðºã (13–18 àì.äîëëàð) òóñ òóñ íîîãäîõ òîîöîîëîë
ãàð÷ áàéíà. Ñóðãóóëèéí îéð îð÷ìûí çàìûã çàñàæ ñàéæðóóëæ, øóãàìûí àâòîáóñ
áîëîí ìèêðîíû òîîã íýìýãä¿¿ëýõ íü áîëîâñðîëûí õ¿ðòýýìæèéí àñóóäëûã
øèéäâýðëýõýä òóñòàé áàéõ þì.
Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý – Ýð¿¿ë ìýíä: Àëñëàãäñàí ãýð õîðîîëîëä øèíýýð êëèíèê
ýìíýëýã áàéãóóëàõàä õ¿íäðýëòýé òóë àíõàí øàòíû ºðõèéí ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýã
ñàéæðóóëàõ àñóóäàë íýí ÷óõàëä òàâèãäàæ áàéíà. Õóó÷èðñàí òîíîã òºõººðºìæèéã
øèíý÷èëæ ýì÷ àæèëòíóóäûí òîî íýìýãä¿¿ëýõ íºõöºëä ºðõèéí ýìíýëýã á¿ðýí õ¿÷èí
÷àäëààðàà àæèëëàõ áîëîëöîîòîé. Ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð õ¿ðòýýìæèéã
ñàéæðóóëàõàä íýã õ¿íä îéðîëöîîãîîð 505,400 òºãðºã (361 àì.äîëëàð) íîîãäîæ
áàéíà. ¯¿íä öàëèí ìýòèéí áóñàä õóâüñàõ çàðäëûã îðóóëààã¿é áîëíî.
Áîäëîãûí ÷èãëýë áà õóâèëáàðóóä: Äýýðõ íºõöºë áàéäàëä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ
¿çýõýä áîäëîãûí äàðààõ ÷èãëýë, õóâèëáàðóóäûã äýâø¿¿ëæ áîëîõîîð áàéíà.
¯¿íä:
Óõààëàã òýëýëò: Õîòûí òºâèéí íÿãòàðøëûã íýìýãä¿¿ëæ õîòûí çàõûí òýëýëòèéã
õÿçãààðëàõ çàð÷ìûã áàðèìòëàõ íü õýòäýý ýäèéí çàñãèéí õýìíýëò ¿ð àøãèéã
àâ÷èðíà. Íÿãò ñóóðüøèë íü íèéòèéí àæ àõóéí ¿éë÷èëãýýã ýäèéí çàñãèéí õóâüä
õýìíýëòòýé, ¿ð àøèãòàé áàéäëààð çîõèîí áàéãóóëàõ óðüä÷èëñàí íºõöëèéã
á¿ðä¿¿ëíý. Óëààíáààòàð õîòûí ãýð õîðîîëëûí îðøèí ñóóã÷èä àõóé ¿éë÷èëãýý
ñàéòàé, ¿íý õÿìä, íÿãòàðøèë á¿õèé îðîí ñóóöàíä àìüäðàõ ñîíèðõîëòîé áîëîâ÷
íÿãòàðøëûã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãàà õ¿íäðýëòýé òóë èõýíõ ãýð õîðîîëëûí íºõöºë
áàéäàë óäààí õóãàöààíä õýâýýð õàäãàëàãäàõ òºëºâòýé áàéíà.
Ãýð õîðîîëëûã îðîí ñóóöæóóëàõàä èõýýõýí öàã õóãàöàà øààðäëàãàòàé: Çàñãèéí
ãàçðûí ãýð õîðîîëëûã îðîí ñóóöíû öîãöîëáîð áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ õºòºëáºðèéí
õýðýãæèëò ãàçàð äýýðýý òóí óäààøðàëòàé ÿâàãäàæ áàéíà. Ýíý íü þóíû ºìíº îðîí
ñóóöíû ¿íý ºðòºãòýé õîëáîîòîé. Ãýð õîðîîëëûí èõýíõè ºðõ¿¿ä õîòûí òºâä áàéð
õóäàëäàí àâàõ áýë áýí÷èí äóòìàã áàéäàã. Õî¸ðäóãààðò, îðîí ñóóöûã óðò õóãàöààíû
çýýëýýð îëãîõ ìîðãèæèéí çàõ çýýë õºã溺ã¿é òóë èðãýäèéí îðîí ñóóö, ¿íý á¿õèé
ºì÷ õºðºí㺠ýçýìøèõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë áàéíà. Ãóðàâäóãààðò, ¿ë õºäëºõ
õºðºíãèéí çàõ çýýë ñóë áàéãàà íü îðîí ñóóöíû àñóóäëûã óëàì õ¿íäð¿¿ëæ áàéíà.
Ãýð õîðîîëëûí ãàçðûã õýðõýí ¿íýëæ õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàë òîäîðõîé áóñ áºãººä èõ
õýìæýýíèé ãàçàð õóäàëäàí àâ÷ îðîí ñóóö õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàë íü àñàð èõ õ¿íäðýë

17. ÌÎÍÃÎË-Óëààíáààòàð õîòûí ãýð õîðîîëëûã õªã毯ëýõ áîäëîãî, àðãà áàðèëûã ñàéæðóóëàõ íü XVII
äàãóóëàõ øèíæòýé áàéíà.
Õîòûí îéð îð÷ìûí ãýð õîðîîëëûí íèéòèéí àõóéí ¿éë÷èëãýýã õîòûí ñòàíäàðòàä
õ¿ðòýë ñàéæðóóëàõ ºðòºã çàðäàë ºíäºð ãàðíà: Õîòûí îéð îð÷ìûí ãýð õîðîîëëóóä
íü õîòûí çàõòàé õàðüöóóëàõàä àëü õýäèéíý òîãòâîðæèæ ñóóðüøñàí áàéäàã. Îðøèí
ñóóã÷èä óäààí õóãàöààíä àìüäðàõ ñóóõ îðîí áàéð, îð÷èí òîéðîíäîî õºðºíãº
îðóóëàëò õèéñýí, èõýíõäýý áàéøèí áàðüæ ñóóðüøñàí, àõóé îð÷èíäîî õàðüöàíãóé
ñýòãýë õàíãàëóóí, ãàãöõ¿¿ áàéøèíãèéíõàà òàâ òóõûã ñàéæðóóëàõ ñîíèðõîëòîé
áàéäàã. Òºâèéí çàì äàãóó àéëóóäûã ýñ òîîöâîë õîò îð÷ìûí àéëóóäûã òºâèéí øóãàì
ñ¿ëæýýíä õîëáîõ, äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàë àñàð õ¿íäðýëòýé áºãººä îëîí
äàâõàð îðîí ñóóöíû õîðîîëîë áàðèõ àæèë îéðûí æèë¿¿äýä õýðýãæèõ ìàãàäëàë
ìóóòàé áàéíà. Íèéòèéí àæ àõóéí ¿éë÷èëãýý àíõàí øàòíû ò¿âøèíä õºãæñºí áîëîâ÷
îðîí ñóóöíû ò¿âøèíä õ¿ðòýë ñàéæðóóëàõàä ºðòºã çàðäàë èõ ãàðàõ áºãººä íýã àéëä
îíîãäîõ ¿éë÷èëãýýíèé õóðààìæ îðîí ñóóöòàé õàðüöóóëàõàä õýä äàõèí èë¿¿ áàéõ
òîîöîî ãàð÷ áàéíà. Îðîí áàéðíû íºõöëèéí ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð öººí äàâõàð
îðîí ñóóö õºãæ¿¿ëæ òºâëºðñºí àõóéí ¿éë÷èëãýýíèé ñ¿ëæýýòýé õîëáîõ áîëîìæ
áàéãàà áîëîâ÷ ¿¿íèé òóëä èðãýäèéí îðëîãûã çîõèõ ò¿âøèíä íýìýãä¿¿ëñýí áàéõ
øààðäëàãàòàé. Ýíý á¿ãäýýñ õàðàõàä ãýð õîðîîëëûí îðøèí ñóóã÷äûí ñàíõ¿¿ãèéí
áîëîìæèéã õàðãàëçàí àõóéí ¿éë÷èëãýýíèé íºõöëèéã àëãóóð áàéäëààð øàò
äàðààëóóëàí ñàéæðóóëàõ íü õàìãèéí òîõèðñîí àðãà õýìæýý áàéõ ìàãàäëàëòàé.
Õîòûí çàõûí ãýð õîðîîëëûí îðøèí ñóóã÷äûã í¿¿ëãýí øèëæ¿¿ëýõ áîëîëöîîã
ýðýëõèéëýõ: Èõýíõ îðøèí ñóóã÷èä íü õîòîä í¿¿æ èðýýä óäààã¿é, òºâõíºæ
àìæààã¿é áàéäàã õîòûí çàõûí ãýð õîðîîëîëä íºõöºë áàéäàë àðàé ººð áàéíà. Áóñàä
ãýð õîðîîëîëòîé õàðüöóóëàõàä îðëîãî áàãà, ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíààñ
òóñãààðëàãäìàë, ýð¿¿ë ìýíä áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýý ìóó, íèéòèéí àæ àõóéí
¿éë÷èëãýý ÿäìàã òóë ýíäõèéí îð÷èí ñóóã÷èä àìüäðàõ îð÷èí íºõöëèéíõºº òàëààð
ñýòãýë õàíãàëóóí áóñ áàéõ áºãººä áîëîìæ ãàðìàãö îð÷íîî ñîëèõ, îðîí áàéðíû
íºõö뺺 ñàéæðóóëàõ ñîíèðõîëòîé áàéäàã. ¯¿íèé òóëä òýä õºðºí㺠ìºíãºíèé
àñóóäëàà øèéäâýðëýñýí áàéõ øààðäëàãàòàé íü õàìãèéí òóëãàìäñàí àñóóäàë þì.
Òºëºâëºëò, õºãæëèéí øèéäë¿¿ä: Äýýðõ íºõöºë áàéäëààñ õàðàõàä òºð çàñãààñ
äàðààõ äîëîîí àñóóäëûã íýí äàðóé øèéäâýðëýõ íü ç¿éòýé. ¯¿íä:
Õîðîîíû çàìûí îð÷èí íºõöëèéã ñàéæðóóëàõ: Ãýð õîðîîëëûí èõýíõ àéëóóä îðëîãî
áàãàòàé, çàõ çýýë, àæèë àëáà, ñóðãóóëü öýöýðëýã çýðýã ¿éë÷èëãýýíýýñ àëñëàãäñàí
áàéõ òóë ÿìàãò ñàíõ¿¿ãèéí ãà÷ààëä óíàäàã. Ãýð õîðîîëëûí äîòîðõ çàìûã çàñàæ
ñàéæðóóëàí ñóâàã øóóäóó òàòàæ ãýðýëò¿¿ëýã òàâèõ íü òàêñè, ìèêðî àâòîáóñíû
¿éë÷èëãýý ñàéæèð÷, òîîñ øîðîî ¿åð óñíû àþóë áàãàñ÷ öààøèëáàë ãýìò õýðýã
áóóðàõ òààòàé íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ òóë òºëºâëºëòèéí àñóóäëûã äàðóé ýõë¿¿ëýõ íü
ç¿éòýé. Èéì òºñëèéã îðøèí ñóóã÷äûí èäýâõè ñàíàà÷ëàãàä òóëãóóðëàí õýðýãæ¿¿ëýõ
íü òºëºâëºëò áîëîí àøèãëàëòûí áàéäàëä èë¿¿ òóñòàé.
Óëààíáààòàð õîòûí àãààðûí áîõèðäîë ãààð÷ áóé ºíººãèéí íºõöºëä õàëààëò äóëààí
õàíãàìæèéí àñóóäëûã íýí äàðóé øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé.
Èõýíõè ãýð õîðîîëëûã îðîí ñóóöíû öîãöîëáîð áîëãîí õºãæ¿¿ëýõýä èõýýõýí öàã
õóãàöàà øààðäëàãàòàé. Òºâèéí äóëààí õîëáîëòûí àñóóäëûã îéðûí õóãàöààíä
øèéäýõ áîëîìæã¿é òóë ºíººãèéí íºõöºëä ãýðèéí çóóõíû ò¿ëøèéã ñàéæðóóëàõ,
ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòòýé áàéøèí áàðèëãûã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð Óëààíáààòàð
õîòûí àãààðûí áîõèðäëûã áàãàñãàõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð òóëãàð÷ áàéíà.
Õàòóó õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíò áà õîðîîíû äýä á¿òýö: Ãýð õîðîîëëûí èõýíõ

18. XVIII ÌÎÍÃÎË-Óëààíáààòàð õîòûí ãýð õîðîîëëûã õªã毯ëýõ áîäëîãî, àðãà áàðèëûã ñàéæðóóëàõ íü
îðøèí ñóóã÷äûí õóâüä õàòóó õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíò õàìãèéí òóëãàìäñàí
àñóóäàë áàéäàã. ªíººãèéí õîã çàéëóóëàõ ¿éë÷èëãýý íü ºðòºã èõòýé áºãººä ¿ð
àøèã ìóóòàé. Ãýð õîðîîëëûí îð÷íû òîõèæèëò òààðóó, ñóðãóóëèéí õ¿¿õä¿¿äýä
çîðèóëñàí õè÷ýýëýýñ ãàäóóðõ ¿éë àæèëëàãàà õîìñ áàéäàã òóë ÿâãàí õ¿íèé çàì ã¿¿ð
òàâèõ, õ¿¿õýä çàëóó÷óóäûí ÷ºëººò öàãèéí òºâ áàðèõ çýðãýýð äýä á¿òýö íèéòèéí
¿éë÷èëãýýã íýìýãä¿¿ëýõ íü îðøèí ñóóã÷äûí ºäºð òóòìûí áîëîîä íèéãìèéí
õýðýãöýýã õàíãàõàä èõýýõýí òóñòàé àðãà õýìæýý áîëîõ þì.
Õîòûí îéð îð÷ìûí ãýð õîðîîëîëä õÿìä ºðòºãòýé îðîí ñóóö áàðèõ áîëîìæèéã
ñóäëàõ: Ñàÿõàíûã õ¿ðòýë îðîí ñóóö áàðèõ àæèë õîòûí òºâä ÷èíýýëýã èðãýäýä
÷èãëýí ÿâàãäàæ ãýð õîðîîëëûí èõýíõ îðøèí ñóóã÷äàä õ¿ðòýýëã¿é áàéæ èðñýí.
ªíººäºð õîòûí îéð îð÷ìûí ãýð õîðîîëëûí òºâ çàìûí äàãóó áàéðëàñàí àéë ºðõ¿¿ä
àõóéí íºõö뺺 ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð àéë õºðø¿¿äòýéãýý õàøàà áàéðàà íýãòãýí
öººí äàâõàð îðîí ñóóö áàðèõûã ñîíèðõîæ áàéíà. Òèéìä òºâ çàìûí äàãóó íèéòèéí
îðîí ñóóö áàðüæ òºâëºðñºí ¿éë÷èëãýýíèé øóãàìóóäòàé õîëáîõ áîëîìæèéã ñóäëàõ
íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.
Õîòûí çàõûí ãýð õîðîîëîë: Õîòûí çàõûí ãýð õîðîîëîëä íèéòèéí àõóéí ¿éë÷èëãýýã
ñàéæðóóëàõ õºðºí㺠îðóóëàëòûã àëü áîëîõ õÿçãààðëàõ øààðäëàãàòàé. Àéëóóäûã
òºâèéí øóãàìòàé õîëáîõ çàðäàë îðëîãî áàãàòàé îðøèí ñóóã÷äûí õóâüä äýíä¿¿
àõäàõ áºãººä ýäèéí çàñãèéí õóâüä àëäàãäàëòàé àðãà õýìæýý áîëíî. Çàõûí ãýð
õîðîîëîëä íèéòèéí ¿éë÷èëãýý äýíä¿¿ òààðóó òóë àìüäàð÷ áóé àõóé íºõöºë人
ñýòãýë õàíàìæã¿é áàéäàã îðøèí ñóóã÷èä íü àæèë àìüäðàëûí áîëîëöîî ãàðìàãö
í¿¿æ îäîõ ñîíèðõîëòîé áàéäàã. Ýíä õîò ãàçàð øèëæèí èðýãñýäèéí íèéãìèéí
èíòåãðà÷ëàëûí àñóóäàë õºíäºãäºæ áàéãàà òóë èéì ìàÿãèéí ãýð õîðîîëëûã õýðõýí
õºãæ¿¿ëýõ òàëààðõè áîäëîãûí ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëîõûí òóëä Õîíãêîíã, Ñèíãàïóð
çýðýã óëñ îðíóóäûí òóðøëàãààñ ñóðàëöàõ íü ç¿éòýé.
Íèéòèéí àæ àõóéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿÷èí ÷àäëûã ºðãºòãºæ øèíý÷ëýí ñàéæðóóëàõ:
Îðøèí ñóóã÷äûí àìüæèðãààíû ñòàíäàðò äýýøëýõ òóñàì ¿éë÷èëãýýíèé õ¿÷èí
÷àäëûã íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãà òóëãàðäàã. ªíººäºð óñ, äóëààí õàíãàìæ, ýð÷èì
õ¿÷ çýðýã ¿éë÷èëãýýíèé òºõººðºìæ¿¿ä õ¿÷èí ÷àäëûíõàà äýýä õýìæýýíä àæèëëàæ
áàéãàà áºãººä ÷àíàð õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõ òóñàì òýäãýýðèéí õ¿÷èí ÷àäëûã
ºðãºòãºõ àñóóäàë ÿðèãäàíà. ¯¿íèéã øèéäâýðëýõèéí òóëä èõ õýìæýýíèé õºðºíãº
ìºí㺠øààðäëàãàòàé áºãººä àõóéí ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý òàðèôûã øèíý÷ëýí òîãòîîõ,
çîõèöóóëàëòûí àñóóäëûã óðüä÷èëàí øèéäñýí áàéõ øààðäëàãàòàé.
Àõóéí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ òàëààð öààøèä ñóäàëãàà øèíæèëãýý ÿâóóëàõ:
Óëààíáààòàð õîòûí çàñàã çàõèðãààíû æèëèéí òºñºâ îéðîëöîîãîîð 30-60 òýðáóì
òºãðºã (21-43 ñàÿ àì.äîëëàð) áàéäàã. ªíººäºð ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý òàðèôûã øèíý÷ëýí
òîãòîîõ ¿éë ÿâö óäààøðàëòàé ÿâàãäàæ õîòûí äýä á¿òöèéí ÷èãëýëèéí îëîí
¿éë÷èëãýý òàòààñààð òýòãýãäñýýð áàéíà. Òîìîîõîí ¿éë÷èëãýýíèé äýä á¿òö¿¿äèéã
ºðãºòãºõºä íààä çàõ íü 30-50 òýðáóì òºãðºã (21-36 ñàÿ àì.äîëëàð) øààðäëàãàòàé.
Îðîí ñóóö õóäàëäàí àâàõ óðò õóãàöààíû çýýëèéí ¿éë÷èëãýý (ìîðãèæ) äóòìàã,
áàíêíû ñåêòîð àñóóäàëòàé áàéãàà íü îðîí ñóóöíû íºõöëèéã ñàéæðóóëàõ àðãà
õýìæýýã óëàì õ¿íäð¿¿ëñýýð áàéíà. Öààøèä ýäãýýð àñóóäëààð òîäîðõîé ñóäàëãàà
øèíæèëãýý ÿâóóëàõ íü ýíý ÷èãëýëèéí òºðèéí áîäëîãî ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëîõîä
÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.

19. 1 Óäèðòãàë-ñóäàëãààíû çîðèëãî,
õàìðàõ õ¿ðýý, àðãà÷ëàë
Ñóäàëãààíû çîðèëãî-íªõöªë áàéäàë
Ìîíãîë óëñûí íèéñëýë Óëààíáààòàð õîòûí ãýð õîðîîëëûã òîãòâîðòîé õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàë
íü òóñ óëñûí ºìíº òóëãàð÷ áóé õºãæëèéí òîìîîõîí àñóóäëûí íýã áîëîîä áàéíà. 1990
îíîîñ ýõýëñýí çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèõ ¿éë ÿâö áîëîí óäàà äàðààëàí çóä òóðõàí
òîõèîëäñîíû óëìààñ õºäºº îðîí íóòãèéí îðëîãî áàãàòàé îëîí ìÿíãàí èðãýä íèéñëýë
Óëààíáààòàð õîòûã çîðèí èðæ ãýð õîðîîëëûí á¿ñýä ñóóðüøèí àìüäðàõ áîëñîí. Õîòûí
õ¿í àì 19891 îíä 600,000 áàéñàí áîë 20072 îíä 1.03 ñàÿ áîëîí íýìýãäýæ íèéò õ¿í àìûí 39
õóâèéã ýçëýõ áîëñîí áàéíà. Ýä¿ãýý Óëààíáààòàðò ¿íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 60 ãàðóé
õóâü ¿éëäâýðëýãäýæ íèéò õºðºí㺠îðóóëàëòûí äèéëýíõ íü ýíä õèéãäýæ áàéíà. Áóñàä
àéìàã õîòóóäàä àæèë ýðõëýõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë õýâýýð òóë íèéñëýë Óëààíáààòàðûã
÷èãëýñýí í¿¿äýë ñóóäàë ¿ðãýëæëýõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Óëààíáààòàð õîòûí õ¿í àìûí òîî
2015 îíä 1.3 ñàÿ, 2025 îíä 1.7 ñàÿä õ¿ðíý ãýñýí òîîöîî áàéãàà3. Íèéñëýëèéã ÷èãëýñýí èõ
í¿¿äëèéí óëìààñ õîòûí ãýð õîðîîëëûí õ¿ðýý óðüä õîæèä ¿çýãäýýã¿é èõ õóðäààð òýëæ
ýä¿ãýý õîòûí çàõèðãààíä ãýð õîðîîëëûã îðîëöóóëàí 4,700 êì2 ãàçàð íóòàã õàðüÿàëàãäàæ
áàéãààñ äºíãºæ 130 êì2 íü õîòûí òºâèéí á¿ñýä îðäîã. ªíººäºð õîòûí íèéò õ¿í àìûí 60
õóâü4 íü ãýð õîðîîëîëä àìüäàð÷ áàéíà.
Ãýð õîðîîëîëä íèéòèéí àæ àõóéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ ìàø õÿçãààðëàãäìàë, çàðèì
òîõèîëäîëä áàðàã áàéäàãã¿é. Íèéò îðøèí ñóóã÷äûí 85 õóâü íü ò¿ëýý í¿¿ðñ õýðýãëýí
õàëààëò äóëààíûõàà õýðýãöýýã õàíãàäàã áîë îðîí ñóóöíû àéëóóä òºâèéí äóëààíû
íàéäâàðòàé ñèñòåìä õîëáîãäñîí áàéäàã. Ãýð õîðîîëëûí àéëóóä óñ ò¿ãýýã¿¿ðèéí öýã áóþó
õóäãààñ óñàà 纺âºðëºí õýðýãëýäýã áàéõàä îðîí ñóóöíû àéëóóä òºâëºðñºí õàëóóí õ¿éòýí
óñíû øóãàìààð õàíãàãäñàí áàéäàã. Ãýð õîðîîëëûí íÿãòøèë ñèéðýã, òýñãýì õ¿éòýí óóð
àìüñãàë íü àõóéí ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý ºðòãèéã òýíãýðò ãàðòàë ºñãºäºã. Ñóóðèí ãàçðûí àõóéí
¿éë÷èëãýýíèé ýíýõ¿¿ ñóë äîðîé áàéäàë îð÷íûã áîõèðäóóëæ àãààð, õºðñíèé áîõèðäëîîñ
áîëæ àìüñãàëûí çàìûí ºâ÷èí, õàëäâàðò øàð çýðýã õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä õºíººëò ÿíç
á¿ðèéí ºâ÷èí äýãäýõ íºõöºë á¿ðäýýä áàéíà.
Ãýð õîðîîëëûí çàìáàðààã¿é òýëýëòèéã õÿçãààðëàõ, íÿãòàðøèë õºãæëèéã çîõèöóóëàõ
çîðèëãîîð òºð çàñãààñ òîäîðõîé áîäëîãûí ÷èãëýë¿¿äèéã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí. Òóõàéëáàë
2007 îíä óëñûí èõ õóðëààñ ñî¸ðõîí áàòàëñàí “Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëãîä òóëãóóðëàñàí
¯íäýñíèé Õºãæëèéí Öîãö Ñòðàòåãè”-ò Óëààíáààòàð õîòûí õýò òýëýëòèéã çîõèöóóëàõ
àñóóäëóóä òóñãàãäñàí. 2008 îíä ßïîíû çàñãèéí ãàçðûí äýìæëýãòýéãýýð áîëîâñðóóëñàí
“Óëààíáààòàð õîòûã 2030 îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ ìàñòåð òºëºâëºãºº”-íä “òºâëºðñºí/
êîìïàêò õîò” õýìýýõ ãàçàð àøèãëàëòûí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ ¿çýë áàðèìòëàë òóñãàãäñàí
áàéäàã. Óã òºëºâëºãººíèé õ¿ðýýíä çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä
òóñ õîòûã á¿ñ÷ëýí õºãæ¿¿ëýõ àñóóäëààð òåõíèêèéí òóñëàëöàà äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõýýð
øèéäâýðëýñýí áºãººä Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð Óëààíáààòàð õîòûí èðãýäèéã îðîí
ñóóöæóóëàõ òîìîîõîí õºòºëáºð áîëîâñðóóëæ ãàðãàñàí.
Õýäèéãýýð ãýð õîðîîëëûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð òºð çàñãààñ òîäîðõîé áîäëîãî ÷èãëýë
áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà ÷ õýðýãæèëòèéí ò¿âøèíä òóóøòàé áóñ áàéäàë

20. 2 ÌÎÍÃÎË-Óëààíáààòàð õîòûí ãýð õîðîîëëûã õªã毯ëýõ áîäëîãî, àðãà áàðèëûã ñàéæðóóëàõ íü
Õ¿ñíýãò I.1. Ãýð õîðîîëîë áà ãýð¿¿ä àæèãëàãäñààð áàéíà. Àíõëàí çàñãèéí
ãàçðààñ íèéñëýë õîòîä øèëæèí èðñýí
õ¿ì¿¿ñò òîäîðõîé òºëáºð íîîãäóóëàõ
çàìààð èõ í¿¿äëèéã çîãñîîõûã
îðîëäñîí áîëîâ÷ ¯íäñýí õóóëèéí
çààëòûã çºð÷ñºí øàëòãààíààð ¯íäñýí
õóóëèéí öýöýýñ ýíý àðãà õýìæýýã
öóöàëñàí. 2002 îíä ãàçðûí õóâü÷ëàëûí
òàëààðõ áàãö õóóëü áàòëàãäñàí áºãººä
2005 îíä ºì÷ëºãäñºí ãàçðûã á¿ðòãýõ
æóðìûã áàòàëæ àéëóóä áîëîìæèéí
õýìæýýíèé ãàçàð ºì÷ëºõ áîëîìæòîé
áîëñîí. 2008 îíû ñîíãóóëèéí ºìíºõºí
Óëààíáààòàð õîòûí ýðãýí òîéðîíä áàéðëàõ ãàçàð ºì÷ëºëèéí òóõàé õóóëèíä íýìýëò
ãýð õîðîîëîëä óëàìæëàëò ãýð, õàøàà áàéøèí, ººð÷ëºëò îðóóëæ èðãýäèéí ãàçàð
ãóäàìæ òàëáàé á¿õèé èéìýðõ¿¿ ä¿ð òºðõ íèéòëýã ºì÷ëºõ ýðõèéã äàðóé 400–500 õóâèàð
àæèãëàãäàíà. Ãýð õîðîîëîë Óëààíáààòàð õîòûí äàõèí íýìýãä¿¿ëæ Óëààíáààòàð õîòûí
ãàçàð íóòãèéí 90 ãàðóé õóâèéã ýçýëäýã áîëîîä çàõ õÿçãààðûã ýðñ òýëýõ íºõöëèéã
áàéíà. պ人 îðîí íóòãààñ øèëæèí èðñýí õ¿ì¿¿ñ á¿ðä¿¿ëñýí.
þóíû ºìíº çàäãàé ãàçàðò õàøàà áàðüæ ãýð ýñâýë
áàéøèí áàðüæ ñóóõ áºãººä íýãýíò ñóóðüøèæ Ýíý ìýò÷èëýí áîäëîãî ¿éëäýë õî¸ð
ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæ á¿ðäìýãö áàéøèí îðíîî çºð÷èëäñººð áàéãàà íü îðøèí ñóóã÷èä
çàñàæ ñàéæðóóëäàã. Ãýð õîðîîëëûí àéëóóäûí 61% áîëîí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷ ýðõ
íü áàéøèíä 38% íü ãýðò àìüäàðäàã. ìýäýëòí¿¿ä àëü àëü íü ººðñäèéí
ñîíãîëò, ¿éëäýë ãàçðûí ìåíåæìåíò,
íèéòèéí ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý ºðòºãò
õýðõýí íºëººëæ áàéãààã óõàìñàðëààã¿é,
íºãºº òàëààñ îëîí íèéòýä ÷èãëýñýí
ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãàà äóòìàã áàéãààòàé
õîëáîîòîé. Èðãýäèéí ñàéí ñàéõíû òºëºº
ãýõýýñýý èë¿¿ õóâèéí àøèã ñîíèðõîëä
õºòëºãäñºí áîäëîãî øèéäâýð¿¿ä
îëîíòàà ãàð÷ áàéíà. ͺ㺺òýéã¿¿ð
ãàçðûã ¿íýëýõ, òàòâàð òîãòîîõ çýðýã
Õýäýí çóóíû òóðø ìîíãîë÷óóäûí õýðýãëýæ èðñýí òºðèéí áîäëîãûã äýìæèõ çîõèõ àðãà
óëàìæëàëò ãýð íü ìîäîí òóëãóóðòàé ìàéõàíòàé ìåõàíèçì á¿ðäýýã¿é íü ¸ñ ç¿éã¿é
òºñòýé õàðàãäàíà. Í¿¿æ ñóóõàä íýí òîõèðîìæòîé áàéäëûã óëàì äààìæðóóëæ áàéíà.
(õàãàñ öàãèéí äîòîð ãýðèéã áàðüæ áîëäîã) áàðèõàä Ýíýõ¿¿ ñóäàëãàà íü Óëààíáààòàð õîòûí
õºíãºí õÿëáàð (íýã õ¿í ÷ áàðüæ áîëäîã) ìîíãîë áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä áîëîí îðøèí
ãýð íü í¿¿äýë÷èí àõóéä ãàéõàëòàé çîõèöñîí ñóóã÷äûí ç¿ãýýñ ¿éë àæèëëàãààíûõàà
áàéäàã. Ãýð íü áàãòààìæ ìóóòàé, îéðîëöîîãîîð ¿ð äàãàâàðûã óõàìñàðëàí îéëãîæ
28ì2 çàéòàé íü îð÷èí ¿åèéí àõóéí ñòàíäàðòàä çîõèñòîé øèéäâýð ãàðãàæ ñóðàõàä
òºäèéëºí íèéöã¿é. Äóëààëãà ìóóòàé ãýðèéã (10 äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí áºãººä
– 15 ñì çóçààí ýñãèé õó÷ëàãàòàé) øèðìýí çóóõààð àëñ õýòäýý “Êîìïàêò õîò“ õýìýýí ¿çýë
õàëààõ áºãººä äóëààí õàäãàëàõ ÷àäâàð áàãà, àãààð áàðèìòëàëûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ ãýð
îð÷íûã áîõèðäóóëàõ ñºðºã òàëòàé. õîðîîëëûã õºãæ¿¿ëýõ ÿíç á¿ðèéí àðãà
çàì, õóâèëáàðûã ¿íý ºðòºã, àøèã òóñ
òàëààñ íü õàðüöóóëàí õàðóóëàõûí çîðüñîí. ¯¿íä (i) ãýð õîðîîëëûã îðîí ñóóöíû êîìïëåêñ
áîëãîí õóâèðãàõ (ii) îäîî áàéãàà ãýð õîðîîëëûí íèéòèéí ¿éë÷èëãýýíèé íºõöëèéã ¿å
øàòòàéãààð ñàéæðóóëàõ, (iii) õîòûí çàõûí ãýð õîðîîëëûã öààøèä ºðãºæ¿¿ëýí òýëýõ çýðýã
õóâèëáàð áàãòàíà.

21. ÌÎÍÃÎË-Óëààíáààòàð õîòûí ãýð õîðîîëëûã õªã毯ëýõ áîäëîãî, àðãà áàðèëûã ñàéæðóóëàõ íü 3
Ñóäàëãààíû õàìðàõ õ¯ðýý, àðãà àðãà×ëàë
Ýäèéí çàñãèéí õýëòýýñ ÿâóóëñàí ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû òàéëàíã îëîí íèéòèéí õýëýëö¿¿ëýãò
àøèãëàõ çîðèëãîòîé. Ñóäàëãààíû õàìðàõ õ¿ðýý, àðãà àðãà÷ëàë Äýëõèéí áàíêíû áóñàä
òºðëèéí ñóäàëãàà òàéëàíãààñ ÿëãàãäàõ õýä õýäýí îíöëîãòîé. Òóõàéëáàë ýíý òàéëàíä ºðòºã
çàðäàë áîëîí àøãèéí òîîöîîã îðøèí ñóóã÷äàä õýðõýí òóñàõ áàéäëààð ãýõäýý Óëààíáààòàð
õîòûí çàõèðãààíû ñàíõ¿¿ãèéí ÷àäàâõèä òóëãóóðëàí òóñãàñàí. Èõýíõè ñàëáàðûí ñóäàëãààíä
æèøýýëáýë Äýëõèéí áàíêíààñ 2007 îíä ãàðãàñàí/PIAFF report “Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ñàí:
Ìîíãîë äàõü äýä á¿òöèéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæèéí òàëààðõ ýðãýö¿¿ëýë” òàéëàíä õîò
ñóóðèí ãàçðûí àõóéí ¿éë÷èëãýýíèé íºõöºë áàéäëûã á¿ðýí õýìæýýãýýð òóñãàñàí áàéäàã.
Ñóäàëãààíû òàéëàíã ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä, ¿íäýñíèé ò¿âøíèé áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä,
õîòûí çàõèðãààíû àëáàí õààã÷èä, ä¿¿ðýã õîðîîíû óäèðäëàãóóä, ãýð õîðîîëëûí îðøèí
ñóóã÷èä, ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà õîëáîîä, áîëîâñðîëûí áàéãóóëàãà, àêàäåì, òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãà, äîíîð óëñ îðîí çýðýã îðîëöîã÷ á¿õ òàëóóäòàé öóâðàë ñóðãàëò ñåìèíàð, îëîí
íèéòèéí ¿éë àæèëëàãààãààð äàìæóóëàí õèéãäýõ îëîí íèéòèéí õýëýëö¿¿ëãèéí áýëòãýë ¿å
øàò áîëãîí áîëîâñðóóëñàí. ªðòºã çàðäàë áîëîí àøãèéí øèíæèëãýýíä îðîí áàéð, ãàçàð,
óñàí õàíãàìæ, çàì, íèéòèéí òýýâýð, äóëààí, öàõèëãààí õàíãàìæ, õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíò
áîëîí íèéãìèéí áóñàä ¿éë÷èëãýýíèé íºõöºë áàéäëûã õàìðóóëñàí.
Óñàí õàíãàìæ íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé òàëààðõ ä¿í øèíæèëãýýã äîíîð îðíóóäûí
äýìæëýãòýéãýýð ãýð õîðîîëîëä õýðýãæèæ áóé òºñºë õºòºëáºð¿¿äèéí ìýäýý ìàòåðèàë
áîëîí ñàëáàðûí áóñàä ñóäàëãààíû ìàòåðèàëä ¿íäýñëýñýí. Çàì, íèéòèéí òýýâýð, äóëààí,
öàõèëãààí, õàòóó õîã õàÿãäàë, îðîí áàéð, ãàçðûí íºõöºë áàéäëûí òàëààð ìýäýýëýë
öóãëóóëàõûí òóëä ò¿ðãýâ÷èëñýí áàéäëààð ñóäàëãàà õèéñýí. Ãýð õîðîîëëûí îðøèí
ñóóã÷äûí õóâüä àðèóí öýâýð, ýð¿¿ë àõóéí àñóóäàë õàìãèéí òóëãàìäñàí àñóóäëûí íýã
áîëîâ÷ àñóóäëûã øèéäâýðëýõ çîõèñòîé øèéäýë ãàðöûã îëæ ÷àäààã¿é òóë ýíý òàéëàíä
òóñãàãäààã¿é. Òóðøèëòûí òºñë¿¿ä õýðýãæèæ áàéãàà áîëîâ÷ ãýð õîðîîëëûí îðøèí
ñóóã÷äûí õóâüä õýòýðõèé ¿íýòýé øèéäýë àðãà õýìæýýã òóñãàñàí áàéäàã. ªìíº íü õèéãäñýí
îëîí ÿíçûí ñóäàëãààíû çºâëºìæ¿¿ä íü Ìîíãîë îðíû õýò õ¿éòýí óóð àìüñãàëä òºäèéëºí
òîõèðîìæã¿é òóë òîãòâîðòîé õýðýãæèõ íºõöºëã¿é áàéäàã.
Ýíýõ¿¿ òàéëàíä ãýð õîðîîëëûã õºãæ¿¿ëýõ ãóðâàí òºðëèéí àðãà çàì, õóâèëáàðûã ¿íý ºðòºã,
àøèã òàëààñ íü õàðüöóóëàí õàðóóëàõûã çîðüñîí. ¯¿íä (i) ãýð õîðîîëëûã îðîí ñóóöíû
õîðîîëîë áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ (ii) Îäîîãèéí ãýð õîðîîëëûí íèéòèéí àõóéí ¿éë÷èëãýýíèé
íºõöëèéã ¿å øàòòàéãààð ñàéæðóóëàõ, (iii) õîòûí çàõûí ãýð õîðîîëëûã õºãæ¿¿ëýõ. ¯¿íèé
òóëä ãóðâàí ººð ãýð õîðîîëëûã, òóõàéëáàë õîòûí òºâèéí ãýð õîðîîëëûã òºëººë¿¿ëýí
Áàÿíãîë ä¿¿ðãèéí 11-ð õîðîî áóþó Íàðàíãèéí ãýð õîðîîëîë, õîòûí îéð îð÷ìûí ãýð
õîðîîëëûã òºëººë¿¿ëýí Ñîíãèíî-õàéðõàí ä¿¿ðãèéí Áàÿíõîøóóíààñ 8-ð õîðîîã, õîòûí
çàõûí ãýð õîðîîëëûã òºëººë¿¿ëýí Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðãèéí 9-ð õîðîîíû Øàðõàäíû ãýð
õîðîîëëûã òóñ òóñ ñîíãîí àâñàí.
Õîòûí òºâèéí ãýð õîðîîëëóóä íü òºâ ñóóðèí ãàçàðòàé çàëãàà áºãººä îðîí ñóóöæóóëàõ
¿éë ÿâöàä èäýâõèòýé õàìðàãäàæ áàéíà. Ýíä ãýð õîðîîëëûí ¿éë÷èëãýý ñòàíäàðò ò¿âøèíä
õ¿ðýõèéí çýðýãöýý íÿãòàðøèë èõòýé òóë ¿éë÷èëãýýã ýð÷èìæ¿¿ëýõ íºõöºë á¿ðýëäñýí
áàéäàã. Õîòûí îéð îð÷ìûí ãýð õîðîîëëóóä ººð áóñàä ãýð õîðîîëîëòîé çàëãàà îðøèõ
áºãººä íèéòèéí àæ àõóéí ¿éë÷èëãýý ñòàíäàðòûí äàãóó ÿâàãääàã. Îðøèí ñóóã÷èä óäààí
õóãàöààíä ñóóðüøèõ òóñàì õàøàà áàéøèíãàà çàñàæ òîõèæóóëàí íèéòèéí ¿éë÷èëãýýíèé
íºõö뺺 ñàéæðóóëàõûã áîääîã.
Õîòûí çàõûí ãýð õîðîîëëûí îðøèí ñóóã÷äûí õóâüä ãàçðûí àñóóäàë íü øèéäýãäýýã¿é,
ñóóðüøèæ àìæààã¿é, ñòàíäàðò ò¿âøíèé íèéòèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ áîëîìæã¿é
áàéäàã. Õîðîîäûí íºõöºë áàéäëûí òàëààð äàðàà÷èéí á¿ëýãò èë¿¿ òîäîðõîé ºã¿¿ëíý.
Õîðîî íü õîòûí çàñàã çàõèðãààíû õàìãèéí áàãà íýãæ áºãººä òîäîðõîé àæèëòàí àëáàí