1. 1

2. 2
Оюутны хөдөлмөр эрхлэлт
М. Сэлэнгэ, Д. Энхзул
МИС-МТИС-ийн НББ-МС 3-р дугаар курсийн оюутан
Email :Denhzul1123@gmail.com , selenge.paradise@yahoo.com
Удирдагч багш: Д.Тэмүүжин
Хураангуй
Тухайн сэдвийн хүрээнд оюутны хөдөлмөр эрхлэлтийн шалтгаан ,үр нөлөө болон тэдгээрт
нөлөөлж буй хүчин зүйлсиийг судлах бөгөөд давуу болон сул талуудыг тодорхойлж,цалин
хэрэглээнд хүртээмжтэй байдаг мөн нийгмийн даатгал төлдөг оюутнууд хэр их байдаг болон
хамгийн олцод ихтэй ажлын байрууд зэргийг тодорхойлох юм.
Түлхүүр үг: оюутан, хөдөлмөр, хэрэгцээ, туршлага, чадвар
ОРШИЛ
 Сэдвийн үндэслэл
 Зорилго
 Зорилт
 Судалгааны онол арга зүй
Сэдвийн үндэслэл
Сүүлийн жилүүдэд нийгэм, эдийн засгийн хямралаас болж төр болон иргэдийн амьдрал хүнд
хэцүү цаг үе ирээд байгаа билээ.Нийгэмд баян эсвэл ядуу гэсэн хоёр давхарга бий болсон.
Амьдралын төлөө зүтгээд орох орлого нь лизинг, зээлэндээ яваад үлдсэн хэдээр нь дараа сарын
аваанз мөнгө хүртэл ар гэрийнхээ санхүүг болгох гэж зүтгэнэ. Ийм учраас айл өрхийн
амжиргааны түвшин доогуур үзүүлэлттэй байгаа бөгөөд айл өрх бүр бүсээ чанглан амьдарч
байна. Тиймээс эцэг эхээсээ авах хэрэглээний мөнгөө бага ч гэсэн хөнгөвчилж , өөрийнхөө
хэрэгцээ шаардлагыг хангахын тулд мөн санхүүгийн нөлөөлөлд автахгүй нь тулд оюутнууд
ажил хөдөлмөр эрхлэх үндэслэл бий болж байна.
Зорилго:
Энэхүү судалгааны гол зорилго нь оюутан ямар шалтгааны улмаас ажил эрхлэх болсон
хөдөлмөр эрхлэхэд нөлөөлж буй эерэг болоод сөрөг хүчин зүйлс, тулгамдаж буй асуудлыг
судлах явдал юм.
Зорилтууд:
 Оюутнуудын хөдөлмөр эрхлэх болсон шалтгаан түүний хамаарал
 Хичээлийн бус цагаараа хөдөлмөр эрхлэх нь оюутанд эерэг болон сөргөөр хэрхэн
нөлөөлж буй эсэх
 Нийт судалгаанд хамрагдсан оюутнуудын нийтлэг эрхлэдэг ажил
 Цагийн ажлын дундаж цалингийн хэмжээ (хүйсээс хамаарч)
 Хөдөлмөр эрхэлдэг оюутнууд НДШ төлдөг эсэх

3. 3
1. ОНОЛЫН ХЭСЭГ
Хөдөлмөр эрхлэлт нийтлэг утгаараа хөдөлмөр эрхлэлт нь хөлс орлоготой эсэхээс үл
хамааран зорилготой үр ашиг бүхий хөдөлмөрийн бүх төрөл хэлбэрүүдийг хамааруулан авч
үздэг.Явцуу утгаараа хөдөлмөр эрхлэлт нь иргэд хөдөлмөрийн болон иргэний гэрээ хэлцэл бусад
үндэслэлээр байнгын орлоготой хөдөлмөр эрхэлж байгаа үйл ажиллагаа юм. Хөдөлмөр эрхлэлт
гэдэг нь хүн ам хөдөлмөрийн үйл ажиллагаанд оролцохтой холбоотойгоор гарч байгаа харилцааг
илэрхийлэгч эдийн засгийн категори бөгөөд хүн ам хөдөлмөрийн үйл явцад хэр зэрэг оролцож
байгааг нийгэмд шаардлагатай ажиллагчдын зэрэгцээ, хувийн хэрэгцээний хангамж, ажлын
байрны үнэ, ажиллагчдын орлогын түвшин зэргийг хамруулсан ойлголт юм.
1.1 Цагийн ажил
Цагийн ажил гэдгийг бид нар одоохондоо оюутан л хийдэг гэж ойлгодог. Ажилладаг
хүмүүс ч ажлынхаа хажуугаар нэмэлт орлого олох боломжтой байдаг. Цагийн ажил хийх нь
олон давуу талтай. Оюутан зохион байгуулалттай болдог, хүнтэй харилцаж сурдаг, их дээд
сургуульд заадаггүй зүйлсийг сурах боломжтой. Оюутан цагаасаа ажил хийнэ гэдэг нь тодорхой
хэмжээний туршлага хуримтлуулж байгаа гэсэн үг.
Хөдөлмөрийн тухай хуулийн цагийн ажлын заалтуудаас:
233
дугаар зүйл.Цагаар ажиллах
233
.2.“Цагаар ажиллах” гэж ажил олгогчоос тодорхой ажил, үүргийг биечлэн гүйцэтгүүлж,
гүйцэтгэсэн ажлын хэмжээ, ажилласан цагт нь тохирсон цалин хөлсийг тухай бүр тооцож олгохыг
хэлнэ.
233
.3.Цагаар ажиллах ажилтантай байгуулах хөдөлмөрийн гэрээнд гүйцэтгэх ажил үүрэг,
ажлын цаг, хөдөлмөрийн нөхцөл, цалин хөлсийг талууд харилцан тохиролцож тусгана.
49 дүгээр зүйл.Цалин хөлс олгох зарчим, хэлбэр
49.1.Ажилтны цалин хөлсийг хийснээр, цагаар, бусад хэлбэрээр хөдөлмөрийн үр дүнд нь
тохируулан олгоно.
. 49.4.Энэ хуулийн 231
, 232
дугаар зүйлд заасан хугацаанд олгох цалин хөлсний хэмжээг
талууд тохиролцож болно.
49.5.Цагаар ажиллах ажилтны цагаар болон хийснээр нь олгох цалингийн хэмжээ ижил
ажлын байранд бүрэн цагаар ажилладаг ажилтныхтай адил байна.
49.6.Цагаар ажилласан ажилтны цалин хөлсийг гүйцэтгэсэн ажлын хэмжээ, ажилласан
цагаар нь тооцож тухай бүр олгоно.”
Нийгмийн даатгал гэж юу вэ?Нийгмийн даатгал гэж даатгалын сан бүрдүүлж, уг сангаас
даатгуулагч өндөр наслах, хөдөлмөрийн чадвараа алдах, ажилгүй болоход өөрт нь, даатгуулагч
нас барахад түүний асрамжинд байсан хөдөлмөрийн чадваргүй гишүүдэд нь тэтгэвэр, тэтгэмж,
төлбөр өгч эрсдэлээс хамгаалах арга хэмжээг хэлнэ.
Нийгмийн даатгалын шимтгэл гэж юу вэ?Нийгмийн даатгалд даатгуулах зорилгоор
даатгуулагч болон ажил олгогчоос хуульд заасан хугацаанд нийгмийн даатгалын санд төлөх
урьдчилсан төлбөрийг хэлнэ. Ажил олгогчтой хөдөлмөрийн гэрээ, ажил гүйцэтгэх гэрээ болон
хөлсөөр ажиллах гэрээ байгуулан ажиллаж байгаагаас бусад иргэн нийгмийн даатгалд сайн дурын
хэлбэрээр хамрагдаж болно.

4. 4
2. СУДАЛГААНЫ ХЭСЭГ
Энэхүү судалгаанд дэвшүүлсэн асуудал нь оюутны хөдөлмөр эрхлэх болсон шалгаан юу вэ?
Түүнд нөлөөлж буй хүчин зүйлсийн хоорондын хамаарлыг судлах явдал юм.
Хүснэгтийн гарчиг
№ Хүснэгт Тайлбар
1 Хүснэгт 1 Нийт судалгаанд хамрагдсан оюутнуудын эрхэлдэг ажлууд
2 Хүснэгт 2 Нийт судалгаанд хамрагдсан оюутнуудын цалингийн үзүүлэлтүүд
3 Хүснэгт 3 Хамаарлын утгууд
Зургийн гарчиг
№ Зураг Тайлбар
1 Зураг 1 Нийт судалгаанд хамрагдсан оюутны хүйс
2 Зураг 2 Нийт судалгаанд хамрагдсан оюутнуудын хөдөлмөр эрхлэх болсон шалтгаан
3 Зураг 3 Нийт судалгаанд хамрагдсан оюутны цалингийн үзүүлэлт
4 Зураг 4 НДШ төлдөг байдал
5 Зураг 5 Судалгаанд хамрагдсан оюутнуудын цалин нь хэрэглээнд хүрдэг эсэх
6 Зураг 6 Оюутны хөдөлмөр эрхлэлтэд эерэгээр нөлөөлж буй хүчин зүйлс
7 Зураг 7 Оюутны хөдөлмөр эрхлэлтэд сөргөөр нөлөөлж буй хүчин зүйлс
2.1 Судалгааны үр дүн
Зураг 1
32%
68%
Нийт судалгаанд хамрагдсан оюутны хүйс
эр
эм

5. 5
Зураг 2
Дүгнэлт:
Дээрх графикаас үзэхэд нийт оюутнуудын дийлэнх буюу 73% нь хэрэглээгээ хангах зорилгоор
хөдөлмөр эрхлэдэг. Энэ нь ихэнх оюутнууд эцэг эхээсээ санхүүгийн хараат бус байх зорилгоор
ажил хийдэг гэсэн үг юм.
НИЙТ СУДАЛГААНД ХАМРАГДСАН ОЮУТНУУДЫН
ЭРХЛЭДЭГ АЖЛУУД
Нийт
зөөгч,
бармен
худалд
агч,
касс
туслах
ажилчин
,судалгаа
ны
ажилтан
хамгаал
агч,
хаалгач
угаагч,
машин
угаагч
хүүхэд
асрагч
Мэргэ
жлийн-
хээ
дагуу
Хүйс
эрэгтэй
тоо 6 1 8 15 2 0 0 32
хувь 18.75% 3.13% 25% 46.87% 6.25% 0% 0% 100%
эмэгтэй
тоо 31 9 17 0 8 2 1 68
хувь 45.59% 13.24% 25% 0% 11.76% 2.94% 1.47% 100%
Нийт
тоо 37 10 25 15 10 2 1 100
хувь 37% 10% 25% 15% 10% 2% 1% 100%
Дүгнэлт:
Нийт судалгаанд хамрагдсан оюутнууд нь мэргэжлийн дагуу цагийн ажил эрхлэдэггүй. Харин
үйлчилгээний байгууллагад дийлэнх хувь нь ажиллаж байна. Учир нь манай улсын үйл
ажиллагаа явуулдаг байгууллагуудын 80% нь үйлчигээний байгууллага байдаг. Үүнээс харахад
зөөгч барменыг ихэвчлэн залуучууд буюу оюутнууд хийдэг..
0.00%
10.00%
20.00%
30.00%
40.00%
50.00%
60.00%
70.00%
80.00%
90.00%
Ар гэрийн
асуудлаар
Хэрэглээгээ хангах
зорилгоор
Сонирхолын дагуу Бусад
эрэгтэй 28.13% 56.25% 12.50% 3.12%
эмэгтэй 13.24% 80.88% 5.88% 0%
Нийт 18% 73% 8% 1%
Нийт судалгаанд хамрагдсан оюутнуудын
хөдөлмөр эрхлэх болсон шалтгаан

6. 6
НИЙТ СУДАЛГААНД ХАМРАГДСАН
ОЮУТНЫ ЦАЛИНГИЙН ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮД
Нийт0-
300.000
төгрөг
300.000-
500.000
төгрөг
500.000-
700.000
төгрөг
800.000
түүнээс дээш
Хүйс
эрэгтэй
тоо 3 22 7 0 32
хувь 9.38% 68.75% 22% 0% 100%
НДШ
тоо 0 0 0 0 0
хувь 0% 0% 0% 0% 0%
эмэгтэй
тоо 18 27 23 0 68
хувь 26.29% 39.71% 34% 0% 100%
НДШ
тоо 1 3 0 0 4
хувь 25% 75% 0% 0% 100%
Нийт
тоо 21 49 30 0 100
хувь 21% 49% 30% 0% 100%
96%
4% 0%
НДШ төлдөг байдал
нийт эмэгтэй эрэгтэй

7. 7
Дүгнэлт: Нийт судалгаанд хамрагдсан оюутнуудын ажил эрхлэлтийн сард авдаг цалингийн
дунджийг тооцоолоход хамгийн их буюу 300,0-500,0 төгрөгний цалин авдаг хандлагатай байгаа
бол хамгийн бага цалин авдаг оюутнууд нь хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ буюу
264,000төгрөгөөс дээгүүр буюу 300,000 төгрөгний цалинтай ажил эрхэлдэг нь харагдаж байна.
Дүгнэлт: Оюутнууд ажил хийснээр хэрэглээгээ бүрэн хангаж чаддаг.
0-300.000 төгрөг 300.000-500.000 төгрөг 500.000-700.000 төгрөг 800.000 түүнээс дээш
эрэгтэй 9.38% 68.75% 22% 0%
эмэгтэй 26.29% 39.71% 34% 0%
Нийт 21% 49% 30% 0%
0.00%
10.00%
20.00%
30.00%
40.00%
50.00%
60.00%
70.00%
80.00%
Нийт судалгаанд хамрагдсан оюутны цалингийн үзүүлэлт
тийм
75%
үгүй
25%
Судалгаанд хамрагдсан оюутнуудын
цалин нь хэрэглээнд хүрдэг эсэх
тийм үгүй

8. 8
Дүгнэлт: Дээрх графикаас харахад оюутан хөдөлмөр эрхэлснээр олон талын сайн
нөлөөллүүдийг эзэмшиж байгаа нь харагдаж байна.
Дүгнэлт: Оюутан хүн хөдөлмөр эрхлэснээр хамгийн түрүүнд хичээлээ ойлгох ойлголт суралч,
хичээлдээ хандах хандалга нь багасаж ирдэг.
7.89%
15.79%
22.37%
9.21%
10.53%
2.63%
3.95%
7.69%
7.69%
6.58%
5.26%
0.00% 5.00% 10.00% 15.00% 20.00% 25.00%
цаг заваа зохицуулж сурсан
биеэ зөв авч явдаг болсон
хэрэглээгээ хангах
аав ээжээ бага мөнгө авч байгаа
авирч, хямагч болсон
зохион байгуулалттай, бусадтай хурдан дотносдог
байнгын орлоготой
илүү нээлттэй болсон
төлбөрт тус дэм болж байгаа
мэдэхгүй, байхгүй
хариулаагүй
Оюутны хөдөлмөр эрхлэлтэд эерэгээр нөлөөлж
буй хүчин зүйлс
эзлэх хувь
26.80%
16.49%
9.28%
9.28%
7.22%
3.09%
11.34%
3.09%
5.14%
6.19%
0.00% 5.00% 10.00% 15.00% 20.00% 25.00% 30.00%
ачаалал ихтэй болохоор их ядардаг
бие даалт болон сургуулиас явагддаг үйл…
ажилтай өдрөө хичээлээ таслачихдаг
хичээлдээ анхаарах цаг багассан
дутуу нойртой хичээлд ирэх, хичээлээ дутуу…
дархлаа муудах
гэртээ харихад хэцүү байдаг
сул тал байхгүй
цагаа зохицуулж чадвал гайгүй
сургуулиасаа гарсан
Оюутны хөдөлмөр эрхлэлтэд сөргөөр нөлөөлж буй хүчин
зүйлс
оюутны тоо

9. 9
2.2 Хамааралын судалгаа
хүснэгт 3
Он
y-Хөдөлмөр
эрхлэдэг ( тоо)
X1-Нэг
өрхийн
сарын
дундаж
орлого
X2-Нэг өрхийн
сарын дундаж
зарлага
X3- Нэг
кредитын
дундаж үнэ
2010 39,129 448,027. 450,206. 57,000
2011 39,744 573,541. 577,406. 57,000
2012 40,386 819,996. 820,263. 57,900
2013 40,037 959,247. 961,677. 58,200
2014 44,574 1,080,145. 1,076,557. 64,300
2015 40,657 1,047,255. 1,064,808. 69,100
2016 39,285 944,153. 966,197. 70,500
2017 38,812 1,035,506. 1,092,384. 71,600
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
LOG(X1) 2.407178 1.072065 2.245366 0.0881
LOG(X2) -2.355774 1.095630 -2.150155 0.0980
LOG(X3) 0.203120 0.265018 0.766438 0.4861
C 7.689715 2.397367 3.207566 0.0327
R-squared 0.679911 Mean dependent var 10.60394
Adjusted R-squared 0.439844 S.D. dependent var 0.043776
S.E. of regression 0.032763 Akaike info criterion -3.692168
Sum squared resid 0.004294 Schwarz criterion -3.652447
Log likelihood 18.76867 Hannan-Quinn criter. -3.960069
F-statistic 2.832169 Durbin-Watson stat 2.678011
Prob(F-statistic) 0.170190
𝛽2
^
=
(∑ 𝑦𝑖 𝑥1,𝑖)(∑ 𝑥2,𝑖
2
) − (∑ 𝑦𝑖 𝑥2,𝑖)(∑ 𝑥1,𝑖 𝑥2,𝑖)
(∑ 𝑥1,𝑖
2)(∑ 𝑥2,𝑖
2) − (∑ 𝑥1,𝑖 𝑥2,𝑖)2
=
(1272550464) ∗ (411734893648) − (1148310388)(396752140968)
384546045818 ∗ (411734893648) − 3967521409682
= 2.2042
β2
^
= 2.2042 нэгж гарсан байгаа нь нэг өрхийн дундаж зардал болон нэг кредитын үнэ үед
𝑋1,𝑖 буюу нэг өрхийн дундаж орлого 1 нэгжээр (хувиар) нэмэгдүүлбэл 𝑌𝑖 буюу оюутны хөдөлмөр
эрхлэлт нь тухайн сардаа багтаад ойролцоогоор 2.2042 хувиар нэмэгдэж байгааг харуулж байна.

10. 10
𝛽3
^
=
(∑ 𝑦𝑖 𝑥2,𝑖)(∑ 𝑥1,𝑖
2
) − (∑ 𝑦𝑖 𝑥1,𝑖)(∑ 𝑥1,𝑖 𝑥2,𝑖)
(∑ 𝑥1,𝑖
2)(∑ 𝑥2,𝑖
2) − (∑ 𝑥1,𝑖 𝑥2,𝑖)2
=
(1148310388) ∗ (384546045818) − (1272550464)(396752140968)
(3845546045818) ∗ (411734893648) − 3967521409682
= −2.3558
𝛽3
^
= −2.3558 нэгж гарсан байгаа нь нэг өрхийн дундаж орлого болон нэг кредитын үнэ
үед 𝑋2,𝑖 буюу нэг өрхийн дундаж зардал нэмэгдвэл 𝑌𝑖 буюу оюутны хөдөлмөр эрхлэлт
ойролцоогоор 2.3558 хувиар буурдаг байна.
𝛽3
^
=
(∑ 𝑦𝑖 𝑥3,𝑖)(∑ 𝑥1,𝑖
2
) − (∑ 𝑦𝑖 𝑥1,𝑖)(∑ 𝑥1,𝑖 𝑥3,𝑖)
(∑ 𝑥1,𝑖
2)(∑ 𝑥3,𝑖
2) − (∑ 𝑥1,𝑖 𝑥3,𝑖)2
=
(−15334400) ∗ (384546045818) − (1272550464)(7481595900)
(3845546045818) ∗ (289840000) − 74815959002
= 0.2031
𝛽3
^
= 0.2031 нэгж гарсан байгаа нь нэг өрхийн дундаж орлого болон нэг өрхийн дундаж
зардал үед 𝑋2,𝑖 буюу нэг кредитын үнэ нэмэгдвэл 𝑌𝑖 буюу оюутны хөдөлмөр эрхлэлт
ойролцоогоор 0.2031 хувиар нэмэгдэж байна.

11. 11
ДҮГНЭЛТ
Энэхүү судалгааны үр дүнд 1000 оюутнаас судалгаа авсаны 200 нь хичээлийнхээ хажуугаар
цагийн ажил эрхлэдэг ба дийлэнх нь хэрэглээгээ хангах зорилгоор болон ар гэрийнхээ байдлаас
үүдэн ажил хийдэг. Энэ нь өрхийн дундаж орлого болон зарлага хийгээд засгийн газраас
оюутанд ирдэг тэтгэлэг багассантай холбоотой төдийгүй нийгмийн эдийн засгийн хямралын
үр дүнд гарч буй нэгээхэн илрэл юм. Ийм шалтгаануудын улмаас оюутнууд хөдөлмөр
эрхлэснээр гарах өөрчлөлт нь ачаалал ихтэй ядардаг ба энэ нь хичээлдээ хандах хандлага нь
мууддаг төдийгүй хичээл хийх сонирхол нь буурч, хичээлээ ойлгож сурахдаа бус амар хялбар
аргаар дүнгээ сайн гаргах, хурдан төгсөхийг илүүд үзэж диплом худалдаж авах, түүнчлэн
хичээлээс завсардах , гарах зэрэг сөрөг үр дагаварууд жил ирэх тусам нэмэгдэж байгаа билээ.
Ийм боловсон хүчин бэлтгэж гаргаснаар ирээдүйд ажилгүйдлийн түвшинг нэмэгдүүлж эсвэл
мэргэжлийн бус ажилчид нэмэгдсээр байна.Тиймээс өрхийн орлогыг нэмэгдүүлж,эдийн засгийн
болон үнийг хөөрөгдлийг тогтвортой байлгасны улмаас оюутны хөдөлмөр эрхлэлт багасаж
хичээлдээ хандах хандлага сайжирч монгол улсын ирээдүй болсон залуучууд бид илүү мэдлэг
боловсролтой чадварлаг боловсон хүчин болж бэлтгэгдэнэ.

12. 12
Хавсралт 1

13. 13
Хавсралт 2

14. 14
АШИГЛАСАН НОМ ЗҮЙ
1. Г Элдэв-очир (2006). Эконометрикийн үндэс . Улаанбаатар хот: Монгол. 77х
2. Мандах Их Сургууль, (2017). Эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлын стандарт
3. http://www.1212.mn
4. http://www.ndaatgal.mn
5. https://www.nso.mn
6. http://www.ubstat.mn