1. Chuyeån hoaù vaät
chaát & naêng
löôïng
1

2. 1. KHAÙI NIEÄM ÑAÏI CÖÔNG
• Chuyeån hoùa (metabolism) laø toaøn boä
nhöõng phaûn öùng hoùa hoïc dieãn ra trong cô
theå soáng. Coù 2 loaïi caùc phaûn öùng hoùa
hoïc:
– Thöù nhaát laø caùc phaûn öùng thoaùi hoùa hay coøn
goïi laø dò hoùa (catabolism)
– Thöù hai laø caùc phaûn öùng ñoàng hôïp hay coøn
goïi laø ñoàng hoùa(anabolism)
– Thaønh phaàn hoùa hoïc teá baøo khoâng coá ñònh
maø cöïc kyø naêng ñoäng, luùc naøo cuõng coù moät
soá phaân töû ñang phaân chia vaø moät soá khaùc
ñang ñöôïc toång hôïp.
2

3.  Luùc naøo teá baøo cuõng coù moät boä phaän thaønh
phaàn höõu cô cuûa mình ñang phaân raõ vaø ñang
ñöôïc thay theá baèng nhöõng phaân töû môùi, vieäc ñoù
hoaøn thaønh trong thôøi gian ngaén so vôùi ñôøi soáng
teá baøo. Coù phaân töû chæ vaøi phuùt sau ñaõ ñöôïc
thay theá, laïi coù loaïi phaân töû phaûi haøng ngaøy,
haøng tuaàn, thaäm chí haøng naêm môùi ñöôïc thay
theá.
 Ñöùng veà maët caáu truùc hoùa hoïc, chæ töøø saùng
ñeán tröa ñaõ khoâng coøn nguyeân laø con ngöôøi cuõ
nöõa.
 Tuy vaäy, hai quaù trình toång hôïp vaø phaân giaûi hoùa
hoïc laø caân baèng nhau, cho neân ngöôøi ta noùi raèng
thaønh phaàn cô theå laø ôû traïng thaùi thaêng baèng
ñoäng.
 Beänh coù theå laøm roái loaïn caân baèng ñoù. Quaù 3

4. 4

5. 5

6.  Caùc phaân töû caáu truùc teá baøo luoân
luoân ñöôïc quay voøng vaø ñoåi môùi. Ngoaøi
ra, moät soá phaân töû höõu cô lieân tụ c
phaân giaûi, giaûi phoùng naêng löôïng chöùa
trong phaân töû.
 Naêng löôïng ñoù duøng cho teá baøo duy trì
caáu truùc chöùc naêng cuûa mình.
 Teá baøo caàn naêng löôïng ñeå toång hôïp
caùc phaân töû, vaø thöïc hieän coâng nhö co
cô, vaän chuyeån tích cöïc caùc chaát qua
maøng teá baøo.
 Caùc loaïi cô theå soáng, keå töø con vi
khuaån ñôn baøo cho ñeán con ngöôøi, ñöùng
veà maët chuyeån hoùa chaát thì gioáng nhau.
 Töøng moãi loaïi teá baøo, ñeàu gioáng nhau
ôû moät ñieåm: giaûi phoùng vaø söû duïng
naêng löôïng hoùa hoïc. 6

7. • Chuyeån hoùa ôû teá baøo nhö sau:
- (1) cô cheá bieán ñoåi hoùa hoïc, khoâng phaûi trong
oáng nghieäm, maø trong moät teá baøo coù theå
ñieãn ra haøng traêm phaûn öùng khaùc nhau nhöng
tieán haønh cuøng moät luùc vaø moät caùch traät
töï haøi hoøa.
- (2) cô cheá giaûi phoùng naêng löôïng töø caùc
phaân töû, duøng naêng löôïng ñoù thöïc hieän
chöùc naêng teá baøo.
- (3) caùch ñieàu hoøa caùc phaûn öùng, sao cho caân
baèng nhau, sao cho phuø hôïp nhu caàu töøng
luùc.
7

8. 1.1. NAÊNG LÖÔÏNG TRONG LIEÂN KEÁT
HOAÙ HOÏC
 Phaûn öùng giöõa nguyeân toá hydro vaø nguyeân toá oxy
taïo moät phaân töû nöôùc:
H-H + O ↔H-O-H
 Moät phöông thöùc khaùc taïo phaân töû nöôùc, do phaûn
öùng giöõa caùc phaân töû coù chöùa hydro vaø oxy, thí
duï giöõa röôïu vaø acid.
 CH3O – H + OH – COCH3 → CH3O – COCH3 + H – O – H
Methanol acide acetic methyl acetat nöôùc
8

9. 2. CHUYEÅN HOÙA GLUCIDE
• Chöùc naêng cuûa glucide trong cô theá
laø cung caáp naêng löôïng hoùa hoïc
thoâng qua toång hôïp ATP.
C6H12O6+ 6O2 → 6CO2 + 6H2O + 686
kcal/mol
• ADP + P + 7 kcal/mol → ATP
• 686Kcal : 7 = 98 mol ATP/glucose.
• Treân thöïc teá chæ coù chöøng 40 %
naêng löôïng ñoù chuyeån thaønh ATP,
phaàn coøn laïi trôû thaønh nhieät.
9

10. • Phaûn öùng dieãn bieán trong teá baøo nhö sau:
C6H12O6+ 6O2 + 38ADP + 38 Pi → 6CO2 +
6H2O + 38ATP + 38H2O + 420 kcal/mol
(nhieät)
• Chuyeån hoùa phaân giaûi glucose thaønh CO 2 +
nöôùc chia laøm hai giai ñoaïn.
– Giai ñoaïn 1: phaân giaûi glucose thaønh acid
pyruvic vaø ñoâi khi thaønh acide lactic, goïi laø
ñöôøng phaân (glycolysis).
– Giai ñoaïn 2 laø chuyeàn acid pyruvic thaønh carbon
dioxid vaø nöôùc vôùi söï coù maët cuûa oxy.
10

11. 11

12. 12

13. 13

14. 14

15. 15

16. 2.1. TOÅNG HÔÏP GLUCOSE VAØ DÖÏ
TRÖÕ GLYCOGEN.
Glucose + 6O2 ↔ 6CO2 + 6H2O + 686
kcalo/mol
• Muoán phaûn öùng theo chieàu nghòch (töø
phaûi sang traùi) caàn 686 kcalo.
• Teá baøo thöïc vaät coù khaû naêng ñaûo
nghòch phaûn öùng, teá baøo ñoäng vaät
khoâng khaû naêng ñaøøo ngöôïc hoaøn
toaøn phaûn öùng.
16

17. • Glucose ñöôïc döï tröõ trong teá baøo döôùi
daïng glycogen laø moät polysaccarid
• Glucose 6-phosphat, chaát chuyeàn hoùa ôû
böôùc moät cuûa ñöôøng phaân, coù theá laø
chaát xuaát phaùt ñi vaøo con ñöôøng toång
hôïp glycogen.
• Khi phaân giaûi glycogen, thì caùc ñôn vò
glucose laïi taùch ra, taùch töøng phaân töû
moät, vaø chuyeån thaønh glucosc 6-phosphat.
• Glucose coù theå ñöôïc döï tröõ trong teá baøo
döôùi daïng glycogen
17

18. • 2.2. SINH ÑÖÔØNG MÔÙI
• Sinh ñöôøng môùi (gluconeogenesis) laø quaù trình taïo
glucose töø acid amin vaø töø glycerol cuûa moâ, khi
döï tröõ glucid cô theå bò thaáp.
• Acid amin bò khöû amin, chuyeán thaønh caùc loaïi
ñöôøng. Thí du: alanin khöû amin thaønh acid pyruvic
vaøo con ñöôøng chuyeàn hoùa glucid, thaønh glucose.
Cuõng coù acid amin ñöôïc khöû amin, thaønh ñöôøng
coù theå vaøo con ñöôøng phosphogluconat, roài taïo
glucose.
• Khi teá baøo thieáu glucid, coù moät cô cheá töø tuyeán
tieàn yeân taêng tieát ACTH laøm voû thöôïng thaän
tieát nhieàu hormon loaïi glucocorticoid, ñaëc bieät laø
cortisol. Cortisol huy ñoäng protein töø teá baøo,
chuyeån sang daïng acid amin trong caùc dòch, phaàn
lôùn seõ khöû amin roài thaønh glucose. 18

19. 19

21. 3. CHUYEÅN HOÙA LIPID
• Lipid trong cô theå goàm coù:
(1) Môõ trung tính töùc triglycerid.
(2) Caùc phospholipid.
(3) Cholesterol.
(4) Moät soá chaát khaùc.
• Triglycerid vaø phospholipid coù caùc acid beùo laø
caùc acid höõu cô coù ñaõy daøi carbon.
• Triglycerid coù chöùc naêng chuû yeáu laø cho naêng
löôïng.
• Cholesterol vaø caùc phospholipid coù chöùc naêng
khaùc ôû teá baøo.
21

22. 3.1. CAÙC LIPOPROTEIN.
• Caùc lipoprotein laø daïng toàn taïi chuû yeáu cuûa
môõ trong huyeát töông sau khi haáp thu sau böõa aên,
ñoù laø nhöõng haït raát nhoû chöùa triglyceride,
cholesterol, caùc phospholipide vaø proteine.
• Coù 4 loaïi lipoproteine:
– Lipoprotein tyû troïng raát thaáp (VLDLP very low density
lipoproteine), laø loaïi chöùa nhieàu triglyceride.
– Lipoproteine coù tyû troïng trung gian (IDLP, intermediate) coù
ít hôn triglyceride.
– Lipoproteine tyû troïng thaáp (LDLP) haàu nhö khoâng coù
triglyceride maø coù cholesterol vaø phospholipide vöøa phaûi;
– Lipoproteine tyû troïng cao (HDLP) coù gaàn 30% laø proteine
22

23. CAÁU TRUÙC CM, VLDL, LDL VAØ
HDL
23

24. • 3.1. CHOLESTEROL & PHOSPHOLIPIDE
 Chöùc naêng caáu truùc teá baøo cuûa cholesterol vaø
phospholipide
 Muoán taïo maøng teá baøo phaûi coù chaát khoâng
tan trong nöôùc, do ñoù caàn cholesterol, phospholipid
(vaø moät soá protein khoâng tan).
 Noàng ñoä cholesterol huyeát töông bình thöôøng oån
ñònh nhôø moät cô cheá ñieàu khieån ngöôïc.
Cholesterol huyeát taêng theo tuoåi vaø taêng ôû
ngöôøi coù khaåu phaàn nhieàu môõ baõo hoøa.
 Noàng ñoä cholesterol huyeát töông döôùi daïng
lipoproteine tæ troïng thaáp (LDLP) laø yeáu toá quan
troïng gaây xô vöõa ñoäng maïch, beänh cuûa tuoåi
giaø. Ôû caùc nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån gaàn
nöûa soå ngöôøi cheát laø do xô vöõa ñoäng maïch
(arterosclerosis) 24

25.  Hieän töôïng xô vöõa ñoäng maïch thaáy ôû
ngöôøi bình thöôøng vôùi tyû leä khaù cao ôû
tuoåi treû, khi hoaøn toaøn chöa coù daáu
hieäu laâm saøng.
 Quaù trình nhieãm môõ vaø hình thaønh maûng
vöõa laø moät quaù trình töï nhieân, gaén vôùi
söï taêng tuoåi, ñoù laø quaù trình hao moøn
chöùc naêng theo thôøi gian.
 Thuoác laù vaø khaåu phaàn nhieàu môõ baõo
hoøa laø nhöõng yeáu toá ñaåy nhanh theâm
quaù trình nhieãm môõ vaø vöõa hoùa töï
nhieân. Lipoproteine tæ troïng cao (HDL) coù
taùc duïng ngaên ngöøa xô vöõa ñoäng maïch. 25

26. 3.5. LIEÂN QUAN CHUYEÅN HOÙA GLUCIDE
VAØ LIPIDE.
• Glucose coù theå chuyeån thaønh acid
beùo, nhöng quaù trình ngöôïc chieàu thì
khoâng coù ñöôïc.
• Naêng löôïng giaûi phoùng do phaân
giaûi môõ trung tính, ñöôïc gaén song
haønh vôùi toång hôïp ATP. Phaân giaûi
moät gam môõ trung tính taïo ñöôïc ATP
nhieàu hôn
26

27. 4. CHUYEÅN HOÙA PROTEIN
4.1. CAÙC ACIDE AMINE
• Chuyeán hoùa protein, so vôùi glucid vaø lipid,
thì phöùc taïp hôn raát nhieàu. Proteine hình
thaønh töøø 20 acid amine laø glycine, alanine,
serine, cysteine, acide aspartic, acid glutamic,
asparagine, glutamine, tyrosine, proline,
threonine, methionine, valine, leucine,
isoleucine, lysine, arginine,
phenylalanine, tryptophane, vaø
histidine. Trong soá naøy coù 10 acide amine
lieät keâ cuoái keå töø threonine trôû xuoáng, goïi
laø acid amin caàn thieát.
27

28. • Söï vaän chuyeån acid amine vaøo teá
baøo khoâng phaûi laø khueách taùn vaät
lyù ñôn thuaàn vì kích thöôùc phaân töû
acide quaù lôùn khoâng qua ñöôïc loã
maøng teá baøo. Acid amin chuû yeáu
qua maøng laø do vaän chuyeån taêng
cöôøng (facilitation), hoaëc goïi laø vaän
chuyeån tích cöïc coù vaät mang (carrier).
28

29. 29

30. 4.2. VAI TROØ CHUYEÅN HOÙA CUÛA
PROTEINE
• Protein huyeát töông laø albumin, globulin vaø
fibrinogen.
• Chöùc naêng chuû yeáu cuûa albumin laø taïo
aùp suaát thaåm thaáu keo (colloid osmotic
pressure) thöôøng goïi laét laø aùp suaát keo
(oncotic pressure). AÙp suaát keo giöõ huyeát
töông khoûi thoaùt ra ngoaøi mao maïch.
Globulin coù chöùc naêng men vaø chöùc naêng
mieãn dòch. Fibrinogen tham gia chöùc naêng
caàm maùu (taïo cuïc maùu ñoâng).
30

31. • saûn phaåm thoaùi hoaù cuoái cuøng cuûa
protein coù moät soá hôïp chaát chöùa nitô, thí
duï ammoniac (NH3) ammoniac coù tính phaûn
öùng raát maïnh vaø coù ñoäc cao vôùi teá
baøo, ñaëc bieät ñoäc vôùi teá baøo thaàn kinh.
Moät soá teá baøo coù khaû naêng khöû ñoäc
nhanh choùng ammoniac baèng caùch chuyeån
noù thaønh ureâ khoâng ñoäc, phaûn öùng
toång quaùt nhö sau:
CO2 + 2 NH3 → NH2- CO- NH2 + H2O
31

32. • Caùc acid amin coù theå chuyeån hoùa thaønh
loaïi chaát khaùc: acid amin sinh ñöôøng (hoaëc
sinh ñöôøng môùi), vaø acid amin sinh ceton.
Alanin coù theå coù caû hai quaù trình sinh
ñöôøng vaø ceton. Alanin ñöôïc khöû amin
thaønh acid pyruvic, coù theå seõ chuyeån
thaønh glucose hoaëc glycogen
(gluconeogenesis).
• Trong 20 acid bò khöû amin thì 18 coù caáu
truùc hoùa hoïc cho pheùp chuyeån thaønh
glucose, vaø 19 coù theå chuyeån thaønh acid
32

33. • Söï phaân giaûi baét buoäc cuûa
protein
 Moät ngöôøi duø khoâng aên protein vaø
ñang coù cheá ñoä aên raát dö daät naêng
löôïng vôùi glucid vaø lipid, nhöng vaãn coù
moät löôïng protein cuûa cô theå baûn
thaân töï phaân giaûi thaønh acid amin,
khöû amin roài oxy hoùa. Ñoù laø söï maát
baét buoäc cuûa protein, chöøng 20 - 30
gam moät ngaøy. Muoán traùnh maát
protein nhö vaäy, con ngöôøi caàn aên toái
thieåu moãi ngaøy 20 - 30 gam protein,
hoaëc 50 – 60gam (0.8gr/kg caân naëng) 33

34. BCAA : Branched Chains Amino Acids ou encore Acides Aminés à Chaines 34
Branchées. Ils sont au nombre de 3 : Leucine, Isoleucine et Valine.

35.  Protein trong khaåu phaàn ñöôïc goïi laø hoaøn
haûo neáu coù tyû leä caùc loaïi acid amin
gioáng nhö tæ leä protein cô theå ngöôøi.
Protein khoâng hoaøn haûo thì coù tæ leä acid
amin khaùc cuûa ngöôøi.
 Aên lieân tuïc moät loaïi protein naøy thì cô theå
thieáu moät soá acid amin trong khi moät soá
acid amine khaùc dö maø khoâng duøng ñöôïc,
phaûi thaûi ñi voâ ích.
35

36. 36

37. • Protein moät loaøi ñoäng vaät khoâng gioáng
thaønh phaàn protein ngöôøi, töùc laø tæ leä
acid amin khaùc cuûa ngöôøi, nhöng aên nhieàu
loaïi prolein ñoäng vaät (thòt, tröùng, caù thay
ñoåi) thì toaøn boä khaåu phaàn coù tæ leä acid
amine gaàn gioáng cuûa ngöôøi vaø do ñoù
mang tính hoaøn haûo cao hôn, coù giaù trò
ñinh döôõng cao hôn.
37

38. • 4.3. CÔ CHEÁ HORMON ÑIEÀU HOØA
CHUYEÅN HOÙA PROTEIN
• Insulin thuùc ñaåy toång hôïp protein qua
taêng cöôøng vaän chuyeån acid amin vaøo
teá baøo qua taêng cöôøng söû duïng
glucose ôû teá baøo nhôø ñoù tieát kieäm
acid amin trong vieäc laáy naêng löôïng. Khi
thieáu insulin, toång hôïp protein haàu nhö
ngöøng laïi.
• Hormon taêng tröôûng (Growth Hormon)
laøm taêng toång hôïp protein teá baøo,
taêng protein moâ.
• Testosteron laø hormon nam giôùi laøm
taêng tuï ñoïng protein ôû moâ, ñaëc bieät38
caùc proteine coù thuoäc tính co ngaén cuûa

39. • Estrogen laø hormon nöõ, cuõng laøm tuï
ñoïng protein nhöng vôùi möùc ñoä raát
thaáp hôn testosteron.
• Glucocorticoid cuûa voû thöôïng thaän laøm
giaûm protein ôû nhieàu loaïi moâ, taêng acid
amin huyeát töông.
• Thyroxine laø hormon giaùp. Khi thieáu glucid
vaø lipid thì thyroxin gaây phaân giaûi nhanh
protein laáy naêng löôïng, neáu dö glucid,
lipid vaø dö caû acid amin thì thyroxin coù
theå gaây taêng toång hôïp protein, ñaëc
bieät ôû ñoäng vaät ñang lôùn.
39

40. • 4.4. LIEÂN QUAN CHUYEÅN HOÙA GLUCLDE,
LIPIDE VAØ PROTEINE
 Ba loaïi phaân töû höõu cô glucid, lipid vaø protein ñeàu
coù lieân quan vôùi nhau trong quaù trình chuyeån hoùa
cuõng nhö trong toång hôïp ATP vaø caû ba ñeàu coù
theå laø nguoàn cung caáp theá naêng hoùa hoïc ñeå
toång hôïp ATP.
 Chuyeàn hoùa laø moät quaù trình mang tính hôïp
nhaát cao ñoä, goïi laø quaù trình tích hôïp (integrated
process), trong ñoù caùc loaïi chaát ñeàu coù theå
ñöôïc söû duïng khi caàn ñeå cung caáp naêng löôïng
cho teá baøo qua toàng hôïp ATP, vaø moãi loaïi chaát
duø laø glucid, lipid hay protein ñeàu coù khaû naêng
trong moät phaïm vi lôùn, cung caáp nguyeân lieäu
duøng toång hôïp caùc chaát thuoäc loaïi khaùc.
40

41. CHUYEÅN HOÙA NAÊNG
LÖÔÏNG
Söï soáng töø möùc ñôn baøo ñeán cô theå
con ngöôøi, laø lieân luïc chuyeån hoùa vaø
söû duïng naêng löôïng. Theá naêng hoùa
hoïc chöùa trong caáu truùc caùc phaân töû
höõu cô thaønh phaàn caùc loaïi thöùc aên,
ñöôïc giaûi phoùng, vaø chöùa trong daây
noái giaøu naêng löôïng cuûa ATP laø daïng
saün saøng ñöôïc teá baøo söû duïng. 41

42. • 1. NAÊNG LÖÔÏNG LAØ GÌ ?
• Naêng löôïng laø khaû naêng gaây
bieán ñoåi hay cuï theå hôn laø khaû
naêng thöïc hieän coâng. Ngöôøi ta
chæ coù theå phaùt hieän ra naêng
löôïng khi ñang coù moät söï bieán
ñoåi. Nhö vaäy ngöôøi ta duøng coâng
ñeà ño naêng löôïng, vaø coâng laø
löïc taùc ñoäng leân vaät chaát (matter)
gaây ñoåi choã vaät chaát.
42

43. • Khi moät heä thoáng coù bieán ñoåi, naêng
löôïng phaûi ñöôïc chuyeån töø ñieåm noï sang
ñieåm kia cuûa heä thoáng ñeå gaây bieán ñoåi
ñoù (bieán ñoåi vaät lyù hoaëc hoùa hoïc),
nhöng toång naêng löôïng chöùa trong heä
thoáng thì khoâng ñoåi.
• Trong baát kyø quaù trình vaät lyù hay hoùa
hoïc naøo, naêng löôïng khoâng heà bao giôø
ñöôïc taïo ra hay ñöôïc maát ñi, ñoù laø moät
trong nhöõng tieân ñeà quan troïng nhaát cuûa
khoa hoïc, goïi laø nguyeân lyù thöù nhaát cuûa
nhieät ñoäng hoïc hoaëc thoâng duïng hôn, goïi
laø ñònh luaät baûo toàn naêng löôïng. 43

44. • Toång naêng löôïng chöùa trong baát kyø
vaät theå vaät chaát naøo ñeàu goàm hai
phaàn, moät laø naêng löôïng lieân quan
vôùi vaät theå do vaät ñang chuyeån
choã, goïi laø ñoäng naêng, vaø hai laø
naêng löôïng lieân quan vôùi vaät theå do
vò trí hoaëc do caáu truùc beân trong
cuûa vaät, goïi laø theá naêng.
44

45. • 2. ATP VAØ TI LAÏP THEÅ
• 2.1. VAI TROØ CUÛA ATP
• ATP laø phaân töû mang naêng löôïng,
coù chöùc naêng vaän chuyeån naêng
löôïng ñeán caùc nôi caàn thieát cho teá
baøo söû duïng.
• Chæ coù thoâng qua ATP, teá baøo môùi
söû duïng ñöôïc theá naêng hoùa hoïc
caát daáu trong caáu truùc phaân töû
höõu cô. Khi moät phaân töû glucose
phaân giaûi thaønh CO2 vaø nöôùc thì
coù 686 kcalo/mol ñöôïc giaûi phoùng. 45

46. • Hoùa naêng ñöôïc giaûi phoùng trong teá baøo
seõ ñöôïc moät cô cheá chuyeån dòch theá
naêng hoùa hoïc, truyeàn daàn töø phaân töû
noï sang phaân töû kia; nghóa laø naêng löôïng
maø moät phaân töû maát ñi, seõ ñöôïc
chuyeån dòch (ñöôïc chuyeån giao) sang caáu
truùc hoùa hoïc cuûa moät phaân töû khaùc, do
ñoù khoâng chuyeån thaønh nhieät.
• Naêng löôïng ñöôïc tính baèng calo, laø löôïng
nhieät naâng 1kg nöôùc theâm 10C.(từ 14 leân
150C)
46

47.  ÔÛ moïi teá baøo soáng, töøø vi khuaån
ñeán ngöôøi, phaân töû mang naêng löôïng
chuû yeáu laø ATP (adenosin triphosphat).
Phaân töû naøy coù 3 phaàn: moät caáu
truùc voøng coù caùc nguyeân töû C, H,
vaø N, goïi laø adenin; moät phaân töû
ñöôøng 5 carbon, laø ribose vaø 3 nhoùm
phosphat keá tieáp nhau noái vaøo chaát
ñöôøng.
 Nhôø söû duïng ñöôïc chaát mang naêng
löôïng thoâng duïng nhö ATP, teá baøo
coù ñöôïc khaû naêng linh hoaït söû duïng
naêng löôïng. Hoùa naêng do phaân giaûi
47
glucid, lipid vaø protein giaûi phoùng ra,

48. 48

49. 2.3. TI LAÏP THEÅ
• Chöùc naêng haøng ñaàu cuûa ti laïp theå laø toång
hôïp ATP vaø phaûn öùng phaân giaûi caùc phaân
töû höõu cô giaûi phoùng naêng löôïng. Nhieàu
ngöôøi goïi ti laïp theå laø nhaø maùy cung caáp
naêng löôïng (xí nghieäp ñieän löïc) cuûa teá baøo,
vì haàu heát ATP cuûa teá baøo ñöôïc toång hôïp ôû
ñaây, cuï theå coù tôùi 95 % ATP do töø phaân giaûi
glucose vaø 100 % do töøø phaân giaûi acid beùo.
• Ti laïp theå coù moät soá thuoäc tính ñaëc bieät
ñaùng löu yù, laø coù khaû naêng vaän chuyeån tích
cöïc moät soá ion qua maøng, coù thuoäc tính co
ngaén, coù khaû naêng toång hoïp protein, thaäm chí
coù theå sinh saûn. 49

50. 4. SÖÛ DUÏNG NAÊNG
LÖÔÏNG
4.1. CAÙC DAÏNG NAÊNG LÖÔÏNG
TRONG CÔ THEÅ
 Hoùa naêng chöùa trong caùc loaïi thöùc aên
glucid, lipid, protein laø nguoàn naêng löôïng
cuûa cô theå. Cô theå tieâu hoùa, chuyeån
hoùa caùc chaát thaønh glucose saün saøng
phaân giaûi cho ATP, vaø thaønh glycogen laø
daïng döï tröõ cuûa glucose.
 Phaàn lôùn nguoàn naêng löôïng döï tröõ trong
cô theå laø döôùi daïng môõ, moät gam môõ
cho 9 kcalo trong khi moät gam glucid hoaëc
protein chæ cho khoaûng 4 kcalo. 50

51.  Protein laø thaønh phaàn caáu truùc cô
theå nhöng khi caàn cuõng coù theå
phaân giaûi cho naêng löôïng duøng thöïc
hieän coâng.
 Phaân töû ATP mang naêng löôïng thöïc
hieän coâng, hoaøn thaønh caùc chöùc
naêng cuûa teá baøo.
51

52. • -Naêng löôïng cuûa ATP coøn duøng
thöïc hieän coâng cô hoïc. ATP phaân
giaûi, cho naêng löôïng co cô khi vaän
ñoäng.
• - Naêng löôïng cuûa ATP coøn duøng
vaän chuyeån chaát qua maøng teá baøo,
nhö ñöa K+ vaøo trong teá baøo, ñöa Na+
ra ngoaøi teá baøo, thaûi H+ ra khoûi teá
baøo oáng thaän, v.v. Caàn coù naêng
löôïng môùi ñöa ñöôïc caùc chaát ñi
ngöôïc baäc thang ñieän hoùa nhö ñöa
chaát töø choã noàng ñộ thaáp leân choã 52

53. • -Naêng löôïng duøng cho tuyeán baøi
tieát bao goàm vieäc toång hôïp caùc
saûn phaåm baøi tieát vaø vieäc vaän
chuyeån nöôùc vaø caùc chaát baøi tieát
ngöôïc baäc thang ñieän hoùa. Thí duï
baøi tieát nöôùc boït laø ñöa nöôùc ñi
ngöôïc baäc thang aùp suaát thaåm
thaáu.
53

54. • - Truyeàn xung ñoäng treân daây thaàn
kinh cuõng caàn naêng löôïng vì xung
ñoäng laø söï lan truyeàn ñieän theá hoaït
ñoäng doïc theo maøng soi thaàn kinh,
maø muoán coù ñieän theá thì caàn vaän
chuyeån caùc ion döông ra ngoaøi maøng
ngöôïc chieàu söï haáp daãn cuûa caùc
ion aâm beân trong maøng sôïi truïc thaàn
kinh.
54

55. 4.2. CÔ THEÅ TIEÂU DUØNG
NAÊNG LÖÔÏNG
• Moïi maët hoaït ñoäng cuûa cô theå
ñeàu caàn phaûi tieâu duøng naêng
löôïng.
• Chuyeån hoaù cô sôû laø möùc tieâu
duøng naêng löôïng toái thieåu ñeå
duy trì söï soáng duø luùc ñoù cô
theå khoâng tieâu hoùa, khoâng cöû
ñoäng (naèm nghæ).
55

56. • Ñoù laø naêng löôïng duøng cho tim ñaäp
cho cô hoâ haáp thöïc hieän ñoäng taùc
thôû, vaø cho thaän taïo nöôùc tieåu.
• Khi vaän cô coâng cô hoïc thöïc hieän laø
do hoùa naêng töø daây noái giaøu naêng
löôïng cuûa ATP chuyeán sang.
• Khi ñieàu nhieät cuõng caàn naêng löôïng,
trôøi laïnh thì toán nhieät naêng ñeå sinh
nhieät choáng laïnh, trôøi noùng thì toán
naêng löôïng saûn xuaát vaø baøi tieát
moà hoâi.
56

57. • Khi tieâu hoùa caàn coù naêng löôïng phaân giaûi
caùc phaân töû thöùc aên, haáp thu chaát dinh
döôõng vaøo doøng maùu. Ñaây laø phaàn naêng
löôïng duøng duy trì söï soáng cuûa cô theå.
• Cô theå treû ñang phaùt trieån coøn caàn theâm
naêng löôïng dö so vôùi cô theå tröôûng thaønh,
duøng ñeå toång hôïp protein vaø toång hôïp moâ
xöông phaùt trieån cô theå.
• Ñeå duy trì noøi gioáng, phaûi thöïc hieän chöùc
naêng sinh saûn, baø meï mang thai khoâng
nhöõng caàn moät löôïng thöùc aên dö ñeå coù
nguyeân lieäu taïo laäp moät cô theå môùi, maø
coøn caàn moät naêng löôïng dö ñeå taïo laäp
nhöõng lieân keát peptid vaø nhöõng lieân keát
hoùa hoïc khaùc trong quaù trình toång hôïp
protein vaø toång hôïp boä xöông ñöùa beù, toång
57
hôïp xaáp xæ 4 kilogam thai vaø nhau.

58. 4.3. ÑO MÖÙC TIEÂU
DUØNG NAÊNG LÖÔÏNG
 Pheùp ño nhieät löôïng tröïc tieáp
duøng moät buoàng caùch nhieät.
 Thöïc nghieäm ñaõ xaùc minh söï
ñuùng ñaén cuûa nguyeân lyù baûo
toàn naêng löôïng, naêng löôïng
khoâng taïo ra, khoâng maát ñi, chæ
chuyeån daïng toàn taïi. Nguyeân lyù
ñoù öùng duïng cho theá giôùi voâ cô
cuõng nhö cho cô theå phöùc taïp nhö
con ngöôøi. 58

59.  Maùy ño chuyeån hoùa thoâng duïng laâu
nay laø maùy thieát keá theo nguyeân lyù
ño theå tích thôû (spirometer theo
nguyeân lyù volumetry).
 Maùy coù moät chuoâng uùp leân thuøng
nöôùc, trong chuoâng coù oxy, oáng daãn
ñeå thôû vaøo trong chuoâng. Ñoái töôïng
hít vaøo thì chuoâng haï, thôû ra thì
chuoâng daâng leân, ghi thaønh moät ñoà
thò. Ñöôøng chaân ñoà thò cheânh leäch
theå hieän möùc tieâu thuï oxy vì cô theå
lieân tuïc tieâu thuï oxy trong chuoâng.
Carbon dioxid nhaû ra thì ñöôïc haáp59
thuï vaøo voâi soâ da.

60. • Chæ caàn ño trong 6 phuùt, roài töø
möùc cheânh leäch cuûa chaân ñoà
thò hoâ haáp, tính ra soá lít oxy
tieâu thuï trong 1 giôø, vaø nhaân
vôùi dung löôïng nhieät cuûa oxy, ta
coù soá calo naêng löôïng maø theå
ñaõ tieâu duøng.
Ví duï: 1h moät ngöôøi tieâu thuï heát
16 lít O2
Vaäy naêng löôïng tieâu thuï 1giôø
laø:
16 x 4.8 = 77.28 kcal/h 60

61. 61

62. 5. CAÙC YEÁU TOÁ AÛNH
HÖÔÛNG ÑEÁN TOÁC ÑOÄ
CHUYEÅN HOAÙ
• Vaän ñoäng cô baép
• Vaän ñoäng cô baép laø yeáu toá maïnh nhaát laøm
taêng möùc chuyeån hoaù. Co toái ña moät cô coù theå
laøm taêng möùc chuyeån hoaù leân 100 laàn so vôùi
luùc nghæ. Hoaït ñoäng toaøn cô theå coù theå taêng
möùc chuyeån hoaù leân 50 laàn trong vaøi giaây roài 20
laàn trong vaøi phuùt ôû ngöôøi coù reøn luyeän.
• Nhu caàu naêng löôïng
• Moät ngöôøi trung bình 55 kg, naèm yeân suoát ngaøy,
tieâu chöøng 1400 kcalo. AÊn vaø tieâu hoaù caàn
chöøng 180 kcalo, nhö vaäy naèm vaø aên caàn chöøng
1600 kcalo, ngoài treân gheá tieâu chöøng 1800 – 2000
kcalo. Nhö vaäy möùc tieâu hoaù ñuû soáng nheï nhaøng
chöøng 1800 kcalo. 62

63. • Lao ñoäng
• Leân thang gaùc trong voøng ít phuùt caàn naêng löôïng
gaáp 17 laàn so vôùi naèm nguû. Moät ngöôøi lao ñoäng
chaân tay caàn 5000 – 6000 kcalo töùc laø gaáp 3 – 4
laàn chuyeån hoaù cô sôû.
• Taùc duïng ñoäng löïc ñaëc hieäu cuûa protein
• Sau böõa aên nhieàu glucid hoaëc môõ, möùc chuyeån
hoùa taêng chöøng 4%. Sau böõa aên nhieàu protein,
chuyeån hoùa taêng trong moät giôø thì ñaït möùc loái ña
laø 30% cao hôn luùc nghæ, vaø keùo daøi möùc taêng
ñoù trong 3 - 12 giôø. Ñoù laø taùc duïng ñoäng löïc ñaëc
hieäu cuûa protein. Ngöôøi ta cho raèng taùc duïng ñoù
do nhieàu yeáu toá, maø chuû yeáu laø do moät soá
acide amine gaây taêng phaûn öùng hoùa hoïc ôû teá
baøo. 63

64. • Tuoåi
• Möùc chuyeån hoùa cô sôû taêng töø sau khi sinh ñeán
2 tuoåi thì giaûm daàn cho ñeán giaø.
• Hormon tuyeán giaùp
• Khi tuyeán baøi tieát thyroxin toái ña thí duï trong beänh
Basedow, taêng 50 ñeán 100%. Khi khoâng baøi tieát
hormon töø tuyeán giaùp (maát tuyeán giaùp naëng)
chuyeån hoùa giaûm 40 %.
• Heä giao caûm vaø söï sinh nhieät khoâng run
• Nhöõng xung ñoäng cuûa heä giao caûm gaây giaûi
phoùng adrenalin vaø noradrenalin taêng möùc sinh
nhieät maø cô khoâng run (khaùc söï run sinh thieát
trong phaûn öùng reùt) goïi laø söï sinh nhieät khoâng
run. 64

65. • Hormon taêng tröôûng GH vaø hormon sinh duïc
nam laøm taêng chuyeån hoùa 20 phaàn traêm nhöng
hormon sinh duïc nöõ taùc duïng khoâng roõ.
• Khí haäu: ngöôøi daân vuøng nhieät ñôùi coù
chuyeån hoùa thaáp hôn vuøng baêng giaù chöøng 10
ñeán 20 % ñoù laø söï thích nghi cuûa tuyeán giaùp.
• Giaác nguû bình thöôøng laøm giaûm chuyeån hoùa
10 - 15 % do giaûm tröông löïc cô vaø giaûm hoaït
ñoäng thaàn kinh giao caûm.
• Suy ñinh döôõng keùo daøi, laøm giaûm chuyeån hoùa
20 - 30 %. Ôû giai ñoaïn cuoái cuûa nhieàu beänh,
traïng thaùi suy ñinh döôõng laøm giaûm chuyeån hoùa,
thaäm chí giaûm nhieät ñoä thaân theå tröôùc luùc
cheát.
65

66. 6. ÑO CHUYEÅN HOÙA CÔ
SÔÛ
• Chuyeån hoùa cô sôû (CHCS) laø möùc tieâu duøng
naêng löôïng toái thieåu trong ñieàu kieän cô sôû.
Ñieàu kieän cô sôû laø ñieàu kieän cô theå nghæ ngôi
hoaøn toaøn, khoâng vaän cô, khoâng tieâu hoùa,
khoâng ñieàu nhieät: vaø vaãn ñang thöùc. Ñieàu kieän
cô sôû ñöôïc cuï theå hoùa trong luùc ño chuyeån hoùa
nhö sau:
• (1) chöa aên gì ít ra 12 giôø ñoàng hoà
• (2) ño buoåi saùng sau moät ñeâm nguû yeân tónh
• (3) khoâng vaän cô, khoâng huùt thuoác tröôùc ñoù 1
giôø, töø nhaø ñi xe ñeán phoøng xeùt nghieäm.
• (4) khoâng suy nghó hoaëc caêng thaúng ñaàu oùc
trong luùc ño
66
• (5) nhieät ñoä phoøng töøø 20 - 26oC

67. Measurement of energy metabolism by monitoring exhaled gas levels
67

68. Ñieàu hoaø nhieät ñoä cuûa
cô theå
68

69. 69

70. Böùc
xaï
nhieät
70

71. 71