хронология

1. Тақырыбы: Биологиялық жүйелердің
уақыттық ұйымдасуын зерттеу
деңгейлері: биоғарыштық, жүйелік,
ағзалық, клеткалық, субклеткалық,
молекулалық..
Орындаған: Орынбасар Лаура
Тобы: 7М05102-Биомедицина
Қабылдаған: Атанбаева Г.Қ

2. ЖОСПАР
І. Кіріспе
Саяхат шаршау
ІІ. Негізгі бөлім
•Биологиялық ырғақ
•Экзогенді биологиялық ырғақ
•Эндогенді (дербес, ырықсыз) биологиялық
ырғақ
•Адамның табиғи ырғақтары. Биоритмология
•Еңбек
III. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер

3.  Саяхаттардың шаршауы дегеніміз - жалпы
шаршау, бағыттың бұзылуы және күн
тәртібінің бұзылуынан туындаған бас
ауруы, жүру мүмкіндігі аз тар жерде, оттегі
аз ортада және дегидратация құрғақ ауа
мен шектеулі тамақ пен сусынның әсерінен
болады. Бұл реактивті кідірісті тудыратын
циркадиандық ырғақтардың ауысуын
міндетті түрде қамтымайды. Саяхат
шаршау уақыт белдеулерін кесіп өтпестен
пайда болуы мүмкін, және ол көбінесе
түнгі уақытта сапалы ұйқымен бірге
жоғалады.[3]

4.  Jet lag - а хронобиологиялық проблема,[6] жиі туындаған мәселелерге
ұқсас ауысымдық жұмыс тәуліктік ұйқының бұзылуы. Бірқатар уақыт
белдеулерімен саяхаттау кезінде дене сағаты (циркадиандық ырғақ)
тағайындалған уақытпен синхронизациядан тыс болады, өйткені ол үйреніп
қалған ырғақтарға қарсы күндізгі және қараңғылықты сезінеді. Дененің табиғи
заңдылығы бұзылады, өйткені тамақтану, ұйықтау, гормондардың реттелуі, дене
температурасының өзгеруі және басқа функциялардың уақытын белгілейтін
ырғақтар енді қоршаған ортаға да, бір-біріне де сәйкес келмейді. Дене бұл
ырғақты бірден өзгерте алмайтын дәрежеде, реактивті артта қалады.
 Дененің жаңа кестеге бейімделу жылдамдығы жеке адамға, сонымен қатар жүру
бағытына байланысты; кейбір адамдар жаңа уақыт белдеуіне бейімделу үшін
бірнеше күн қажет етуі мүмкін, ал басқалары аздап бұзылады.
 Өту Халықаралық күндер сызығы өздігінен реактивті артта қалуға ықпал етпейді,
өйткені реактивті кідірісті есептеу бойынша нұсқаулық кесіп өткен уақыт
белдеулерінің саны болып табылады, мұнда максималды уақыт айырмасы плюс
немесе минус 12 сағатты құрайды. Егер екі орын арасындағы уақыт
айырмашылығы 12 сағаттан көп болса, онда бұл санды 24-тен алып тастау керек.
Мысалы, уақыт белдеуі UTC + 14 күннің дәл сол уақытта болады UTC −
10дегенмен, бұрынғы бір күн алда соңғысының.
 Jet lag тек транс-меридианмен (батыс-шығыс немесе шығыс-батыс) қашықтыққа
байланысты. Еуропа мен Африканың оңтүстігі арасындағы он сағаттық рейс
реактивті кідірісті тудырмайды, өйткені бағыт ең алдымен солтүстік-оңтүстік
бағытта болады. Арасында төрт сағаттық рейс Майами, Флорида және Феникс,
Аризона Америка Құрама Штаттарында реактивті артта қалуға әкелуі мүмкін,
себебі бағыт ең алдымен шығыс-батысқа бағытталған.

5.  Биологиялық уақытқа байланысты екі бөлек процесс бар:
циркадиандық осцилляторлар және гомеостаз.[7][8] Циркадиандық жүйе
орналасқан супрахиазматикалық ядро Ішіндегі
(SCN) гипоталамус мидың. Басқа процесс - ұйқының гомеостатикалық
бейімділігі, бұл ұйқының соңғы барабар эпизодыдан бастап өткен
уақыттың функциясы.[8]
 Адам ағзасында SCN-де мастер-сағат, сондай-ақ тіндерде
перифериялық осцилляторлар бар. SCN рөлі перифериялық
осцилляторларға сигналдар жібереді, олар оларды физиологиялық
функциялар үшін синхрондайды. SCN жіберілген жеңіл ақпаратқа
жауап береді торлы қабық. Перифериялық осцилляторлар гормондар,
тамақ қабылдау және «жүйке тітіркендіргіштері» сияқты ішкі
сигналдарға жауап береді деген болжам бар.[9]
 Тәуелсіз ішкі сағаттардың әсерінен реактивті артта қалудың кейбір
белгілері түсіндірілуі мүмкін. Бірнеше уақыт белдеуі бойынша
саяхаттайтын адамдар бірнеше күн ішінде ұйқы мен ояну циклдарын
қоршаған ортаның сәулесімен бейімдей алады. Алайда олардың қаңқа
бұлшықеттері, бауыры, өкпесі және басқа мүшелері әртүрлі
жылдамдықта бейімделеді.[10] Дене қоршаған ортамен
үйлеспейтіндіктен, бұл ішкі биологиялық де-синхрондау күшейе түседі
- денсаулық пен көңіл-күйге әсер ететін «қос дезинхронизация».[11]

6.  Ұйқының фазасының бұзылуы - бұл
эндогендік биологиялық мастер-сағаттың
фазалық кешігуіне байланысты ұйқы
уақыты мен пропорционалды кешіктірілген
ояту уақытымен сипатталатын
медициналық бұзылыс. Бұл бұзылыстың
негізінде нақты генотиптер жатыр. Егер
эндогендік сағаттың ұйқысы бойынша
ұйықтауға рұқсат берілсе, бұл адамдар
ұйықтаудың фазалық ауысуының
салдарынан ешқандай жаман әсер етпейді.

7.  Қиып өтпейтін солтүстік-оңтүстік рейстер уақыт
белдеулері реактивті кідірісті тудырмаңыз. Алайда, Солтүстік
Мұзды мұхиттың немесе тіпті Солтүстік полюстің кесіп өтуі
(көбінесе солтүстік-шығыс Еуропа мен Аляска немесе
Канаданың Батыс жағалауы мен Шығыс Азия арасындағы ең
қысқа жол) уақыттың өзгеруіне әкеледі. Аляскадан Еуропаның
солтүстік-шығысына реактивті жүріс төменгі ендіктердегі
шығысқа қарай ұшуға өте ұқсас реактивті артта қалушылықты
тудырады. Күн сәулесінің маусымдық айырмашылықтары, егер
біреу қиып өтсе экватор баратын жерінде ұйқы режимін сәл
бұзуы мүмкін.
 Жалпы, жаңа уақыт белдеуіне бейімделу батыс-шығысқа
қарағанда шығыс-батыс саяхаты үшін жылдамырақ. Батысқа
қарай түзету бірнеше күн ішінде кесіп өткен уақыт
белдеулерінің шамамен жартысын алады; шығысқа қарай
саяхаттау үшін жаңа уақыт белдеуіне бейімделу бірнеше күн
ішінде кесіп өткен уақыт белдеулерінің шамамен үштен екі
бөлігін алады.[3] Зерттеулер[дәйексөз қажет] жеке және
командалық спорт түрлеріндегі көрсеткіштер қарама-қарсы
бағытқа қарағанда оқиға орнына қарай батысқа қарай ұшқан
спортшыларда айтарлықтай жақсы болатындығын көрсетті.

8.  Мелатонинді уақытында енгізу реактивті артта қалу белгілерін
азайту үшін тиімді болуы мүмкін.[15] Мелатонинді қолданудың
пайдасы батысқа қарағанда шығысқа қарай рейстерде көп
болуы мүмкін, өйткені көпшілік үшін циркадтық ырғақты алға
бастырудан гөрі кешіктіру оңай. Белгілі бір елдерде заттың
заңдылығына қосымша, мелатонинді қолданудың тиісті
уақытына қатысты мәселелер бар.[5] Бұл қаншалықты тиімді
болуы мүмкін, сонымен қатар күмән тудырады.[3] Спортшылар
үшін допингке қарсы агенттіктер оны пайдалануға тыйым
салуы немесе шектеуі мүмкін.[5]
 Мелатонинді қараңғылық сигналы деп санауға болады, бұл
жарықтың әсеріне қарама-қайшы келетін тәуліктік уақытқа
әсер етеді.[16][17] Мелатонинді рецепторлар тәуліктік сағаттың
анатомиялық орны болып табылатын супракиазматикалық
ядрода орналасқан.[18] Мелатонинді енгізудің бірнеше тәуліктік
зерттеулерінің нәтижелері, циркадиандық фазаны бақылау
реактивті артта қалу симптомдарының төмендеуі мен
циркадиандық сағатты жеделдетіп қайта құру арасындағы
корреляцияны көрсетті.[

9.  Спортпен шұғылданудың және тамақ тұтынудың уақыты емдеу
құралдары ретінде ұсынылған, дегенмен олардың адамдарда
қолданылуы және саяхатшылардың көпшілігінде практикалық болуы
нақты емес, және ешқандай нақты нұсқаулар жоқ.[3][5] Реактивті
кідіріске бейімделу үшін диетаны қолдануды қолдайтын мәліметтер
өте аз.[3] Жаттығуды пайдалануды қолдайтын деректер болғанымен,
қажет болуы мүмкін жаттығулардың қарқындылығы спортшылар емес
спортшылар үшін едәуір маңызды, ал оларды сақтау қиын болуы
мүмкін.[3] Бұл стратегияларды ұшар алдында да, қонғаннан кейін де
қолдануға болады. Жеке адамдар реактивті кідіріске бейімділігімен
және ұйқы мен оятудың жаңа кестелеріне қаншалықты тез
бейімделуімен ерекшеленуі мүмкін.[5]
 Ұйқының қысқа мерзімді дәрі-дәрмектерін ұйқының сапасы мен
уақытын жақсарту үшін қолдануға болады, ал сергек болу үшін кофеин
сияқты ынталандырушы заттарды қолдануға болады, дегенмен
олардың реактивті кідіріске бейімделудегі жетістіктері туралы
зерттеулер нәтижелері сәйкес келмейді.[3]
 Уақыттың үш сағаттан аз уақытқа өзгеруі үшін реактивті кідіріс
алаңдаушылық туғызбайды, ал егер саяхат қысқа уақытқа (үш күн
немесе одан аз уақытқа) созылса, көп адамдар үшін «үй кестесін»
сақтау жақсы болар еді.[3] Ұшақта ұйықтауға баратын жердің қалыпты
ұйқы уақытында болған жағдайда ғана кеңес беріледі.[3]

11.  Биологиялық ырғақ пайда болу себептеріне
қарай экзогенді және эндогенді болып бөлінеді.
 Экзогенді биологиялық ырғақ — организмнің сыртқы
күш әсеріне, қоршаған ортаның мерзімдік өзгерістеріне
жауабы.
 Эндогенді (дербес, ырықсыз) биологиялық ырғақ
тірі организмнің өзінде туындайтын активті
процестердің толқынына сәйкес қалыптасады. Ол
қайтарымды байланыс механизмімен реттеледі. Осы
байланыс тұйықталатын биологиялық құрылым
деңгейіне қарай клеткалық, мүшелік, организмдік,
популяциялық биологиялық ырғақтар болып жіктеледі.
Маңызына байланысты биологиялық ырғақ
физиологиялық (тыныс алу, қан айналу, т.б.) және
экологиялық (организмнің сыртқы ортаның құбылмалы
жағдайына бейімделуіне мүмкіндік беретін) болып
бөлінеді.

12.  Биологиялық ырғақтың қайталану кезеңі
бірнеше секундтан ондаған жылдар аралығын қамтуы
мүмкін. Қайталану мерзіміне қарай биологиялық ырғақ
ультрадианды (1 минуттан 10 — 12 сағат аралығында),
циркадианды, тәуліктік (бір тәулік ішіндегі жануарлардың
физиологиялық құбылыстары мен қылығының бір
заңдылықпен тербелуі; бұл жарық, температура,
ылғалдық әсеріне байланысты), айлық (айналымы
жағынан ай фазасына — айдың толуына, 29, 53 тәулікке
жуық), жылдық немесе маусымдық (жыл сайын
қайталанып отыратын процестер: жануарлардың ұя
салуы, қоныс аударуы, өсу қарқынының өзгеруі), көп
жылдық (ауа райының, тіршілік жағдайының
планетарлық өзгеруіне байланысты)
және теңіздің көтерілу ырғағына сәйкес (24,8 немесе 12,4
сағат сайын байқалатын теңіздегі тіршілік заңдылықтары:
қимыл белсенділігі, газ алмасу қарқыны, планктондардың
жоғары-төмен ығысуы, т.с.с.) болып бөлінеді.

13.  Бұл физиологиялық организмнің өзгеруінен
болатын жағдай тәуліктік ырғақтар жылдам
транс-меридианның (шығыс - батыс немесе
батыс - шығыс) жүруінен туындаған. Мысалы,
біреу ұшып келеді Нью Йорк дейін Лондон,
яғни батыстан шығысқа қарай, уақыт бес сағат
болған сияқты сезіледі ертерек Лондоннан
Нью-Йоркке, яғни шығыстан батысқа қарай
сапар шегетін адам, уақытты бес сағаттай
сезінеді кейінірек жергілікті уақытқа
қарағанда. Jet lag бұрын бірі болып жіктелген
болатын тәуліктік ырғақтың бұзылуы.[1]

14.  Реактивті лагтың жағдайы саяхатшының жаңаға толық
бейімделуінен бірнеше күн бұрын болуы мүмкін уақыт
белдеуі; өткен уақыт белдеуі үшін бір күндік қалпына
келтіру кезеңі ұсынылады нұсқаулық. Jet артта қалуы
әсіресе әуе компаниясының ұшқыштары, ұшақ экипажы
және жиі сапар шегетіндер үшін мәселе болып
табылады. Авиакомпанияларда реактивті кідірістен
туындаған ұшқыштардың шаршауымен күресуге
бағытталған ережелер бар.
 «Реактивті лаг» термині жолаушы келгенге дейін
қолданылады реактивті ұшақ, десинхронозды
қоздыратындай алыс және жылдам саяхаттау сирек
кездесетін. Әуе винттерімен, кемелермен немесе
пойыздармен саяхаттау реактивті ұшуларға қарағанда
баяу және шектеулі қашықтықта болды, сондықтан бұл
мәселеге кеңінен ықпал ете алмады.

15.  Биологиялық ырғақ - психологияда — адамның
психикалық белсенділігінің күшеюі мен бәсеңдеуінің
кезектесуі. Адамның психикалық белсенділігінің
биологиялық ырғағы 2 түрлі болады: сыртқы биологиялық
ырғақ (Күн активтілігінің циклділігімен, жыл мезгілдерінің,
тәуліктің ауысуымен байланысты пайда болатын) және ішкі
биологиялық ырғақ (адамның ішкі психикалық және
физикалық іс-әрекетінің жағдайымен анықталатын).
Жұмысқа қабілеттілік пен қажу кезеңдеріне, әсіресе, адам
психикалық белсенділігінің тәуліктік биологиялық ырғақ әсер
етеді. Оның ерекше маңызы бар:
 ең үлкен белсенділік таңертең (сағат 8 — 12),
 ең аз белсенділік — тәулік ортасында (сағат 12—16),
 екінші ең үлкен белсенділік — кешкі мезгілде (сағат 16 — 2),
 барынша байқалатын ең аз белсенділік — түнде (сағат 2 — 8)
болады.

16.  Таңертеңгі және кешкі мезгілдегі белсенділіктің
сергектігі организмде болып жататын ішкі
биохимиялық процестерге байланысты.
Мысалы, адам психикалық белсенділігінің ішкі
биологиялық ырғағының тәуліктегі күшеюі мен
бәсеңдеуі организмдегі адреналин мен
норадреналин гормондарының көбеюіне тәуелді.
Мұндай қатаң тәуелділік ішкі биологиялық
ырғақтар мен сыртқы тіршілік әрекетінің
ұйымдасуы арасында нақты үйлесімнің болуын
қажет етеді. Егер бұл үйлесім бұзылатын болса,
оның нәтижесі жүйке жүйесінің түрлі ауруларына
(мысалы, ұйқының бұзылуы, невроздар, жүрек-қан
тамырларының аурулары) соқтырады. Сондықтан
психологиялық тексеру мен психокоррекцияда
міндетті түрде адамның психикалық
белсенділігінің биологиялық ырғақ құрылымы
ескерілуі тиіс.

18.  Адамның табиғи ырғақтары. Биоритмология
 Биологиялық жүйелерде тіршіліктің барлық деңгейінде
кездесетін оралымды құбылыстар біртұтас организмнің
бірлестірілген әрекеті ретінде байқалады.
 Негізгі табиғи құбылыстардың ішінде организмге оқтын- оқтын
маңызды ықпал жасайтын тәуліктік ырғақ. Маусымдық оралым
климатқа бейімделу әсерленістерін тудырады. Күннің
оралымдығы жеке организмнің және олардың топтары мен
популяциясының арнамалы бейімділісіне жағдай жасайды.
 Қазіргі кезде биологиялық тербелістерді тексеретін ғылым
саласын биоритмология немесе хронобиология деп атайды.
Оның мақсаты- физиологиялық әрекеттердің ырғақты
өзгерістерін, олардың реттелу ерекшеліктерін, организмнің
бейімделу әсерленісіне маңызын, ауытқулы процестерге
қатынасын зерттеу. Сонымен қатар ол тәуліктік, айлық және
жылдық биологиялық оралымдарға сәйкес организмнің улы
заттарға, дәрі- дәрмекке сезімталдығының өзгерісін анықтайды.

19.  Биоритмологияның бірнеше салаларын жіктейді:
хронофизиология, хронофармакология,
хрономедицина. Олар биологиялық ырғақтарға
байланысты арнамалы өзгерістерді тексереді.
 Организм мен ортаның өзара қатынасына
байланысты екі түрлі тербелісті қозғалысты бөледі.
Біріншісі, сыртқы ортаның оқтын- оқтын болатын
өзгерістеріне организмді икемдейтін тербеліс
кезеңдері геофизикалық оралымдарға жуық,
бейімдейтін ырғақтар немесе биоырғақтар.
Екіншісі, физиологиялық немесе жұмыскер
ырғақтар, яғни олар организмнің тіршіліктік
жүйелерінің іс- әрекетін көрсететін тербелістер.

20.  Ырғақты сипаттау үшін бірнеше қатар
көрсеткіштерді: деңгей, кезең, шайқалым және кез
қолданады. Деңгей деп бір биологиялық
оралымның зерттеліп отырған мерзімі ішінде
тіркелетін әрекеттің орта шамасын айтады.
Ырғақтың кезеңін тербелістің белгілі уақыттағы
толық бір оралымының ұзақтығы арқылы табады.
Шайқалымды әрекеттің бір биологиялық оралымы
ішінде максимальді және минимальді
көрсеткіштерінің айырмашылығы ретінде есептеп
шығарады. Уақыттың әрбір сәтіндегі тербелуші
жүйенің жағдайын кез сипаттайды. Мұнда
әрекеттің ең жоғары көтерілу кезі- акрафаза болып
саналады.

21.  Биологиялық ырғақтар 5 класқа жіктеледі:
1. жоғары жиілігі бар ырғақтар, тербеліс
кезеңі 30 минутқа дейін созылады;
2. орталық жиіліктегі ырғақтар, ол 30 минут
пен 28 сағаттың арасы, оның ішінде
ультрадиандық – 20 сағатқа дейінгі және
циркадалық (20- 28 сағат) ырғақтар;
3. мезоырғақтар.
4. макроырғақтар кезеңдері 20 күннен 1 жылға
дейін.
5. мегаырғақтар, әсіребаяу ырғақ, кезеңдері
ондаған немесе бірнеше ондаған жылдарға
созылады.

23.  Сонымен қатар ырғақтар биологиялық жүйелердің
ұйымдастырылу деңгейіне сәйкес клеткалық, ағзалық,
популяциялық болып тағы бөлінеді.
 Қазіргі кезде биоритмология мен хрономедициналық
зерттеулерде көптеген оралымды процестердің ішінде ерекше
көңіл аударатыны тәуліктік және маусымдық ырғақтар. Бірақ
биологиялық құрылымдар мен жүйелердің бәріне тән.
Өйткені олар организмді қоршаған ортаның оралымдық
өзгерістеріне икемдейді, биологиялық жүйелерді қажетті
уақыттық негізінде бірлестіреді. Сондықтан организмнің
біртұтас әсерленісінің ырғақты динамикасы байқалады
(тамақтану, ұйқы- сергектік режимі, жыныс оралымы,
қозғалыс белсенділігі).
 Сыртқы жағдайлардың дәрежесіне байланысты ішкі
(эндогендік) және сыртқы (экзогендік) ырғақтарды
ажыратады.

24.  Егер тыныштық пен белсенділік, зат алмасудың жеделдеуі
немесе баяулауы сыртқы ортаның өзгерістеріне сәйкес
келетін болса, оларды сыртқы ырғаққа жатқызады. Ал сыртқы
тұрақты жағдайларда тіркелетін ырғақтар ішкі деп есептеледі
(жүйке серпінісі, тыныс, пульс, қан қысымы, ой
жұмыскерлігі, ұйқы). Егер ырғақтардың кездері тең болса,
оларды лайықталған деп санайды. Қалыпты жағдайда көрнекі
кезеңінің ұзақтығы 24 сағаттан көп өзгермейді, сондықтан
тіршіліктің барлық көрінісінде олар бірдей болады. Ал бұл
тіршіліктік әрекеттерде бірдей болмаса, онда лайықталмаған
(десинхроноз) жағдай байқалады.
 Десинхроноз ішкі және сыртқы деп бөлінеді. Ішкісі
организмнің өз ырғақтарының ұйқастылығы бұзылғанда
пайда болады. Мәселен, тамақтану режимі ұйқы- сергектіктің
ырғақтарына сәйкес келмесе, адам тез шаршайды, ашуланшақ
келеді, көңіл- күйі, тәбеті, ұйқысы бұзылады. Сыртқы
десинхроноз биоырғақтары қоршаған ортаның кездері
алмасуына лайықталмаса туады. Сонымен қатар
десинхронозды жіті және созылмалы, айқын және жасырын,
біркекі және алажаулы деп жіктейді.

25.  Лайықталу құбылысы бір организмде ғана емес популяция
құрамына кіретін бірнеше организмде де болуы мүмкін.
Лайықталу ішкі және сыртқы түрткілерден туады.
 Жануарларда лайықтағыштардың үстемдігі экологияға тығыз
байланысты. Әсіресе, жетекші түрткі болып жарық мезгілі,
судың тасуы қайтуы әсер етеді. Ал адамдарды басты орынды
әлеуметтік жағдайлар, мәселен еңбек пен тынығу режимдері
алады. Егер лайықтаушы агент ырғағының көрсетткіштері
кейбір себептермен өзгеретін болса, онда лайықталушы
құрылымдардың мерзімдік ырғағы қайта қалыптасады. Олар,
шамалы кешігіп барып, жаңа жиілікке немесе кезге барады.
Мұны ұзаққа созу мерзімі деп атайды. Ал енді лайықтаушы
агент басқа лайықтаушыға алмаспаған кезде әрбір организмде
жеке, еркін ағымды ырғақ пайда болады. Бұл ырғақ
организмді оқшаулағанда туатын экстремальдық жауап
ретінде шығады. Мұндай байқаулар адамдар ұзақ уақыт
үңгірлерде немесе арнайы зерттейтін камераларда болғанда
да анықталады.

26.  Тәуліктік ырғақтар
 Адамның дене температурасы, қан қысымы және
гормондар мөлшері көтерілгенде, жұмыскерлік
қабілеті жо5арылайды. Алайда олардың әрбір
адамның өзіне тән мезгілі байқалады. Осыған орай
адамдарды тәңертіңгілік (бозторғайлар), күндізгілік
(жапалақтар), кешкілік ( кептерлер)деп үш түрге
бөледі.”Бозторғайлар” әдетте ерте оянады, белсенді
іс- әрекетке тез қосылады. Ал ”жапалақтар”
керсінше, кеш жатып, кеш оянады, іске баяу
қосылады, ”кептерлер” аралық типке жатады, олар
ерте тұрғанды ұнатпайды, сонымен қатар кеш
жатқанды да жаратпайды.
 Ұзақ мерзімді ырғақтар
 Кейінгі жылдары организмдегі кейбір
құбылыстардың бірнеше күндік ырғағы
болатындығы анықталады.

27.  Әлеуметтік ырғақтар
 Адамның жеке басының ырғақты көрсеткіштерін тексеру,
олардың тектік және басқа байланысты шығу себептері мен
ерекшеліктерін анықтаудың ғылыми және қолданбалы
маңызы зор. Өйткені сменалық жұмыс, алыс ендік
қашықтарға ұшып бару, ұзақ уақыт үйектік аймақтарда
қызмет істеу, организмнің тәуліктік ырғағына ерекше көңіл
аударғаны талап етеді. Сонымен қатар организмнің өткір
тітіркеністер әсер еткендегі төзімділік және әсерленіштік
қасиеттері мен даралама ырғақтық ерекшеліктеріне
талданыс жасау арқылы ұзақ уақыт ортаның қолайсыз
жағдайларына икемделу қабілетін анықтауға болады.
 Маусымдық ырғақтар
 Тербеліс кезеңдері бір жылға жуық физиологиялық
әрекеттерді маусымдық ырғақтар деп санайды. Бұл
әрекеттер организмді жылдың әртүрлі маусымындағы
сыртқы ортаның құбылмалы өзгерістеріне нақтылы
икемдеп отырады.

28.  Жұмыс қабілеттілігінің минимумы және жұмыс сапасы
(қателіктердің көп саны) түнгі мезгілде сағат 2 – 4 аралығында
байқалады.Әсіресе атқарған жұмысының дәлдігінен адам
өмірінің қауіпсіздігі тәуелді болатын жұмыскерлердің қателіктері
өте қауіпті.Темір жол диспечерлері,мысалы,күнгізгі мезгілмен
салыстырғанда,түнгі кезекшілікте 2 есе көн қателіктер жібереді
екен.Әуе жолдарында түнде ұшқын уақиғалар жиілей түседі.
 Түнгі жұмыс кезінде көптеген адамдарда ұйқышылдық пен
әлсіздік байқалып, ортаға деген бейімдеушілігі мен баға беруші
критерилері өзгеріске ұшырайды.Жұмыста пайда болған
жағымсыз мәселелерден адамда жүйкесі тозып,ол өз кезегімен
оның жағдайын нашарлатады және атқарған жмысының да
сапасына әсерін тигізбей қоймайды.
 Егер адам демалыс тәртібін сақтамаған болса,онда түнгі жұмыс
уақыты кезінде немесе кез- келген кезекшілігін атқару
барысында ұйқысының, ас қорыту жүйесінің қызметтері, жүрек
жұмысы бұзылуы мүмкін.Әсіресе бұлар түнгі жұмыстың
алғашқы кезінде басталады.Кейін ақырындап 1 — 3 ай мезгіл
аралығында организм бейімделіп алады.

30.  Сонымен қоса, тәуліктік уақыт пен ақыл – ой жұмысының
пайдалылығына тәуелді екені бекітілді. Логикалық
тапсырмалардың нақ дұрыс жауабы таңертенгі мезгілде дұрыс
болады,одан кейін қаталіктер саны артады. Сұраққа жауаптың
жылдамдығы тәуліктің ортасына қарай жоғарылап, кейін бірте-
бірте төмендейді. Бұның барлығы дағдылы жұмыс реттілігіне,
күн тәртібі мен қоршаған ортаның және отбасылық жағдайына
тәуелді. Биоритмологтар сонымен қоса тапсырмалардың
әртүрлі типтері, таңертеңгі мезгілде немесе кешкі уақытта,
күндізгі мезгілде шешілетін және мидың жұмыс істеу
циклымен байланысты болады деп санайды. Жұмыс
қабілеттілігінің жоғары болуына қысқа мерзімді үзіліс,
демалыс және әсіресе ұйқы жақсы әсер етеді.
 Ақыл –ой еңбегін стимульдеуші физикалық күш,спорт
ойындары және таза ауада серуен құру.
 Еңбек – жайдарлы көңілдің көзі. Еңбек пен демалудың
кезектесіп отыруы ғана адамға тасқын күш пен шабыт әкеледі.

31.  Еңбек көп жағдайда биоритм ағынын өзгертеді. Физикалық күш түскен
кезде біздің тыныс алу және жүректің соғу жылдамдығының жиілейтінін
еске алайық. Еңбек ритм мен қоса басқада физиологиялық үрдістерді
өзгертеді. Көбінесе, түнгі жұмыс түрлері ас қорыту сөлдерінің бөліну
максимумын жылжытады және ол адамның тамақтануына әсерін тигізеді.
Сонымен қоса еңбек тәртібі әр түрлі бұлшық ет топтарының
белсенділігіне, ішкі ағзалар мен миға әсер етеді.
 Биологиялық ритмдер туралы мәліметтер өндірістік процестерді
негіздеу қажет. Олар адамның еңбек ортасында өз — өзін ұстауы мен, іс —
әректінің «адам – машина»жүйесі бойынша жан – жақты кейбір қырларын
ашады. Қазіргі заманғы технологияның дамуына байланысты,адамдардың
жұмыс атқаруына жасанды, шартты түрдегі технологиялық циклдармен
жұмыс істеуі, мысалы, жартылай автоматты техникалық құрылғылар,
конвейрлі сызықтармен жұмыс атқаруы кезінде биоритмдерге санақ жүргізу
қажеттілігі туады. Адамның жұмыс істеу қабілеттілігіне байланысты еңбегі
мен демалу тәртібі бір – бірімен сәйкес келіп отыру керек. Бұл әсіресе түнгі
кезекшілікте жұмыс атқаратындарға, өндірістік орынның шарттарына
байланысты жалпы демалыс күндері – сенбі және жексенбі күндері демала
алмайтын жұмысшыларға қатысты. Оларға өндіріс орындарының
жұмыскерлері: металургияда, қызмет көрсету орталықтарының
жұмыскерлер жатады. Тәулік бойы телефон, телеграф, ауруханалар,
милиция, такси, аэрофлот, электростанциялар, темір жол станциялары
үздіксіз жұмыс атқаруы керек.

32.  Токарлық және фрезерлі станоктардағы үш ауыспалы кезекшілікте
жұмыс атқаратын жұмыскерлердің ғалымдар жұмыс қабілеттілігін
зерттей келе, тәуліктік ритмның еңбектің сапасына әсері бар екенін
дәлелдеген. Күнгізгі мезгілде өндірілген өндіріс өнімі түнгі және
кешкі мезгілдегі мен салыстырғанда біршама көп болған. Сонымен
қоса осындай мәліметтер линотипистардың жұмысын бақылағанда
да, түнгі кезекшіліктегі атқарған жұмысы күндізгіден төмен болған.
Күндіз әр бір линотипист орташа есеппен түнгіге қарағанда 2000
белгіге артық терген. Дәл осындай көрсеткіштер
радиотелеграфистермен, ЭВМ операторларындада байқалады.
 Адам – машина емес, ал оның биоритмі – энергияның қайнар көзі
болмайды. Биоритм – ақыл – ой еңбегінің, физикалық қозғалысының,
еңбек процестерінің ұйымдастырушысы мен тежеушісі. Мидың
сезілмейтін пульсациялары тамаша ойлардың тууына ықпал етеді.
Кім білсін, организмнің және қоршаған ортаның
биоритмдерінің сәйкессіздігіне қаншама пайдалы ойлар пайда
болып жоғалып кетті немесе туып амалға аспай жатыр, мүлдем
тууыпта үлгермеген.

33.  Еңбек
 "Еңбек" — өзінің тұтынушылығын қамтамасыз етуге қажетті бүкіл
заттар жиынтығын жасайтын адам әрекетінің негізгі формасы.
 Еңбек адамның өзінің қалыптасуында, оның сана, сөйлеу тәрізді
қатынасқа қабілетті ететін қасиеттерін қалыптастыратын шешуші
күш. Адам еңбек арқылы табиғатқа әсер етеді. Еңбектің техникалық
жарақтану дәрежесі, оның дағдысын, әдетін, еңбек сүйгіштікті
қалыптастыру жеке тұлғаның дамуында ерекше маңызды. Еңбектің
әлеуметтік сипаты, оның тарихи даму сатылары еңбек процесінде
адамдар арасында орнығатын және еңбек өнімдері мен түрлерін
таратуға әсер ете отырып, қоғамдағы әлеуметтік қатынастар
жүйесінің негізі болып табылатын өндірістік қатынастар
ерекшелігіне байланысты. Адам экологиясы үшін еңбек әрекетіне
талдау жасау және әрқилы табиғат және әлеуметтік-экономикалық
жағдайлардағы оның әр түрлерінің ерекшеліктерін білудің
тұрғындардың өмір сүру жағдайын бағалауда маңызы зор, өйткені
еңбек демалыс және тұрмыспен қатар адамның өмір сүруіндегі
негізгі элемент болып есептеледі.

34.  Организмнің ритмикалық жұмыс атқаруы энергетикалық
процесстердің ауытқуымен тығыз байланысты және ол өсімдіктер
мен жануарларға да тән. Осыдан, тірі ағзаның ритмінің
универсальдылығы және болжам бағыты көрінеді. Бірақта кейбір
түлері арнайы себептермен немесе белгісіз жайттарға
байланысты уақытты әртүрлі сезініп,оның ағынына әр түрлі жауап
қайтарады.
 Сонымен, өміріміздің бір апталық ритмі.Ол біздің жалпы
жағдайымызға,денсаулығымыз бен еңбектегі тиянақтылығымызда
сипат алады. «Дүйсенбі – ауыр күн» деген біздін дәстүрлі сөзімізге
айналған. Сондықтанда, статистика көрсеткіштері бойынша
дүйсенбі күні өндірістік орындарда апатық жағдайлар саны көп
болады екен. Расындада, дүйсенбі күні ауруханалар мен өндірістік
орынның амбулаторияларында басқа күнмен салыстырғанда
кезект тұрғандардың саны артады. Бұл жерде негізінен кейбір
жұмыскерлердің жұма күні ауруханаға бармай, демалыс күні
жазылып кетермін деген ойлары да роль атқарады. Сонымен қоса,
қазіргі кезде аурулар түрінің сапалық құрамына да көңіл аудару
керек. Дүйсенбі күні көбінесе жұмыскерлер аллергияға, экзема
немесе денедегі бөртпелерге шағым айтады. Мүмкін, сенбі –
жексенбі күндері организм өндірістік орындағы зиянды заттардан
бой тартып қалғандықтан болар. Басқа сөзбен айтқанда,
апталық биоритм мәселесі өз алдында жеке мағынаға ие болады.

35.  Еңбек гигиенасы бойынша тәжірибелік сабақтардың
жетекші құралы: Оку құралы Тоғұзбаева К.К. Алматы.
2010.- 366 б.
 Измеров Н. Ф., Кириллов В.Ф. Гигиена труда. Учебник.
Москва, 2008.-592 с.
 Гигиена. /Кенесариев У.И., Тогузбаева К.К. и др.,
Учебник Алматы. 2009 г. - 668 с.
 Жарылқасын Ж.Ж., Өндірістік токсикология негізі. Оку
әдістемелік құрал. -Қараганды.КММА баспаханасы. -
2007. - 80 б.
 Казакстан Республикасының ірі өнеркәсіп
салаларындағы еңбек гигиенасы. Оку әдістемелік
құрал/Тогызбаева КК- - Алматы, 2010, 36 б.
 Руководство по санитарной экспертизе в области
гигиены труда. Под ред д.м.н., проф. Сраубаева Е.Н.,
Белоног А.А. - Караганда, 2008. -562 с.

36. РАХМЕТ!!!