2. การสื บพันธุ์ของพืช

3. การสื บพันธุ์ (Reproduction)
เป็ นกระบวนการที่สิ่งมีชีวิตสร้างสิ่ งมีชีวิตชนิดเดียวกันเพื่อดารง
เผ่าพันธุ์ไว้ ซึ่งการสื บพันธุ์เป็ นสมบัติที่สาคัญประการหนึ่งของพืช
โดยทัวไปจะแบ่งการสื บพันธุ์ของพืชออกเป็ นสองประเภท คือ การ
่
สื บพันธุ์แบบอาศัยเพศ และการสื บพันธุ์แบบไม่ อาศัยเพศ

4. การสื บพันธุ์แบบอาศัยเพศ (Sexual reproduction)
การสื บพันธุ์แบบอาศัยเพศของพืชเป็ นการสื บพันธุ์ที่เกิดจากการผสมกัน
ระหว่างเซลล์สืบพันธุ์ เพศผู้ คือ สเปิ ร์ ม (Sperm) กับเซลล์สืบพันธุ์เพศ
เมีย คือ ไข่ (Egg) ได้เป็ น เอมบริโอ (Embryo) ซึ่งจะเจริ ญเติบโตเป็ นพืช
ต้นใหม่ที่ได้ลกษณะทางพันธุกรรมจากต้นพ่อและต้นแม่ ซึ่งโครงสร้าง
ั
ของพืชส่ วนที่เกี่ยวข้องกับการสร้างเซลล์สืบพันธุ์ของพืชดอก คือ ดอก
(Flower) เป็ นอวัยวะสื บพันธุ์ (Reproductive organ)

5. ดอก คือ อวัยวะหรื อส่ วนของพืชที่เจริ ญเปลี่ยนแปลงมาจากใบและ
กิ่ง เพื่อทาหน้าที่ในการสื บพันธุ์ โดยทัวไปดอกจะมีก้านดอก (Peduncle)
่
่
ทาหน้ าทีชูดอก ก้านดอกเป็ นส่ วนของดอกที่อยูติดกับ ลาต้นหรื อกิ่ง ตรง
่
ปลายก้ านดอกจะแผ่ ออกเป็ นส่ วนที่รองรับส่ วนต่ างๆของดอก เรียกว่ า
ฐานรองดอก (Receptacle) เราอาจแบ่งดอกออกเป็ น 2 กลุ่มดังนี้
่ ่
1. ดอกเดียว คือ ดอกที่มีดอกอยูดอกเดียวติดอยูบนก้านชูดอก เช่น
่
่
2. ดอกช่ อ คือ ดอกที่มีดอกย่อยหลายๆดอกที่ติดอยูบนก้านชูดอก
ย่อย

6. โครงสร้ างของดอก
ดอก (Flower) เป็ นอวัยวะของพืชที่ทาหน้าที่ในการสื บพันธุ์ มี
ส่ วนประกอบ
1. กลีบเลียง ทาหน้าที่ห่อหุมป้ องกันอันตรายให้กบส่ วนประกอบต่างๆ
้ ้ ั
2. กลีบดอก ทาหน้าที่ ล่อแมลงให้มาผสมเกสร
3. เกสรตัวผู้ ทาหน้าที่สร้างเซลล์สืบพันธุ์เพศผู ้ ประกอบด้วย อับเรณู และ
ก้านชูอบเรณู
ั
4. เกสรตัวเมีย ทาหน้าที่สร้างเซลล์สืบพันธุ์เพศเมียหรื อไข่ ประกอบด้วย
ยอดเกสรตัวเมีย ก้านชูเกสรตัวเมีย และรังไข่

7. ยอดเกสรตัวเมีย
อับเรณู เกสรตัวเมีย (Pistil)
เกสรตัวผู้
ก้ านชูเกสรตัวเมีย
ก้ านชูอับเรณู รั งไข่
กลีบดอก
กลีบเลียง
้
ออวุล
ฐานรองดอก

8. ประเภทของดอก สามารถแบ่งโดยใช้เกณฑ์ 2 แบบ ดังนี้
1.แบ่ งโดยใช้ องค์ ประกอบของดอกเป็ นเกณฑ์ แบ่งได้เป็ น
ดอกสมบูรณ์ (Complete flower) หรื อดอกครบส่ วน คือ ดอกที่มี
ส่ วนประกอบของดอกครบทั้ง 4 ส่ วนในดอกเดียวกัน เช่น ชบา พูระหง่
กุหลาบ มะเขือ
ดอกไม่ สมบูรณ์ (Incomplete flower) หรื อดอกไม่ครบส่ วน คือ ดอกที่มี
ส่ วนประกอบของดอกไม่ครบทั้ง 4 ส่ วน เช่น ดอกหน้าวัว (ขาดกลีบเลี้ยงและ
กลีบดอก) ดอกบานเย็น (ขาดกลีบดอก)

9. The Structure of a Flower
•ดอกครบส่ วน (Complete flower) คือ ดอกไม้
ที่มีส่วนประกอบครบทั้ง 4 ส่ วน คือ กลีบเลียง
้
กลีบดอก เกสรตัวผู้ เกสรตัวเมีย เช่น ชบา
กุหลาบ บัว มะเขือ ผักบุง อัญชัญ แค แพงพวย
้
กฯลฯ 9

10. ประเภทของดอก สามารถแบ่งโดยใช้เกณฑ์ 2 แบบ ดังนี้
1.แบ่ งโดยใช้ องค์ ประกอบของดอกเป็ นเกณฑ์ แบ่งได้เป็ น
•ดอกไม่ ครบส่ วน (Incomplete flower) คือ ดอกไม้ที่มีส่วนประกอบไม่ ครบทั้ง 4
ส่ วน ซึ่งอาจขาดส่ วนหนึ่งส่ วนใดไปหรื อมากกว่าหนึ่งส่ วนก็ได้ เช่น ข้าว ข้าวโพด
ตาลึง เฟื่ องฟ้ า มะละกอ เงาะ มะพร้าว หญ้า บานเย็น กล้วยไม้ จาปา หน้าวัว เป็ นต้น

11. 1.แบ่ งโดยใช้ เกสรตัวผู้และเกสรตัวเมียเป็ นเกณฑ์ แบ่งได้เป็ น
•ดอกสมบูรณ์ เพศ (Perfect flower) คือ ดอกทีมีท้งเกสรตัวผู้และเกสรตัวเมียอยู่ใน
่ ั
ดอกเดียวกัน เช่น กุหลาบ ชบา บัว ถัว มะเขือ พริ ก เฟื่ องฟ้ า อัญชัญ แค ผักบุง
่ ้
แพงพวย ข้าว หญ้า จาปา มะลิ ฯลฯ
•ดอกไม่ สมบูรณ์ เพศ (Imperfect flower) คือ ดอกทีมีเฉพาะเกสรตัวผูหรื อเกสรตัว
้
เมียเพียงอย่างใดอย่างหนึ่ง เช่น ข้าวโพด ตาลึง มะละกอ มะพร้าว หน้าวัว เงาะ ขนุน
บวบ แตงกวา ตาล ฯลฯ
***ข้ อสั งเกต***

13. 1.การผสมพันธุ์ของพืชดอก มี 2 ขั้นตอน
•การถ่ ายละอองเรณู (Pollination) คือ การที่ละอองเรณูไปตกลงบนยอดเกสรตัวเมีย
เกิดได้ 2 แบบ คือ
1.การถ่ ายละอองเรณูภายในดอกเดียวกัน (Self-pollination)
เป็ นการผสมตัวเองอาจจะเกิดจากการผสมภายในดอกเดียวกันหรื อคนละดอกแต่ตน ้
เดียวกันก็ได้ หรื ออาจต่างต้นกันแต่เป็ นพันธุ์บริ สุทธิ์ซ่ ึงมีจีนเหมือนกันเช่น ข้าว ซึ่ง
่ ้
เป็ นพันธุ์เดียวกันและปลูกอยูดวยกัน

14. 2. การถ่ ายละอองเรณูต่างดอกหรือข้ ามดอกกัน (Cross-pollination) เป็ นการถ่าย
ละอองเรณูของพืชชนิดเดียวกันแต่ต่างต้นกันและมีคุณสมบัติทางพันธุกรรม
ต่างกันคือ มีจีนไม่เหมือนกัน
ปัจจัยทีช่วยในการถ่ ายละอองเรณู ได้แก่ ลม น้ า สัตว์ คน ซึ่งการถ่ายละอองเรณู
่
สามารถเกิดขึ้นได้ตลอดเวลาทั้งกลางวันและกลางคืน

15. ปั จจัยบางประการที่ช่วยในการถ่ ายละอองเรณู

16. •การปฏิสนธิ (Fertilization) คือ การที่สเปิ ร์มนิวเคลียสเข้าไปผสมกับเซลล์ไข่ ซึ่งจะ
เกิดขึ้นภายหลังที่ละอองเรณูไปตกลงบนยอดเกสรตัวเมีย ซึ่งมีข้นตอนดังนี้
ั
1.การสร้ างเซลล์สืบพันธุ์ของพืชดอก เซลล์ในอับเรณูจะสร้างละอองเรณู และ
เซลล์ในออวุลจะสร้างไข่

17. การสร้ างละอองเรณูหรือเซลล์สืบพันธุ์เพศผู้
ภายในอับละอองเรณูจะมีเซลล์กลุ่มหนึ่งเรี ยกว่า เซลล์แม่ไมโครสปอร์หรื อ
ไมโครสปอร์มาเทอร์เซลล์ (microspore mother cell) ไมโครสปอร์
มาเทอร์เซลล์จะแบ่งตัวแบบไมโอซิสได้เซลล์ใหม่ 4 เซลล์เรี ยกว่า ไมโครสปอร์
(microspore) แต่ละโครโมโซมจะแบ่งนิวเคลียสแบบไมโทซิส 1 ครั้งได้ 2 นิวเคลียส
คือ เจเนเรทิฟนิวเครี ยส (generative nucleus) และทิวบ์นิวเคลียส (tube nucleus)
ต่อจากนั้นเซลล์จะมีการเปลี่ยนแปลงรู ปร่ างลักษณะภายนอกซึ่ง แตกต่างกันตาม
ชนิดของพืชซึ่งเรี ยกว่าละอองเรณูหรื อแกมีโทไฟต์เพศผู ้ (male gametophyte)

18. การสร้ างละอองเรณู

19. การสร้ างไข่ หรือเซลล์ สืบพันธ์ เพศเมีย
ภายในรังไข่ มีออวุล (ovule) และภายในออวุลเนื้อเยือนิวซลลัส (nucellus)
่
ซึ่งไปเจริ ญเป็ นเซลล์แม่ของเมกะสปอร์หรื อเมกะสปอร์มาเทอร์เซลล์ (megaspore
mother cell) ซึ่งมีโครโมโซม 2n เมกะสปอร์มาเทอร์เซลล์จะแบ่ งตัวแบบไมโอซิส
ได้ 4 เซลล์ แต่ละเซลล์เรี ยกว่า เมกะสปอร์ (megaspore) ซึ่งจะสลายไป 3 เซลล์ เซลล์
ที่เหลือจะขยายขึ้นแล้วมีการแบ่งนิวเคลียสแบบไมโทซีส 3 ครั้ง ได้ 8 นิวเคลียส และ
จะมีการแยกย้ายของนิวเคลียสไปยังบริ เวณต่างๆ ของเซลล์ดงนี้ ั
่
(1) แอนติโพแดล (antipodal) มี 3 นิวเคลียส อยูตรงข้ามกับรู ไมโครไพล์ (micropile)
่
(2) โพลาร์ นิวคลีไอ (polar nuclei) มี 2 นิวเคลียส อยูบริ เวณกลางเซลล์
่
(3)ไข่ (egg) มี 1 นิวเคลียสอยูบิเวณรู ไมโครไพล์
่ ้
(4) ซินเนร์ จิด (synergid) มี 2 นิวเคลียสอยูดานข้างของไข่ เมกะสปอร์ระยะนี้เรี ยกว่า
ถุงเอมบริ โอ(embryo sac)หรื อแกมีโทไฟต์เพศเมีย (female sametophyte)

20. ่
(1) แอนติโพแดล (antipodal) มี 3 นิวเคลียส อยูตรงข้ามกับรู ไมโครไพล์ (micropile)
่
(2) โพลาร์ นิวคลีไอ (polar nuclei) มี 2 นิวเคลียส อยูบริ เวณกลางเซลล์
่
(3)ไข่ (egg) มี 1 นิวเคลียสอยูบิเวณรู ไมโครไพล์
่ ้
(4) ซินเนร์ จิด (synergid) มี 2 นิวเคลียสอยูดานข้างของไข่ เมกะสปอร์ระยะนี้เรี ยกว่า
ถุงเอมบริ โอ(embryo sac)หรื อแกมีโทไฟต์เพศเมีย (female gametophyte)

21. การปฏิสนธิ (fertilization)
เมื่อละอองเรณูตกลงสู่ ยอดเกสรตัวเมีย ละอองเรณูจะงอกท่ อยาว
เรี ยกว่า พอลเลนทิวบ์ (pollen tube) ลงสู่คอเกสรตัวเมีย ทิวบ์นิวเคลียสจะ
เคลื่อนตัวไปตามท่อในขณะที่เจเนเรทีฟนิวเคลียส จะแบ่งนิวเคลียสแบบไม
โทซีสได้สเปิ ร์มนิวเคลียส (sperm nucleus) 2 ตัว เข้าผสมกันนิวเคลียสของ
ไข่ได้ไซโกต (2n) ซึ่งจะเจริ ญเป็ นเอมบริ โอต่อไป ส่ วนอีกนิวเคลียสจะ
เจริ ญเป็ นเอนโดสเปิ ร์ มซึ่งเป็ นอาหารสาหรับเลี้ยงเอมบริ โอ การผสมซึ่งเกิด
จากการผสม 2 ครั้งนี้เรี ยกว่า การปฏิสนธิซอน (double fertilization) ซึ่ง
้
พบเฉพาะในพืชดอกเท่ านั้น

22. 1.ลาดับขั้นตอนในการผสมพันธุ์ของพืชดอก

23. 1.การเปลียนแปลงหลังการปฏิสนธิของพืชดอก ได้แก่
่
่
•ไข่ จะเจริ ญไปเป็ นเอมบริโอ อยูภายในเมล็ด
•รังไข่ จะเจริ ญไปเป็ นผล (Fruit)
•ผนังรังไข่ (Ovary wall) จะเจริ ญไปเป็ นเปลือกและเนือของผล (Pericarp)
้
่
•โพลาร์ นิวคลีไอ จะเจริ ญไปเป็ นเอนโดสเปิ ร์ ม (Endosperm) อยูภายใน
เมล็ด (Seed)
•ออวุล จะเจริ ญไปเป็ นเมล็ด
•เยือหุ้มออวุล (Integument) จะเจริ ญไปเป็ นเปลือกหุ้มเมล็ด (Seed coat)
่
•แอนติโพดัล (Antipodal) และซินเนอร์ จด (Synergid) จะสลายไป
ิ
•กลีบเลียง กลีบดอก เกสรตัวผู้ ยอดเกสรตัวเมียและก้ านชู เกสรตัวเมีย จะ
้
เหี่ ยวแห้งร่ วงไป แต่ในดอกของพืชบางชนิดยังคงมีกลีบเลี้ยง และเกสรตัวผู้
ติดอยู่

24. Double fertilization

25. การเปลียนแปลงหลังการปฏิสนธิของพืชดอก
่

26. ผล
โครงสร้ างของผล
ผลส่ วนใหญ่เกิดจากการเจริ ญเติบโตของรังไข่ ภายหลังจากการปฏิสนธิ แต่กมี ็
็
ผลบางชนิดอาจเกิดได้โดยไม่ตองมีการปฏิสนธิกได้ ซึ่งผลชนิดนี้จะไม่มีเมล็ดหรื อมี
้
แต่เมล็ดลีบไป ผลประกอบด้ วยส่วนที่สาคัญที่เจริญเปลี่ยนแปลงมาจากผนังรังไข่
(Ovary wall)

27. ผลเดียว (Simple fruit) คือ ผลที่เกิดจากรังไข่ อนเดียวที่อยู่
่ ั
ภายในดอกเดียว ซึ่ งถ้าภายในรังไข่ มออวุลอันเดียวจะเจริญ
ี
ไปเป็ นผลเดียวทีมีเมล็ดเดียว เช่น มะยม มะม่วง เงาะ
่ ่
มะพร้าว ลาไย เป็ นต้น ถ้าภายในรังไข่ มหลายออวุลจะเจริญ
ี
ไปเป็ นผลเดียวทีมีหลายเมล็ด เช่น แตงโม องุ่น มะเขือ
่ ่
มะละกอ ส้ม ถัว ทุ รี ยน มังคุด มะขาม ละมุู่ด เป็ นต้น
ผลกลุ่ม (Aggregate fruit)เคือ ผลที่เกิดจากรังไข่หลายอันที่ยในภายในดอกเดียวกัน
่
รังไข่แต่ละอันเมื่อได้รับการผสมแล้วจะเจริ ญไปเป็ นผลหนึ่งผล ทาให้มีลกษณะ
ั
เหมือนผลหลายๆผลอยู่รวมกันเป็ นกลุ่ม หรือกระจุกบนฐานรองดอกเดียวกัน แต่ ไม่
หลอมรวมกัน เช่น ลูกจาก

28. หลายๆดอก โดยแต่ละดอกมีรังไข่อนเดียว รังไข่ของแต่ละ
ั
ดอกเมื่อเจริ ญไปเป็ นผลจะเชื่อมรวมเป็ นเนื้อเดียวกันจนดู
คล้ายเป็ นผลเดี่ยว เช่น สับปะรด ขนุน สาเก ลูกยอ มะเดื่อ
เป็ นต้น

29. เมล็ด (seed)
• พืชส่ วนใหญ่ท่ีพบบนโลกเป็ นพวกที่ใช้เมล็ดในการสื บพันธุ์
• เมล็ด (seed) คือ โอวูล (ovule) ที่ได้รับการผสมและเจริ ญเต็มที่
แล้ว
่
• โอวูล เป็ นอวัยวะหนึ่งของพืชอยูภายในรังไข่ (ovary) ภายใน
โอวูลจะมีไข่ (egg) ซึ่งทาหน้าที่เป็ นเซลล์สืบพันธุ์เพศเมีย

30. เมล็ด (seed)
• เมล็ดประกอบไปด้ วย 3 ส่ วนทีสาคัญ ดังนี้
่
• เปลือกหุ้มเมล็ด (seed coat or testa)
–ไฮลัม (hilum)
–ไมโครไพล์ (micropyle)
• เอนโดสเปิ ร์ ม (endosperm) เช่นในต้นมะพร้าว, ต้นตาล,
ต้นหมาก น้ าและเนื้อภายในลูกของพืชพวกนี้คือ เอนโด
สเปิ ร์ม

31. เมล็ด (seed)
• ต้ นอ่อน (embryo) ประกอบด้วยส่ วนต่างๆดังนี้
– ยอดแรกเกิด (Plumule) เจริ ญไปเป็ นใบและ
ยอด
– ต้ นอ่อนเหนือใบเลียง (Epicotyl) เจริ ญไปเป็ นลา
้
ต้นส่ วนบน ใบ ดอก
– ใบเลียง (Cotyledon) ในพืชใบเลี้ยงเดี่ยวมี 1 ใบ พืชใบเลี้ยงคู่มี 2 ใบ
้
ทาหน้าที่ ย่อย ดูดซึม และสะสมอาหารจากเอนโดสเปิ ร์ม
– ต้ นอ่อนใต้ ใบเลียง (Hypocotyl) เป็ นลาต้นส่ วนที่ถดจากใบเลี้ยงลงมา
้ ั
– รากแรกเกิด (Radicle) เจริ ญไปเป็ นรากแก้ว (Tap root or Primary
root)

32. ยอดแรกเกิด
ต้ นอ่อนเหนือใบเลียง
้
ต้ นอ่อนใต้ ใบเลียง
้
รากแรกเกิด

33. การงอกของเมล็ด
• มี 2 แบบ คือ
• การงอกที่ใบเลียงชูขึนมาเหนือดิน
้ ้
พบในพืชใบเลี ้ยงคู่
• การงอกที่ใบเลียงจมอยู่ใต้ ดน
้ ิ
พบในพืชใบเลี ้ยงเดี่ยว

35. สภาพแวดล้อมที่เหมาะสมต่อการงอกของเมล็ด
• นา ้
• ก๊ าซออกซิเจน
• อุณหภูมิ
• เมล็ดของพืชบางชนิดต้ องการแสงด้ วย จึงจะสามารถงอกได้ เช่ น
เมล็ดยาสูบ, กาฝาก, ผักกาดหอม, ไทร เป็ นต้ น

36. Summary: Monocot vs. dicot
36

37. THE END