Erindi um stafræna borgaravitund við Háskólann á Akureyri 14.3. 2018

1. Borgaravitund á breytingatímum
með nýrri tækni og miðlum:
Stafræn borgaravitund?
Erindi flutt við Háskólann á Akureyri
14.3. 2018
Sólveig Jakobsdóttir
Dósent Menntavísindasviði Háskóla Íslands
soljak@hi.is

2. Umfjöllunarefni
• Hugtök, hugmyndir, lýðræði, stefna og
stafræn þróun
• Áskoranir og álitamál
• Staðlar, lykilþættir og líkön – sjálfsmat
• Verkefni, fræðsla fyrir almenning, foreldra,
kennara, kennaranema
• Lokaorð - umræða

3. Borgaravitund í lýðræðisþjóðfélagi
• Vitund fólks um hvað það merkir að vera
samfélagsþegn eða borgari með þeim
lýðréttindum, skyldum og ábyrgð sem því
fylgir og endurspeglast í daglegu lífi þess
með virkri þátttöku í samfélaginu (Sigrún
Aðalbjarnardóttir, bls. 13, 2011).

4. Borgaravitund dæmi (Sigrún, frh.)
• Hefðbundið: kjósa, ganga í stjórnmálaflokk
• Útvíkkað: bein þátttaka í samfélaginu t.d.
sjálfboðaliðastörf, félagsstörf, þátttaka í
hreyfingum til að vernda umhverfi, stuðla að
mannréttindum
• Gildi: réttlæti og ábyrgð, mannréttindi og
jöfnuður, kærleikur og umburðarlyndi

5. Stefna og námskrá á Íslandi
• Netríkið Ísland 2008;
• Vöxtur í krafti netsins - byggjum, tengjum og tökum þátt 2013:
Stefna ríkis og sveitarfélaga um upplýsingasamfélagið 2013-2016
• Ný námskrá: Grunnþættir menntunar m.a.
læsi í nýjum skilningi
sjálfbærni
heilbrigði og velferð
lýðræði og mannréttindi
jafnrétti
sköpun

6. UNESCO
• Þættir endurspegla áherslur UNESCO í
menntun, sbr. skýrslur um stefnumótun og
hæfniviðmið á sviði UT fyrir kennara
• Sýn um að sjálfbær efnahagsleg þróun
þjóða byggi á færni fólks í notkun tækni,
hæfni til þess til að leysa vandamál og að
skapa nýja þekkingu

7. Fædd í stafrænan heim
Rideout, V. (2017). The Common sense census: media use by kids age zero to eight.
San Francisco: Commonsense. http://www.commonsense.org
Steingerður Ólafsdóttir. (2017). Smábörnin með snjalltækin: aðgangur barnanna og viðhorf
foreldra. Netla. http://netla.hi.is/serrit/2017/menntakvika_2017/001.pdf
Ester Guðlaugsdóttir. (2016). Samkeppnin við snjallsímana. Hefur snjallsímanotkun áhrif á
tengslamyndun foreldra og barna að mati fagaðila í ung- og smábarnavernd?
(meistaraprófsritgerð). Háskóli Íslands, Reykjavík. Sótt af http://hdl.handle.net/1946/26400

8. Stafræn borgaravitund
• Hugtak í þróun en í stórum dráttum er
megináhersla á að fólk verndi og beri
virðingu og umhyggju fyrir sjálfum sér og
öðrum í stafrænum heimi, stundi örugga
netnotkun og nýti miðla og nýja tækni með
ábyrgum og skapandi hætti.

9. Hugtök – tengsl við menntun
• Læsi: tölvu-, upplýsinga-, miðla-, stafrænt læsi,...
• Örugg netnotkun
• SAFT (frá 2004) - Samfélag, fjölskylda og tækni er vakningarátak um
örugga tækninotkun barna og unglinga á Íslandi. Verkefnið hluti af
Safer Internet Action Plan, áætlun EU
• „Stafræn borgaravitund“ (digital citizenship)
• Netborgari? (digital citizen)*
• Netheilbrigði? (cyberwellness)
• Netgreind? (digital intelligence, DQ)
• Tengingar við námskrá s.s. grunnþætti menntunar og
lykilhæfni; námsgreinar s.s. lífsleikni, upplýsingamennt,
áherslur í menntun s.s. borgaramennt/
mannkonstamenntun (character education)
* Stefna Ríkistjórnar Íslands um upplýsingasamfélagið frá 2008-12 nefndist „Netríkið Ísland“
• n)

10. Lýðræði í skólastarfi
• Wolfgang Edelstein. (2010).
Lýðræði verður að læra. Netla
http://netla.hi.is/greinar/2010/005/index.htm
• Starfsháttarannsóknin (Gerður
Óskarsdóttir o.fl., 2014): „Áhrif
nemenda hverfandi“ ( ...“virtust
aðallega felast í þátttöku eldri nemenda í
skipulagningu félagslífsins“)
Í þessari grein fjallar höfundur um mikilvægi þess
að skólar séu börnum uppspretta
lýðræðislegrar reynslu.
Bent er á að einstaklingshyggja og alþjóðavæðing
stefni lýðræði í ýmsum samfélögum í hættu,
eins og sjá má í þeirri hag- og félagskreppu
sem nú gengur yfir. Í stjórnmálafræði er hafin
umræða um siðgæðisforsendur lýðræðis
og síðgæðisstyrk sem þörf er að rækta
til að viðhalda lýðræði þegar kreppur sækja að.
Í greininni eru færð rök fyrir því að mikilvæg
forsenda þess að viðhalda lýðræði sé að
unga kynslóðin fái strax á skólaaldri reynslu af
lýðræðislegum starfsháttum.
Höfundur bendir á ýmsar leiðir sem hægt sé að
fara til að venja ungt fólk við virkt lýðræði, m.a.
• með bekkjarfundum,
• samfélagsverkefnum og
• þátttökunámi.

11. Stafrænt landlag – kjörlendi
Undralönd, villta vestrið?
Mynd tekin af
https://en.wikipedia.org/wiki/Wild_West_shows

12. Þáttur CNN
Underwood, M. K., & Faris, R. (2015).
#Being thirteen: Social media and the hidden world of
young adolescents´peer cutlure.
https://www.documentcloud.org/documents/2448422-being-13-report.html

13. Álitamál og áskoranir í skólastarfi
samfara breyttu stafrænu landslagi
í skólum
Hvað finnst ykkur?
(tökum umræðu í 5-10 mín.)

14. Álitamál og áskoranir í skólastarfi
• Samspil 2015: Leikskóli, grunnskóli,
framhaldsskóli
https://docs.google.com/document/d/1_fORJ-
vYM7N5EcjVaoVNw9LtBYztGPS4N1KOif2Gzy0/edit
• Netið okkar, opið netnámskeið 2017
https://padlet.com/soljak/netaskoranir

15. Umræða kennaranema (2. misseri)
MVS HÍ 2016 eftir vettvangsnám
• Kröfur á kennara um þekkingu og notkun UT
• Skjátími, “netslór”, netávani/netfíkn
• Lýðheilsa og líkamsrækt
• Sjálfsmynd og samfélagsmiðlar
• Samskipti kennara & nemenda á netinu; hvað er viðeigandi?
• Samskipti kennara & foreldra á netinu, formleg og óformleg
• Hvernig eiga kennarar/skólar að bregðast við atburðum á netinu s.s.
Free the nipple?
• Myndatökur, birtingarreglur og öryggi
• Neteinelti þar sem kennarar eru fórnarlömb

16. ISTE: International Society for
Technology in Education
• Setja fram staðla og hæfniviðmið fyrir
nemendur, kennara, stjórnendur, fagfólk í
upplýsingatækni og tölvukennslu
Innihalda t.d. fyrir kennara:
• Stuðla að og vera fyrirmynd nemenda
varðandi stafræna borgaravitund og
ábyrga hegðun.. http://www.iste.org/standards/iste-
standards/standards-for-teachers

17. Nánari hugmyndir um hvað felst í
þessum hugtökum
• 3x3 áherslur Ribble & Alberta fylki í Kanada
(stafræn borgaravitund)
• 7 áherslur í BEaPRO – iKeepSafe (netheilbrigði)
• 8 áherslur í DQ World Economic Forum
(netgreind)
• 8 áherslur hjá Commonsense Media (stafræn
borgaravitund)

18. Ribble: 9 lykilþættir
http://www.saft.is/godar-netvenjur/
http://www.youthmanifesto.eu/

19. Hvernig metið þið ykkur sjálf?
Spurningar
http://bit.ly/2pbpP2T
Svör ykkar
http://bit.ly/2Dqly0F
og SVÖR 67 kennaranema við MVS 2016
http://bit.ly/1XBz5Hl

20. Alberta Education School
Technology Branch
• Vilja tengja betur saman nám sem fer fram í
og utan skóla og nýta tæknina
• Leggja meiri áherslu á stafræna
borgaravitund fremur en boð/bönn (AUP‘s)
• Kynna hugtök og hugmyndir, skorkort og
leiðarvísi um þróun á þessu sviði í skólum

21. Alberta: Borgaravitund þróast í
takt við nýja miðla – stafræn...
• Byggja á hugmyndum um borgaravitund –
• Í stöðugri þróun - sterk tengsl við þróun miðla
• Efla siðgæðisvitund
• Finna jafnvægi milli valdeflingar eintaklinga og
samfélagslegrar ábyrgðar
• Leggja áherslu á þátttöku
• Efla menntun
• Jafnrétti

22. iKeepSafe: Cyberwellness BEaPRO
• B (Balance digital usage): hafa jafnvægi/stjórn á
netnotkun í bland við aðra hluti í lífinu
• E (Ethics): Nota stafræna tækni á ábyrgan og siðrænan
hátt;
• P (Privacy): Vernda einkalíf og viðkvæmar persónulegar
upplýsingar;
• R (Relationships): Viðhalda heilbrigðum samskiptum við
aðra.;
• R (Reputation): Byggja upp góðan netorðstír og
sjálfsmynd;
• O (Online Security): Huga að stafrænu öryggi s.s.
gagnaöryggi.

23. Netgreind – Digital intelligence (DQ)
World Economic Forum
https://weforum.org
Park, Y. (2016, 13. júní). 8 digital skills we must teach our children.
https://www.weforum.org/agenda/2016/06/8-digital-skills-we-must-teach-
our-children
Stafræn...
•Réttindi: málfrelsi, höfundarréttur, persónuvernd
•Læsi: Rökhugsun, sköpun, gagnrýnin hugsun
•Samskipti: Netsamvinna & –samskipti, fótspor
•Tilfinningagreind: Vitund um, reglur, samkennd
•Öryggi (tækni): fartækni, netöryggi, lykilorð
•Öryggi: áhætta v. tengsla, efnis, hegðunar
•Notkun: samfélagsþátttaka, heilsa, skjátími
•Sjálfsmynd: frumkvöðull, “co-creator”, borgari

24. Commonsense Media
Stafræn borgaravitund: efnisflokkar
• Netöryggi (Internet safety),
• Persónuvernd (privacy and security)
• Sambönd og samskipti (relationships & communication)
• Neteinelti og stafrænar uppákomur/spenna (cyberbullying & digital
drama)
• Stafrænt fótspor og orðstír (digital footprints & reputation)
• Sjálfsmynd (self-image & identity)
• Upplýsingalæsi (information literacy)
• Höfundarréttur (creative credit and copyright)

25. Commonsense Media, grunngildi
• Hugrekki (courage)
• Samskipti, samvinna (communication, teamwork)
• Hluttekning, samkennd (compassion, empathy)
• Forvitni (curiosity)
• Þakklæti, auðmýkt (gratitude, humility)
• Heilindi (integrity)
• Þrautseigja, sjálfsagi (perseverance, self-control)
Tengt efni:
Námsefni: https://www.commonsensemedia.org/best-for-character-development-lists
Uhls, Felt, og Wong. (2017). Character is common sense: a report on an initiative linking media, kids,
and character strengths. https://www.commonsensemedia.org/research/character-is-common-sense-
a-report-on-an-initiative-linking-media-kids-and-character

26. Commonsense Media
Digital citizenship - viðurkenningar
• Fyrir kennara (educators), skóla, skólaumdæmi, upplýsingatækni
fagfólk/ráðgjafa
Kostar ekkert og hægt að merkja sig á netinu með rafrænni
viðurkenningu (digital badge), árlegri
Dæmi úr tékklista í veitingu viðurkenningar fyrir kennara:
5 meginþættir: Áætla, undirbúa, framkvæma, sækja um, fagna
1. Kennsluáætlun/áætlanir: námsefni frá CSM kemur við sögu, kenna a.m.k. einum bekk í 3-4 klst.
eða í amk tveimur bekkjum 2-3 stundir; foreldrafræðsla, taka þátt í fagsamfélögum á netinu
2. Skoða upplýsingar frá CSM, upplýsa stjórnendur, setja upplýsingar á kennslusíðu
3. Kenna með CSM námsefni eða verkfærum (Digital passport, compass, bytes), skýrslugerð
4. Sækja um viðurkenningu eða endurnýjun á henni
5. Samfélagsþátttaka (Facebook umræða, deila á Twitter), sýna viðurkenningu

27. Á Íslandi SAFT verkefnið!
Saft.is – Verkefnið Samfélag, fjölskylda og tækni á vegum Heimilis og skóla
Tenging við
Safer Internet Programme European Strategy for a Better Internet for Children.

28. Futurelearn: MOOC fyrir almenning
Becoming a digital citizen – University of York
2017
Vika 1: Kynning
Stafrænt samfélag og borgaravitund
Stafræn gjá í aðgengi og færni
Finna og meta upplýsingar með gagnrýnum hætti
Vika 2: Stafrænt læsi
Stafræn sjálfsmynd/ímynd á netinu (digital identities and personas)
Netöryggi og persónuvernd
Áskoranir og ábyrgð
Vika 3: Stafræn þátttaka (engagement)
Ábyrgð á netinu og siðvenjur/siðferði
Lýðræði og málfrelsi
Að verða “netborgari” (digital citizen)

29. Tékklisti notaður á námskeiði
Futurelearn frá Univeristy of York
• Are you digitally experienced?
• https://york.eu.qualtrics.com/jfe/form/SV_9
HnyKr7hKt2qlH7

30. Digital citizenship
stafræn borgaravitund
• Ohler, J. B. (2010). Digital community - digital citizen.
• Ohler, J. (2012). Digital citizenship means character
education for the digital age.
• Ohler, J. (2016). Four big ideas for the future:
Understanding our innovative selves
• Ohler, J. (2013; 2018). Digital citizenship. Opið
netnámskeið (MOOC) (University of Alaska)
http://www.jasonohler.com/wordpressii/

31. Netið mitt – Netið okkar
Opin netnámskeið um stafræna borgaravitund og
ábyrga netnotkun
• Samstarfsverkefni Menntavísindasviðs –
RANNUM Rannsóknarstofu um upplýsingatækni
og miðlun, Heimilis og skóla/SAFT,
Menntamiðju, 3f og Reykjavíkurborgar
• Styrkir úr Kennsluþróunarsjóði HÍ 2016 og 2017,
Borgarsjóði 2017 og Endurmenntunarsjóði
grunnskóla 2017

32. Könnun - áhugi fyrir námskeiðum?
• Könnun með 38 spurningum send á samfélagsmiðla og
póstlista í byrjun des. 2016, ítrekun miðjan des.
• 132 svör: 84% kvk, 77% 41-60, 59% 15+ starfsár
• Um 64% tengdir grunnskóla, 21% framhaldsskóla, 12%
leikskóla, 8% háskóla, 2% annað
• Kennarar 61%, UT-fag 16%, stjr.11%, for. 3%

33. Niðurstöður
• Stafræn borgaravitund?
18% aldrei heyrt hugtak, 26% kannaðist við,
31% vissi um hvað snérist, 25% þekktu vel.
• Um 31% unnið með markvissum hætti í kennslu eða
uppeldi að því að stuðla að bættri borgaravitund
ungmenna og/eða ábyrgri netnotkun þeirra,
61% að einhverju leyti en fremur ómarkvisst en 8%
lítið eða ekkert gert

34. 36
41
42
45
61
62
63
70
71
71
73
75
78
83
44
46
47
46
33
30
32
26
24
24
22
23
18
16
18
11
10
5
4
3
5
3
3
3
4
2
1
0
1
0
1
2
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
Verslun: Kaup og sala á netinu, greining á…
Vistfræðilegir þættir: s.s. stellingar,…
Borgaravitund: hugtakið; aðferðir til að…
Læsi í víðara samhengi: miðlalæsi,…
Netfíkn, netávani, andleg líðan
Heilsa og vellíðan: jafnvægi í notkun…
Samskipti, sambönd, samvinna,…
Mikla Töluverða Litla Enga

35. Áhugi fyrir opnu netnámskeiði um
stafræna borgaravitund
• 28% sem hafði mjög mikinn áhuga,
• 34% mikinn
• 31% nokkurn
• 5% lítinn áhuga
• 2% lítinn eða engan.

36. Netið mitt, netið okkar 2017
opin netnámskeið
Nám-
skeið
Áherslur Tengingar
Ribble BEaPRO DQ CSM
Netið
mitt
Kynning Citizenship Wellbeing Intelligence Citizenship
Sjálfsmynd,
netorðstír
Reputation ID, footprint self-image, id,
footprint, reputation
Réttindi og
ábyrgð
Rights & responsibilities
Law
Privacy Rights Creative rights
Heilsa og vellíðan
andleg og líkamleg
Health &
wellness
Balance Use, Emotional
Intelligence
Netið
okkar
Samskipti Communications Relationships Communication,
collaboration
Relationships, bullying,
drama
Siðareglur,
netvenjur
Etiquette Ethics Char. ed.
Netöryggi,
persónulegt
og tæknilegt
Security
Commerce?
Online
Security
Safety, security Safety, security
Aðgengi, læsi,
samfélagsþátttaka
Access & participation, Participation,
literacy
Info. literacy

37. W
Þeir sem
stóðu að
nám-
skeiðinu

38. Afrakstur
• M.a. upptökur úr vefmálstofum
https://vimeo.com/album/4468667
• Lesefni og bjargir á vef RANNUM –
rannsóknarstofu í upplýsingatækni og
miðlun
http://skrif.hi.is/rannum/rannsoknir/stafraen
-borgaravitund/

39. Evrópska skólanetið
• Hefur boðið upp á opin netnámskeið um
netöryggi, nú síðast í febrúar – mars 2018
• http://www.europeanschoolnetacademy.eu
/web/online-safety-course-2nd-edition-
• Leggja áherslu á stafræna borgaravitund
http://www.eun.org/focus-areas/digital-
citizenship (1 af þremur megin áherslum)

40. eTwinning – rafrænt skólasamstarf
• Leggur áherslu á samstarf kennara og
nemenda á leik-, grunn- og
framhaldskólastigi m.a. til að efla stafræna
borgaravitund, sjá t.d.
• Cassels, Gilleran, Morvan, og Scimeca. (ritstj.). (2016). Growing
digital citizens: developing active citizenship through eTwinning.
https://www.etwinning.net/en/pub/publications.htm
• Nú einnig að hasla sér völl í kennaramenntun

41. Þróun á þessu sviði við
Menntavísindasvið HÍ (áður KHÍ)
• Samstarf við SAFT, Alþjóðlegi netöryggisdagurinn o.fl.
• Ýmis verkefni: Netnot, Fáðu já/mat á fræðsluefni, neteinelti,
stafræn borgaravitund, hatursorðræða, miðlalæsi o.fl.,
• Meistarprófs- og B.A./B.Ed. verkefni t.d.:
– Bylgja Þráinsdóttir. (2014). Netnotkun og netfíkn ungmenna í 6.–10. bekk í
Fjarðabyggð
– Arnar Úlfarsson. (2016). Birtingarmyndir neteineltis í hópi áttundu- til
tíundubekkinga við þrjá grunnskóla
• Námsþáttur í skyldunámskeið 2. misseris – kennaranema og
á m-námskeiðinu Nám og kennsla á netinu
• Netið mitt – netið okkar, unnið áfram með afrakstur með SAFT

43. Þróum og prófum aðferðir og
námsefni – deilum reynslu og ráðum
• Hugmyndir um kennsluaðferðir
– Aukið lýðræði – þátttökunám
– Framlagsmiðuð kennslufræði, leitaraðferðir
– Umræða – samræða
– Samstarfsverkefni við aðra hópa
– „Tengsla-miðað“ nám („connected learning“)
• Námsefni: Vefsíður, veflæg verkfæri, smáforrit,
myndbönd – erlent og innlent efni
• Áskoranir og álitamál – hvernig bregðast fagaðilar sem
vinna með ungmennum, foreldrar, nemendur, aðrir við?

44. Dæmi um kennara og skóla að
gera áhugaverða hluti
• Sigurrós Ragnarsdóttir kennari í Grindavík að þýða og
prófa efni af Commonsense Media, sjá kynning
https://vimeo.com/album/4468667/video/242904415
• Samfélagsmiðlaverkefni á Ísafirði
https://vimeo.com/album/4468667/video/244732049

45. Lífið var saltfiskur...
• Lífið er nú netið – líka í mörgum skólum?
• Hvernig höndlum við áskoranir og
siðferðileg álitamál í skólum sem tengjast
aukinni tölvu- og netnotkun og stuðlum að
lýðræði og stafrænni borgaravitund
ungmenna?
Menntakvika 2010