it is for class 10

1. संस्कृ त अवकाश कार्यः
नाम- एस. रोहित कु मारः

2. समासः
द्वौ शब्दस्य मेलनेन शब्दे यत्
परिवततनः भवतत तत् समासः

3. षट् समासाः भवन्तत
अव्यतयभाव समासः
तत्पुरुष समासः
कमतधािय समासः
द्ववगु समासः
द्वतद्व समासः
बहुव्रीहह समासः

4. १. द्वतद्व समासः
यत् समासे पूवतपदः तथा
उत्तिपदः प्रधानः भवतः तत्
द्वतद्व समासः

5. (क) इतिेतिः द्वतद्व
उदाहिणातन :-
 ग्रीष्मः च वसततः च शशशशिः च = ग्रग्रष्मवसततशशशशिाः
 िामः च सीता च / सीता च िामः च = सीतािामौ
 फलातन च पुष्पाणण च = फलपुष्पाणण
 कतदः च मूलं च फलं च = कतदमूलफलातन

6. (ख) समाहािः द्वतद्व
उदाहिणातन :-
 अहः च तनशाः च अनय ः समाहािः = अहतनतशम्
 पाणी च पादौ च एषां समाहािः = पाणणपादम ्
 यूकाश्च शलक्षाश्च आसां समाहािः = यूकाशलक्षं
 शीतञ्च उष्णञ्च अनय ः समाहािः = शीत ष्णम् /
शीत ष्णे

7. (ग) एकशेष द्वतद्व
उदाहिणातन :-
 माता च वपता च = वपतिौ
 भ्राता च भग्रगनी ( अथवा स्वसा ) च = भ्रातािौ
 हंसी च हंसश्च = हंसौ
 पुत्रश्च पुत्री ( दुहहता ) च = पुत्रौ

8. २. बहुव्रीहह समासः
र्त् समासे पुवय तथा उत्तर पदः
द्वावपप प्रधानः न भवथः तत्
बिुव्रीहि समासः

9. उदाहिणातन :-
 प्राप्तं उदकं यं असौ = प्रप्त दकः (ग्रामः)
 प्राप्तं उदकं यां सा = प्रप्त दका (नगिी)
 प्राप्तं उदकं यत ् तत ् = प्राप्त दकं (नगिं)
 अधीतम् व्याकिणम् येन सः = अधीतव्याकिणः (ववद्वान्)
 पीतं दुग्धं येन सः = पीतदुग्धः (बालः)
 दत्तं धनं यस्मै सः = दत्तधनः (जनः)
 शुभं आननं यस्याः सा = शुभानना (स्त्री)
 महान ् आशयः यस्यः सः = महाशयः(पुरुषः)
 पीतं अम्बिं यस्यः सः = पीताम्बिम्
(ववष्णुः)
 लम्बं उदिं यस्यः सः = लम्ब दिः (गणेशः)
 नीलं अम्बिं यस्यः सः = नीलाम्बि (साधुः) { श्वेताम्बिः, हदगम्बिः}
 द्वौ पादौ यस्यः सः = द्ववपादः (जनः)
 वीणा पाणौ यस्याः सा = वीणापाणी (सिस्वती)

10. ३. अव्यतयभाव समासः
र्त् समासे पूवय पदः प्रधानः भवतत
तत् अव्र्तर्भाव समासः

11. उदाहिणातन:-
 यथासमयम ् = समयम ् अनततक्रम्य
 यथ न्चचतं=उन्चचतं अनततक्रम्य
 नगिस्य समीपं = उपनगिं
 वधवाः समीपं = उपवधु
 तनजतनं = जनानां अभावः
 तनववतघ्नम ् = ववघ्नानाम ् अभावः
 ववष्ण ः पश्चात् = अनुववष्णु
 अनुिथं = िथस्य पश्चात्
 अनुरूपं = रूपस्य य ग्यम ्
 अनुगुणम ् = गुणानां य ग्यम ्
 प्रत्यथं = अथं अथं प्रतत
 प्रत्यहं = अहतन अहतन इतत
 सबलं = बलेन सह
 सगवतम ् = गवेण सह
 तृणं अवप परित्यज्य = सतृणं

12. धतयवादः