ШУТИС-ийн оюутнууд болон бусад ИС-ийн оюутнуудад зориулав

1. Монголчуудын эдийн
болон оюуны соёлын
хөгжил.
Д. Сэрдарам.
http://mongoliintuuh.blogspot.com/
http://miniiclub.com/forum/

2. ДЭД СЭДЭВ.
• Аж ахуй, түүний гарал үүсэл,
• Нүүдэлчдийн эрхлэх аж ахуй,
түүний онцлог.
• Хотжилт, Монголын хот
суурин, түүний гарал үүсэл
түүх.
• Оюуны соёл – хэл, бичиг үсэг

3. Давид
(Микеланджело)
1501-1504
Raphael Sistine Madonna 1512

4. СОЁЛ гэж юу вэ? СОЁЛ ИРГЭНШИЛ гэж юу вэ?
• Үнэт зүйлсийн нийлэмж
Соёл гэдэг бол оюун ухаант хүн төрлөхтөн буй болсон
цагаасаа эхлэн бүтээсэн үнэт зүйл
• Соёл гэдэг бол хүнд өөрт
нь шингэсэн мөн чанар.
• Соёл иргэншил Нийгмийн тусгал
байдаг уу? шалгуур байдаг уу?
• Урлаг соёл амьдралаас
санаа авахаас илүү
Амьдрал урлагийг дагадаг.

5. ХӨДӨЛМӨР – түүний хуваарь, хөгжил

6. АН ГӨРӨӨ
ХӨДӨЛМӨРИЙН ХУВААРЬ
МАЛ АЖ
АХУЙ
ХӨДӨЛМӨР
ГАЗАР ТАРИАЛАН
ХУДАЛДАА
АЖ ҮЙЛДВЭРЛЭЛ
Мэдээллийн
Технологи
1

7. ХӨДӨЛМӨР, ТЕХНИК ТЕХНОЛОГИЙН ХӨГЖИЛ
※ Source: NSF(2002, 2006), Ahlquvist(2005), reformulated by NCA.
Smart Age ?Smart Age ?
Present
Industry
fusion
OpenEducation_8July2011_DJHwang

8. Соёл иргэншил гэдэг нь
ёс суртахуун,
шашин,
боловсрол,
урлаг,
гүн ухаан,
технологи, материаллаг баялаг
болон магадгүй бусад олон зүйлийн
дээд төвшин дэх хольц нийлэмж.
Английн эрдэмтэн Alfred North Whitehead “Иргэншил” 1934 он.

9. Соёл иргэншлийг 5 чанараар
тодохойлно:
1. Бодит үнэн.
2. Гуа төрх.
3. Бодит үнэн ба гуа төрх хоёрын
шүтэлцээ.
4. Үйл явдал.
5. Амар түвшин оршихуй

10. ХЯЗГААР. Алслагдсан, Соёл иргэншлийн нөлөөлөл бага
байдаг хязгаар газар. Гэхдээ Төвийн нөлөөлөлд харьцангуй
автамтгай байдаг.
ХҮРЭЭ
Соёл иргэншлийн төвийн хүрээлэлд
багтдаг. Шууд хараат байдаг.
ТӨВ
Соёл иргэншлийг
түгээн дэлгэрүүлэгч
стандарт
тогтоогч

11. ЭРТНИЙ СОЁЛ ИРГЭНШИЛ

12. СОЁЛ ИРГЭНШИЛ – ХЭЛНИЙ НӨЛӨӨЛЛӨӨРӨӨ.

13. СОЁЛ ИРГЭНШИЛ – ДЭЛХИЙН 8 том СИ-ийн төв, үйлчлэл

14. СОЁЛ ИРГЭНШИЛ – ШАШИН, ШАШНЫ СЭТГЭЛГЭЭГЭЭР

15. СОЁЛ ИРГЭНШИЛ – ҮЙЛЧЛЭЛЭЭРЭЭ буюу Зөөлөн хүчээр

16. СОЁЛ ИРГЭНШИЛ – ҮЙЛЧЛЭЛЭЭРЭЭ буюу ЭДИЙН ЗАСАГ

17. The Knowledge Economy and Science
СОЁЛ ИРГЭНШИЛ – Эдийн засгийн нөөцийн баялагаар

18. СОЁЛ ИРГЭНШИЛ – ШИНЖЛЭХ УХААН, МЭДЛЭГЭЭРЭЭ

19. • БИД ЯМАР СОЁЛ ИРГЭНШИЛТЭЙ ВЭ?
• БИД ДЭЛХИЙН ХӨГЖЛИЙН ХААНА?
• БИД ӨӨРСДИЙГӨӨ ОЛСОН УУ?
• ЮУГААРАА БУСДААС ЯЛГАРДАГ ВЭ?

20. MaslowMaslow-гийн Нийгмийн хэрэгцээний-гийн Нийгмийн хэрэгцээний
онол- СОЁЛ ИРГЭНШИЛДонол- СОЁЛ ИРГЭНШИЛД
Эрхлэх АЖ АХУЙ нь ЭДИЙН СОЁЛЫН ҮНДЭС
Тухайн Үндэстний эрхлэх АЖ АХУЙ ньТухайн Үндэстний эрхлэх АЖ АХУЙ нь
Үндэстний ЭДИЙН СОЁЛ-ын үндэс болдог.Үндэстний ЭДИЙН СОЁЛ-ын үндэс болдог.
•Юу иддэгЮу иддэг
•Юу өмсдөгЮу өмсдөг
•Хаана амьдардагХаана амьдардаг

21. Эрхлэх АЖ АХУЙ нь ЭДИЙН СОЁЛЫН ҮНДЭС
Аж ахуйгаа эрхлэх мэдлэг
АЖ АХУЙГАА ЭРХЛЭХ ТЕХНОЛОГИ,
БАГАЖ ЗЭВСЭГ, АРГА АЖИЛЛАГАА:БАГАЖ ЗЭВСЭГ, АРГА АЖИЛЛАГАА:
Уурга, Хонин холбоо, Айраг, Тараг, ГэрУурга, Хонин холбоо, Айраг, Тараг, Гэр
MaslowMaslow-гийн Нийгмийн хэрэгцээний-гийн Нийгмийн хэрэгцээний
онол- СОЁЛ ИРГЭНШИЛДонол- СОЁЛ ИРГЭНШИЛД

22. Эрхлэх АЖ АХУЙ нь ЭДИЙН СОЁЛЫН ҮНДЭС
Аж ахуйгаа эрхлэх мэдлэг
Хэрэглээний, Амьдралын
СОЁЛ, ЗАН ЗАНШИЛ
MaslowMaslow-гийн Нийгмийн хэрэгцээний-гийн Нийгмийн хэрэгцээний
онол- СОЁЛ ИРГЭНШИЛДонол- СОЁЛ ИРГЭНШИЛД
Хэрэглээ – Амьдралын хэвшлийн СОЁЛ::
Хоолны соёл, Хувцасны соёл, БайгалХоолны соёл, Хувцасны соёл, Байгал
хамгаалах, Мал адгуулах соёл, Хэл яриа,хамгаалах, Мал адгуулах соёл, Хэл яриа,
Хүмүүжлийн, Гэр бүлийн, Баяр ёслолынХүмүүжлийн, Гэр бүлийн, Баяр ёслолын

23. Эрхлэх АЖ АХУЙ нь ЭДИЙН СОЁЛЫН ҮНДЭС
Аж ахуйгаа эрхлэх мэдлэг
Хэрэглээний, Амьдралын
СОЁЛ, ЗАН ЗАНШИЛ
ОЮУНЫ СОЁЛ
ОЮУНЫ СОЁЛ:
•Материаллаг соёлоор хязгаарлагдахгүй, түүнийг бүтээсэн технологи, ур
чадвар.
•Дуу бүжиг, Баяр ёслол – Бэлэгдэл зүй. Үлгэр домог. Дууль. Түүнийг тээж
яваа иргэд
•Бичиг үсэг – Ном судар хадгалах, хэвлэх, дамжуулах.
•Барилга байгууламж – Хот суурин, хөшөө дурсгал, булш бунхан,
Археологийн олдвор

24. Гоо зүй, Мэдлэг,Гоо зүй, Мэдлэг,
УХАМСАРТАЙУХАМСАРТАЙ
БАЙХ ҮНЭТ ЗҮЙЛБАЙХ ҮНЭТ ЗҮЙЛ
• Гоозүйн хэрэгцээ өөрийн сайн сайхны төлөө
гоо сайхан байх.
• Танин мэдэх хэрэгцээ:Хүний өсөн нэмэгдэж
байдаг хүсэл тэмүүллээ хангахын тулд
мэдлэг эзэмших
• Өөрийгөө хөгжүүлэх хэрэгцээ: авъяас,
чадвар, чадамжаа ашиглах, хөгжүүлэхийг
чармайх
• Ялгаатай байх хэрэгцээ: БИ МОНГОЛ ХҮНЯлгаатай байх хэрэгцээ: БИ МОНГОЛ ХҮН

25. Эрхлэх АЖ АХУЙ нь ЭДИЙН СОЁЛЫН ҮНДЭС
Аж ахуйгаа эрхлэх мэдлэг
Хэрэглээний, Амьдралын
СОЁЛ, ЗАН ЗАНШИЛ
ОЮУНЫ СОЁЛ
ҮНЭТ ЗҮЙЛС

26. НҮҮДЛИЙН СОЁЛ ИРГЭНШИЛ
• 10000 жилийн тэртээ адуу гаршсан.
• МОРЬ + АРАЛ ТЭРЭГ = Нүүдлийн
соёл иргэншил.
• МАЛ АЖ АХУЙ.
• ГАЗАР ТАРИАЛАН
• Худалдаа наймаа – Торгоны зам
• Материаллаг байдлаасаа илүү
Оюун санаагаараа хөгждөг
НҮҮДЭЛЧИД

28. НҮҮДЛИЙН СОЁЛ ИРГЭНШИЛ
НҮҮДЭЛ: Бэлчээр – Өвс ургамал – Мал сүрэг – Амьдрах хэв соёл буюу Зан заншил –
Арга технологи – Дэвшил, Хөгжил дэвшил.
ЦАГ АГААР: Эрс тэс уур амьсгал. Өргөн уудам орон зай. Хатуу ширүүн орчин.
МАЛ СҮРЭГ: Хонь – Үхэр – Адуу – Ямаа – Тэмээ.
ХООЛ УНД: Мах, Сүүн бүтээгдхүүн
ХЭРЭГЛЭЭ: Хувцас – Гоёл чимэглэл – Цол хэргэм – Эд хөрөнгө – Баяр ёслол.

30. ТЭРЭГТ ДУГУЙ ЭНЭ БҮС НУТАГИЙН
ТҮГЖИГДМЭЛ БАЙДАЛ АЛГА БОЛОВ.
Адууг Евроазид гэршүүлсэн. МЭӨ10000 жил
МОРЬ + ТЭРЭГ = НҮҮДЛИЙН
СОЁЛ ИРГЭНШИЛ
Солонгосоос Каспи хүрсэн газар
нутагт тархсан иргэншил
НҮҮДЛИЙН МАЛ АЖ АХУЙ,
ХУДАЛДАА НАЙМАА,
ЦЭРЭГ АРМИ-д хэрэглэгддэг

31. ТАВАН ХОШУУ МАЛ .
• Төв азийн эрс тэс уур
амьсгалтай экологийн орчин,
газар зүйн өндөрлөг, хуурай
энэ газарт дасан зохицож
амьдардаг амьтдаас 5 хошуу
мал
• Газар тариалан шинжлэх
ухаан техникийн дэвшилийн
үр дүнд аж ахуйн болж хөгжив.

32. ТАВАН ХОШУУ МАЛ - МОРЬ
• Адууг эрхэмлэн өсгөдөг.
Адуу нь энгийн болон
цэргийн гол уналга хөсөг,
тээвэр холбооны хэрэгсэл.
• Хийморь – Баялагийн эх нь.
• Мах, сүү нь тэжээллэг хүнс,
хялгас, шир нь ахуйн
хэрэглээнд түүхий эд болдог.
• АДУУ – АЙРАГ – ДУУ –
НААДАМ – ХӨГЖИМ .

33. Хараа ихт 4 хөлт Хар сүлд Цэрэг дайны
хийморийг бэлэгдсэн сүлд
Төрийн их сүлд 9 хөлт Цагаан сүлд
Чандмань эрдэнэ нуруунаа тээгч морин эрдэнэОлон улсын Морин хуурчдын Их наадмын лого

34. 999 морин хуурчид зэрэг
тоглосон. 2011 оны 7 сарын 5

35. ТАВААРЛАГ МАЛ - ҮХЭР.
• Бод болон бог мал гэж хуваадаг
• Үхэр хамгийн таваарлаг мал.
• 5 хонь, 10 ямаа нийлж 1 БОД.
• Хонь бол мөнгөний нэгж болон
эквивалентийн үүрэгтэй, гол
хүнсний бүтээгдхүүн болдог.
• Тэмээ: Бактериан тэмээний 96%
нь Монгол улсад байдаг.
• 1207 онд Тангуд улсаас “тууж
баршгүй их тэмээ олзлон авсан”
үеэс Монголд тэмээ их болжээ

36. БЭЛЧЭЭР – НҮҮДЭЛЧИД
• Эрс тэс уур амьсгалтай, ган зуд
болдог Төв азийн өндөрлөг газрын
70 гаруй хувь нь бэлчээрлэх боломж
• Сүргийн бүтэц нь: Хонь – Үхэр –
Адуу – Тэмээ – Ямаа гэсэн дараалал.
• Бэлчээрийн даац 23 сая толгой мал.
• Одоо 50 гаруй сая толгой малаас 0.3
сая тэмээ, 2.2 сая адуу, 2.4 сая үхэр,
17 сая хонь, 18.3 сая ямаа
тоологджээ.

37. 낙타, 0.7
말, 6.1
소, 6.2
양, 42.6
염소, 44.4
МОНГОЛЫН 5 ХОШУУ МАЛЫН ХУВЬ
ЯМАА 44.4
ХОНЬ , 42.6
ТЭМЭЭ
0.7
ҮХЭР 6.2
МОРЬ 6.1

38. ХООЛЛОХ СОЁЛ
• Аливаа үндэстний эдийн
засгийн үндэс нь уламжлалт аж
ахуй эрхлэлтээс гадна хоолны
соёл болон хувцаслалт, амьдрах
байр сууц нь байдаг.
• Аж ахуйгаа сайн эрхэлж байж
байгаль – цаг агаартаа дасан
зохицсон хоол унд, хувцас
хэрэгсэл, орон сууцтай болдог
• Идэхийн төлөө амьдардаг уу?
Амьд явахын төлөө иддэг үү?

39. ХООЛЛОХ СОЁЛ
• Я.Цэвэлийн тэмдэглэснээр
Монголчуудын хоол хүнсийг
ерөнхийлсөн нэрээр авч үзвэл
• махан хоол 180 гаруй,
• цагаан идээ ба цагаан хоол 130
гаруй,
• боов идээний хүнс 30,
• бүгд 350 төрлийн Монгол хоол
байдаг ажээ.
• Идэхийн төлөө амьдардаг уу?
Амьд явахын төлөө иддэг үү?

40. ХООЛЛОХ СОЁЛ
• НҮҮДЭЛЧИД БОЛ МАХЧИН ХҮМҮҮС БИШ
• “Мал муулах” өндөр соёлтой гэдэг ч Муслим
шашны “Халл арга” хамгийн сайн гэдэг
• Хоол боловсруулах өндөр соёлтой - Нүүдэлчид
• Мах биш БОРЦ-ыг өргөн хэрэглэдэг

41. • Борцыг 1-3 жил хадгалахад чанараа алдахгүй, 214 гр борц 1 кг ястай махтай
тэнцэнэ.
• Өвөл гаргасан бодын махыг борцлон хавар зун хэрэглэнэ. Намар гаргасан малын
махыг хоёр хуруу хэрийн өргөн зүсэж давслаад шүүс нь тунах үед гаргаж тос
шороогүй нар туссан салхи нэвтрэх газарт хэцэнд зүүнэ.
• Нар хурц бол мах нь гашуурч сүүдэрт чийг авбал үнэр ордог тул Монголын цаг
агаар их тохирсон. Мах эвэрсний дараа эрт оройн илч багатай наранд өлгөдөг.
• Хуурай, өндөрлөг Төв азийн нутагт л БОРЦ-ыг гэрийн аргаар хийдэг.
Шууз буюу КАЗ хийдэг. Адууны
хоёр талын 24 ширхэг хавиргыг
харвингаар хийдэг. Удаан
хадгалж болдог

42. ХООЛЛОХ СОЁЛ
• Хүнсний хэрэглээ: МАХ, Сүүн бүтээгдхүүн,
Дайвар бүтээгдхүүн
• Хоол боловсруулах соёлтой. Борц, Ааруул,
айраг, тараг, өрөм хийх нарийн технологи
• 1 кг борцны илчлэгийг шинжлэх ухаан 3860-
4240 клар гэж тогтоосон
• Айраг – BRAND.

43. ХООЛЛОХ СОЁЛ
• Цагаан идээ боловсруулах технологитой.
• Тараг – ЁгуртБолгараас биш Төв азийн нүүдэлчид
• Айраг, Тарагны нэрмэл – Охь, Сувс Арз, Хорз
• Сүү – Өрөм – Цөцгий – Зөөхий – Цагаан, Шар
тос, Ээдэм, Бяслаг, Хоормог, Тараг, Архи,
Цагаа, Аарц, Ааруул, Цөрөм, Шар ус.
1. Бүрхээр
2. Тогоо
3. Ус халаах
халаавч
4. Ороолт
5. Чигжээ
6. Цорго

44. ХООЛЛОХ СОЁЛ
• Сүү – Өрөм –
• Цөцгий: Үнээгээ сааж, саамаа шүүсний дараа
60-70 хэм хүртэл халаана. Тэгэхдээ хөөртөл
халааж болохгүй. Халаасан сүүг тос ялгах
машиныхаа тогоонд хийгээд аажим эргүүлнэ.
Хүрдний эргэлт жигдэрмэгц тогооны цоргыг
нээж сүүгээ машиндаж эхэлнэ.
• Шингэн сүү, цөцгийн өтгөн шингэний байдалд
тохируулан машиныхаа эргэлтийг сааруулах юм
уу хурдасгах зэргээр тохируулна. Сүүг
машиндаж дуусаад аяга хэртэй халуун усаар
машины хурдыг цэвэрлэж машиндаж гаргана.

45. ХООЛЛОХ СОЁЛ
• Цөцгий: Ваар сав, эсхүл модон суулганд түүхий
сүүгээ хйигээд уур амьсгал тэнцүүхэн 20-30
градус орчмын халуунд, саруул тунгалаг
сэрүүхэн өрөөнд 6-8 цаг байлгавал сүү нь ээдээд
дээгүүр нь шарангуй өнгө татаж гөлмөгтсөн хоёр
гурван хуруу зузаан давхарга буй болно.Үүнийг
зөөхий гэнэ.
• Сүү эдэж зөөхий болох нь цаг ууртай шууд
холбогдох тул заримдаа хэд хоноод сая ээддэг ч
буй. Сүү ээдмэгц даруй зөөхийг хамаж авна.
Зөөхийг хамсны хойно ээдсэн сүүн дээр үлдэх
нэг нимгэн давхрагыг шингэн зөөхий гэнэ.6 кг
сүүнээс 1200-гаас 1800 грамм зөөхий гаргаж
авдаг.

46. ХООЛЛОХ СОЁЛ
•Хольсон тос
Шар тосыг ялгаж ээзгий хийж хутгасан цөвийг
ээзгийтэй тос гэх буюу зарим нутагт холиотой
тос гэнэ.
•Шарыг нь авсан цөвөн дээр мэхээрийн гурил
холивол бор тос болох бөгөөд үүнийг мэхээрт
тос гэдэг.
•Мэхээрийн гурил ээзгий мэт хольцгүйгээр
хайлуулж шарыг нь багаар авсан тосыг
хайлмаг гэнэ. Цөвөнд сүү хийж аривжуулан
гурил нэмж хольсон тос хийнэ. Үүнийг зарим
нутагт хайлмаг гэнэ.

47. ХООЛЛОХ СОЁЛ
• Шар тос: Хурааж хуршуулсан өрөм, зөөхий
цагаан тосыг тогоонд хийж зөөлөн галаар
халааж хутгахад шар тос аяндаа ялгарна.
Үүнийг бог малын гүзээ олгой гэдсэнд хийж
царцаагаад хадгална.
• Шар тосыг гүйцэд ялгахын тул буцалж буй
тосныхоо гуравны нэгээс ихгүй ээзгий хийж
хутгана. Ингэ гүүний сүүг айраглаж исгээд
1000-2000 орчим бүлэхэд мөндөр мэт үрлэн
тос унана. Үүнийг өглөөний сэрүүнд хаман
авч хүйтэн усанд базан ялгана. Шар тосыг
давсан дотор хадгалвал хөгцөрч муудахгүй.

48. ХООЛЛОХ СОЁЛ
•Хольсон тос Шар тосыг ялгаж ээзгий хийж
хутгасан цөвийг ээзгийтэй тос гэх буюу зарим
нутагт холиотой тос гэнэ. Шарыг нь авсан
цөвөн дээр мэхээрийн гурил холивол бор тос
болох бөгөөд үүнийг мэхээрт тос гэдэг.
Мэхээрийн гурил ээзгий мэт хольцгүйгээр
хайлуулж шарыг нь багаар авсан тосыг
хайлмаг гэнэ. Цөвөнд сүү хийж аривжуулан
гурил нэмж хольсон тос хийнэ. Үүнийг зарим
нутагт хайлмаг гэнэ.
•Бог малын сүүгээр хийсэн ааруул: цөрмийн
ааруул (бог малын сүүгээр хийсэн ааруул);

49. ХООЛЛОХ СОЁЛ
• Цагаан тос: Хураасан зөөхийгөө марль,
даавуун уутанд хийж өлгөн шар усыг нь
шүүрүүлээд дараа нь саванд хийж хутган,
тослогийг нь шар уснаас салгана. Үүнийг
цагаан тос гэнэ.
• Намар оройхон болох үед зун хурааж
нөөцөлсөн өрөм, зөөхийгөө хайлж шар
тосыг нь ялгаж аваад үлдсэнийг нь
ээзгийтэй хольж хонины гүзээнд хийн
царцааж өвлийн хүнсэнд нөөцөлдөг.
•

50. ХООЛЛОХ СОЁЛ
• Ээдэм: Хөөрүүлсэн халуун сүүн дээр бага зэрэг
тараг хийж ээдүүлэн шар сүүнээс нь ялган авч
үлдсэн цагаан шаарыг бяслаг шахахгүйгээр
хийдэг идээ юм. Аяга ээдэм идэхэд тамир тэнхээ
оруулах, элдэв хорыг биеэс зайлуулах, ялангуяа
элэг цөсний өвчинд эм болдог.
• Ээзгий: Ээзгий хийхдээ сүүг бяслаг шахахтай
адил ээдүүлэн харин шар сүүг нь шүүж ялгалгүй,
зөөлөн галаар буцалган ээдэмд нь шингээн
ширгээдэг. Ингэхдээ ээдмийг жижиглэн
хусуураар хутган хүрэн шаргал өнгөтэй болтол
нь хуураад тусгайлан бэлтгэсэн дэлгэц модон
дээр гарган тавьж хатаана

51. ХООЛЛОХ СОЁЛ
• Аарц: Тогоо нэрэхэд гарсан цагаа, буцалгасан
айраг, таргийг шүүж аарц бэлтгэнэ. Аарцыг 2
янзаар хийдэг. Цагааг шүүж хийсэн аарцыг
нэрмэлийн аарц, таргийг шүүж хийсэн аарцыг
тарагны аарц гэнэ. Нэрмэлийн аарцыг хийхдээ
цагааг өөр саванд юүлж 10-12 цаг байлган хөргөнө.
Энэ үед уургийн зүйл нь тунгаагдана. Дараа нь
даавуун уутанд хийж зөөлөн шахаж шар усыг нь
гадагшлуулна. Үүний дараа аарцны жингийн 30
хувьтай тэнцэх сүү хийж, дахин шүүгээд сэврээнэ.
Тарагны аарц хийхдээ шинэ бүрсэн тарагийг
зөөлөн гал дээр 30 минут буцалгаад шүүдэг. Бэлэн
болсон аарцыг гүзээнд хадгалах ба намар орой
бэлтгэн өвлийн турш хадгалан хавар голдуу
хэрэглэнэ. Аарцыг чийггүй сэрүүн орчинд
хадгална.

52. ХООЛЛОХ СОЁЛ
• Шимийн архи: Тогоо нэрэхдээ бэлтгэсэн
цагаагаа, эсвэл таргаа тогоонд бялхтал хийж,
дээр нь дээшээ шувтан хоёр тохой өндөр
бүрхээр суулгаж, түүний амсар дээр жалавч
буюу жижиг тогоо тавина.
• Цагаа буцлахад спирт ууршин дэгдэж хүйтэн
ус бүхий жалавчны ёроолд хөрөөд дусал
болон доош унахдаа бүрхээрийн дунд хавьд
байрлах тосгуурт хураагдан тусгай цоргоор
гадагш гоожиж, тоссон саванд архи
хуримтлагдана. Анх гоожсон архийг “сувс”
гэх ба энэ нь хамгийн муу чанартай архинд
тооцогдоно.
1. Бүрхээр
2. Тогоо
3. Ус халаах
халаавч
4. Ороолт
5. Чигжээ
6. Цорго

53. ХООЛЛОХ СОЁЛ
• Шимийн архи: Сувсаа дахин нэрвэл архи
болох бөгөөд үүнийг “арз”, арзаа дахин нэрвэл
“хорз”, хорзоо нэрээд “шарз”, шарзаа нэрээд
“борз” болно. Ийнхүү хэдий олон дахин нэрэх
тусам архи нь төдий чинээ хатуу гардаг. Харин
жалавч буюу бүрхээрийн дээр байх жалавчны
ус 30 орчим хэм халахад хүйтэн усаар сольж
дүүргэнэ.
• Тогоо нэрэхэд дөрвөн удаа ус сольдог. Усыг
олон солих тусам архины чанар муудах тул 1-2
удаа соливол сайн. Шимийн архин дээр чавга
хийж амсрыг сайтар битүүмжлээд чанга боож,
дээр нь шаазан сав хөмрөн метр хиртэй нүх
малтан булж жил өнжөөд гаргасныг “дармал
архи”, 2-3 жил хадгалаад хур архи болгохыг
“хуршаасан архи” гэнэ.
1. Бүрхээр
2. Тогоо
3. Ус халаах
халаавч
4. Ороолт
5. Чигжээ
6. Цорго

54. 1. Бүрхээр
2. Тогоо
3. Ус халаах
халаавч
4. Ороолт
5. Чигжээ
6. Цорго

55. 100гр нь нэг хонины махтай тэнцэх
илчлэгтэй

56. Хар сульМэхээрИшгэн шарилж Гоёо
БАЙГАЛИЙН ХИШГИЙГ ХООЛНЫ ТӨРӨЛДӨӨ ОРУУЛДАГ.
-Өвс ургамал цэцэг ногоог цагаан идээндээ хольц болгон.
-Тусгайд дарж хавар, намар хэрэглэх
-Байгалийн жимс, жимсгэнээр хоолондоо дайвар болгох.

57. ХООЛЛОХ СОЁЛ
• Манж болон Шарын шашны нөлөөгөөр
Баяр ёслол – Хооллох соёлд өөрчлөлт орсон
• Гадаад орноос ирсэн алкогол өндөртэй архи
Монгол хүний сэтгэхүй, генид нөлөөлсөн.

58. Гадны алкахол өндөртэй архи Монгол хүний
сэтгэхүйд хурц нөлөөтэй гэж судлаачид дүгнэдэг

59. МАНЖ-аас МОНГОЛД хуульчилсан зүйлс
• Монгол хүний хувцас хэрэгслийг
ӨНДӨР ӨРТӨГ-тэй болгосон.
• Морины хэрэгслээс Дайны
зориулалттай зүйлсийг хассан.
• Наадмыг хуульчилж СУР
ХАРВААГ хөөрхийлөлттэй болгов.
• Найр наадам, Цагаан сар зэрэг зан
заншилд өөрчлөлт оруулсан.
• 3 чулуу Монгол хүний мөн чанарыг
алдагдуулсан.

61. морин дээрээс эргэж харавдаг байлдааны аргыг барууны түүхэнд Партианы
харвалт /Partian shot/ гэж нэрлэдэг

62. МОНГОЛ ЭРЧҮҮДИЙГ ХҮЙТЭН
ЧУЛУУГААР НОМХОТГОСОН ТҮҮХ
•ЭД ЗҮЙЛД ДУРТАЙ БОЛОХ СЭТГЭЛГЭЭ
•НИЙГЭМ ПРАГМАТИК БИШ ДРАМАТИК
ХЭЛБЭРТ АВТАЖ БАЙНА.
•ЖИРИЙН ЗҮЙЛИЙГ ҮНИЙГ ӨНДӨРСГӨХ
•ЭРЧҮҮДИЙН ЗАН ЧАНАР, ХҮЧИРХЭГ БАЙДАЛ
МУУДСАН

63. ХУВЦАСНЫ СОЁЛ
• ХУВЦАС БУРХАН БИЕ ЧӨТГӨР
• Хувцас бол Байгаль – Цаг уурын онцлогийг
тусгасан бүтээл.
• Монгол хувцас: Малгай, Дээл, Бүс, Шалбуур
өмд, Гутал
• Материал: Гадаад худалдаанаас хараат
байдаг нь тэдний дайн хийх гол шалтгаан
болдог байсан
• Үндэсний хувцасны гол материалаа хаанаас
авч байгаа нь ХАМГИЙН ЧУХАЛ
АСУУДАЛ

64. Хүрлийн үеийн хадны зурагт

66. Хүннүгийн үеийн дээл
1924 онд Козловын
судалгааны анги Ноён
уулнаас олсон Хүннү дээл.
Одоо Санкт-Петрбургийн
Эрмитаж-д хадгалагдаж
байна.

67. 1924 онд Козловын судалгааны анги
Ноён уулнаас олсон Хүннү дээл.
Одоо Санкт-Петрбургийн Эрмитаж-д
хадгалагдаж байна.

68. ХЯТАН УЛСЫН ҮЕИЙН НҮҮДЭЛЧДИЙН ХУВЦАС.
МЭ Х зуун
Хятан цэрэг. Ляо улсын судар.
Судлаач С. Баярын илтгэлээс

69. ХЯТАН УЛСЫН ҮЕИЙН НҮҮДЭЛЧДИЙН ХУВЦАС.
МЭ Х зуун
Хятан цэрэг. Ляо улсын судар.
Судлаач С. Баярын илтгэлээс

70. ХЯТАН УЛСЫН ҮЕИЙН НҮҮДЭЛЧДИЙН ХУВЦАС.
МЭ Х зуун
Хятан цэрэг. Ляо улсын судар.
Судлаач С. Баярын илтгэлээс

71. Торгон дээр зурагдаж үлдсэн Хятаны морь сургагч. Хурдан согсоо, хурдан сүүл гаргах зан үйлийг одоо
манай морь уралдуулах соёлд үлдсэн байна. Цаашилбал Сяньбийн Вэй улсын үеийн оршуулгын хананы
зурагт мориныхоо сүүл, согсоог боосон байдаг. Эл ёсыг маш эртнээс нүүдэлчдийн дунд байсан гэж
үзэж болно. Хятаны эрийн дугуй захтай дээл бол хятадуудын “ху нарын дээл” хэмээгдэх дээл. Нэг
ёсондоо цэргийн дүрэмт хувцас. Нүүдэлчдийн энэ дээлийг Сяньбийн Вэй улсаас хойш умарт хятадын
хагас суурин улсын дунд өргөн хэрэглэж ирсэн. .
Юань улсын үеийн зураг
дээр ч харагддаг. Харин
Манж Чин улсын үед дээл
хувцас дүрэмчлэгдэж энэхүү
дээлийг өмсөхөө больсон мэт
санагддаг юм.
Хятан эрийн үс залаа бол
Хятан болоод татаарууд дунд
түгээмэл байжээ.
Толгойнхоо үсийг ийнхүү
хусаж санчигныхаа үсийг
үлдээдэг ёс нь нарыг тахих
бөө мөргөлийн эртний зан
үйлтэй холбоотой.
Судлаач, эрдэмтэн
Shirchin Baatar

72. Их Монгол улсын үеийн дээл
Сүхбаатар аймгийн Дариганга,
Эрдэнэцагаан, Онгон сумдын нутагт орших
Монголын үеийн хүн чулуунууд. 12-р зуун

73. Сүхбаатар аймгийн Дариганга,
Эрдэнэцагаан, Онгон сумдын нутагт орших
Монголын үеийн хүн чулуунууд. 12-р зуун

74. XIII-XIY зууны Юань улсын хаад, хатадын
зураг. Тайваны Үндэсний түүхийн Музейд
хадгалагдаж байгаа зураг.
8 хаан, 15 хатадын хөрөг зураг байдаг

75. ИЛЬ ХААДЫН МОНГОЛЧУУДЫН ХУВЦАС.
ИЛЬ ХААД-ын улсын хаан ширээнд
өргөмжлөх ёслол. 12-р зуун

76. ЮАНЬ ГҮРНИЙ ҮЕИЙН МОНГОЛ ХУВЦАС.

77. Хааны
Намрын
Ав
хомрого.
1279 он.
Лю
Гуандао
гэдэг
зураач
энэ
зургийг
зурсан.
Хааны
ордны
хувцас
урлаач
байсан.

78. МАНДАХ ТӨРИЙН МАЛГАЙ:
• Хурц ширүүн, харилтгүйн утга бэлгэдсэн
товгор оройтой малгай нь дэлхий ертөнцийг
дүрсэлсэн.
• Тойрсон ширээсээр 32 хөх монголыг
төлөөлүүлэн нарны цацраг мэт.
• Уламжлал ёсоор хөлт өрх хийж, магнай хэсэгт
ганц цагаан сувд шигтгэсэн.
• Дээд хэсэгт ариун бэлэгдэл бад суурин дээр бат
найман зангилаа, сампин зангиджээ.
• Алт,мөнгө,сувд, шүрийг өнгө зохицуулан
гоёсон байна.

79. 1999 онд Цагаан ханангийн агуйгаас олдсон
язгууртны булш XIII-XIV зууны үеийн монгол
Бургасны
мөчрийг ногоон
эсгийгээр урт
нарийн болгон
ороосон, дугариг
суурьтай дөрвөлжин
оройтой. Тогос,
зэрлэг нугасны өд
гэх мэт янз бүрийн
гоёл чимэглэл
Зиндаа өндөр байх
тусам богтогын
хийц илүү уран,
чамин байна.
Монголчууд тоорцог, лоовууз, дөрвөн
чихтэй шовгор малгай зэрэг өөр
өөрийн зориулалт бүхий 200 гаруй
нэр төрлийн хэлбэр хийц, нэр бүхий
малгай

80. Малгай бол Нийгмийн хөгжлийг дагаж хамгийн их өөрчлөгддөг. Манжийн үеийнх
Торгон цэргийн малгай

81. Богтого малгай
өмссөн сүрлэг,
үзэсгэлэнтэй
бүсгүйчуудийн
тухай Марко Поло,
Гилеом Рубрук
зэрэг олон хүний
тэмдэглэлд

82. ДЭЛГЭРЭХ /тэгш/ ТӨРИЙН ДЭЭЛ
• Тод цайвар, Хурц өнгөтэй
• .
БҮТЭЭХ ТӨРИЙН БҮС
• Задран сарнисныг эвлүүлэн бүтээхийг бэлэгдэн,
элгэн хүрэн, тод өнгийн бүс.
• Үндэсний хээгээр чимсэн толь, аралтай.
• Бүсний ташаа хэсэгт хоёр агсаргатай.

83. ”Таван үйлийн
тэмдэглэл”-д
өгүүлсэн нь:
”…Цинь Ши
хуандигийн
6-р оноос
ихэс хүмүүс
цөмөөр Э-
дигийн
хувцсыг
өмсөх
болов”.

84. ТҮШИХ ТӨРИЙН ГУТАЛ
• Бөх батын шинжтэй гурван давхар
наамал ултай, 64 угалзтай.
• Шарын зооны ширийг тусгайлан
боловсруулж хийсэн, зулаг түрийнд нь
ариун их зам туулахын бэлэгдэл далай
хээг хөөлгөн урладаг.
• Гурван цагийг илэрхийлэх гурвал
хавчаарыг ногоон сарьсаар хийдэг.

85. Ховд аймгийн Мянгад сумын нутаг Урд улаан
үнээт уулаас 2015 онд Монголын Үндэсний
музейн судлаачид, Мөнххайрхан сумын нутаг
Үзүүр гялан хэмээх газраас 2016 онд Ховд их
сургуулийн судлаачид тус тус илрүүлэн
судалж буй хоёр хадны оршуулгаас гарсан
хосгүй үнэт түүхэн олдворууд дэлхий дахинд
шуугиан дэгдээсэн.
Нүүдэлчдийн эдийн соёл, хувцаслалт, ур
ухаан, гоо сайхны мэдрэмж зэрэг олон
зүйлийг эдгээр дурсгалаас харж болно.
Бидний хамар дор гайхамшиг нуугдаж

86. Булган аймаг Баяннуур сумын Шороон бумбагарын олдвор. YIII зууны үед холбогдох Уйгарын үеийн дурсгал. 2013 – 2014 он

87. ГУТАЛ Шир. Өндөр 38 см, улны урт 25 см, улны
өргөн 7,2 см Хүрэн шаргал өнгийн ширээр хийсэн,
түрий нь өвдөг хэсгээрээ өндөрссөн, дөрвөн давхар
наамал ширэн ултай.
Уг гуталд зулаг, түрийн залгаас байхгүй, хоёр
хажуудаа босоо шулуун залгаастай, хоншоор
хэсгийг нь тусад нь залгасан.
Нийт гурван хэсэг эсгүүртэй. Эдгээрийг шар
өнгийн шөрмөс бололтой, нарийн утсаар тун
цэвэрхэн залган оёжээ.

88. • Монгол гутал дугуй улт, ээтэн, явуут
ээтэн, гэж vндсэн гурван янз байна.
• Ул, түрий, зулаг, зуузай, хавчаар
гэсэн vндсэн хэсгээс монгол гутлын
эсгvvр бvтнэ.
• Гутлын түрий, зулгыг үхэр адууны
боловсруулсан булигаар ширээр
эсгэн, төмөр буюу модон хэвээр
дарж хээ угалз гаргана
• Монгол гутлын дотор даавуу
ширмэл буюу эсгий ширмэл оймс
өмсөнө.
• Оймсны хараанд мөн хээ угалз
тавина. Өвлийн хvйтэнд гутлын
гадуур дэгтий өмсдөг. Дэгтий оймс
хэлбэртэй, эдэлгээ даах сайн
чанарын ангийн арьсаар хийдэг.
• Одоо манай оронд
нутагладаг хориод угсааны
дээл нь 400 орчим, гутал нь
хориод, бүс нь арав орчим

91. Өндөр гэгээний таж магнаг дээл. Манжийн Энхамгалан хаан өөрийн багшаар өргөж,
энэхүү дээлийг өргөсөн болов уу? Манжийн хууль ёсоор зөвхөн хаан хүн шар өнгийн дээл
өмсөх ёстой. Дараа дараагийн олон Богдын дээлний эх загвар болсон энэ дээл одоо Богд
хааны ордон музейд байдаг. 9 луут таж магнаг дээл.

93. Гоёл чимэглэл нь бэл
бэнчин, зэрэг хэргэм,
байр суурийн илэрхийлэл
байсан.
Хэрэглээний соёл –
Хэрэглээний сэтгэлгээ.
Зиндаархал – Бэл бэнчин

95. ГУТАЛ – ГОСОН
Гутал, өмд, Дээл, бүс нь
Морь унахад хамгийн
тохиромжтойгоор хөгжиж
шинэчлэгдсэн
НҮҮДЭЛЧДИЙН
ӨНГӨНИЙ
БЭЛЭГДЭЛ
ОНЦГОЙ: Хөх,
Цэнхэр, Цагаан, Улаан
байсан бол
Дараа нь Шар өнгө

97. 2,300 жилийн
өмнөх Скиф хүний
булш 2006 онд
Ховд аймгийн
Мөнххайрхан
сумаас олдож
дэлхийд их том
шуугиан тарьсан

98. • ХУННУ ШИРДЭГ УРАН ХИЙЦЭЭРЭЭ ИХ АЛДАРТАЙ. Хараа голын НОЁН
УУЛ-ын Хуннугийн ШАНЬЮЙ нарын ИХ ХОРИГ-оос олдсон ширдэг.
• 1924 онд Оросын эрдэмтэн КОЗЛОВ-ын малтлага. Одоо ийм язгууртны булш
Монголоос 3 ч олдоод байна.

99. ХУННУ ШИРДЭГ

103. ГЭР СУУЦ
• Нүүдэлчдийн гэр сууц нь эртний
уламжлалтай бөгөөд хөгжлийн олон
шатыг туулан өнөө үед иржээ.
• Гэрийн одоогийн хэв хийц нь XYI
зуунаас өргөн дэлгэрсэн сонгодог
хэлбэр.

104. ГЭР СУУЦ
• Нүүдэлчдийн гэр сууц нь эртний
уламжлалтай, хөгжлийн олон
шатыг туулан өнөө үед иржээ.
• Гэрийн одоогийн энэ хэв хийц
XYI зуунаас өргөн дэлгэрсэн
сонгодог хэлбэр.
• Хийц, гадаад хэлбэрээр нь
Монгол, Түрэг гэр гэсэн 2 үндсэн
ангилна. Монгол гэр нь Халх,
Ойрад, Буриад гэж ялгагдана.

105. ГЭР СУУЦ
• Гэр: Яс мод, Эсгий бүрээс гэсэн
хоёр үндсэн хэсгээс бүтнэ.
• Эвхмэл хана, унийг Бургасаар,
тооно, багана, хаалга, шалыг
нарс, хар модоор хийж гэрийн
мод бүрдэнэ.
• Хонины ноосоор гар хийцийн
эсгий хийж тээвэр, туурга хийнэ.
• Адууны хялгасаар дээс томж
гэрийн бүслүүр, хошлон.

106. ГЭР СУУЦ
• Гэрийн мод дунджаар 15,
эсгий 5 жил хэрэглэгддэг.
• Хүндийн жин ердөө 250-270
кг. 2 тэмээ эсвэл 3 үхэр тэрэг
дээр бүрэн ачина.
• Гэрийн унь, тооно цаг зааж,
цаг улирлын хөдөлгөөнийг
илэрхийлдэг.

107. ГЭР СУУЦ
• Ханын толгой нь 14,16
байна. 14 толгойтой 4
ханатай бол Бага дөрвөн
хант, 16 толгойтой 6 хант бол
Их 6 хант гэнэ.
• Хамгийн жижиг гэр 3
ханатай бол 5 ханатай гэр
хамгийн их тархсан.
• Дээр үед ихэс дээдэс 8,10,12
ханатай гэрт амьдардаг байв.

108. ГЭР СУУЦ – АРХИТЕКТУР.
• Гэрийн хаалга, тооно хоёр
нь голчоороо тэнцүү ба энэ нь
үндсэн суурь хэмжээ болдог.
• Баганын өндөр хаалганаас
1,5 дахин өндөр.
• Шалны голч тоононы
голчоос 4 дахин том.
• Унийн урт нь тоононы
радиусыг 3 дахин авсантай
тэнцүү.
• Гэрийн доторхи зайг
хоймор, гал голомт, эрэгтэйн
тал, эмэгтэйн тал гэж
ерөнхийд нь хуваадаг.

109. Гэрийн бүрдэл хэсэг
ӨРХ
ТООНО
БҮРЭЭС
,ЦАВАГ ДЭЭВЭР
УНЬ
САГАЛДАРГА
ШАЛ
ТУУРГА
ШАЛНЫ ХӨЛ
ХАНА
БҮРЭЭС

111. Монгол гэр – Зурхай, цаг тооны бэлэгдэл

112. ГЭР ТЭРЭГ – ЦӨН

113. ГЭР СУУЦ

115. НҮҮДЭЛЧДИЙН ХОТ
• ТАХИЛГА ТАЙЛАЛ.
• ХААНЫ ОРД ӨРГӨӨ.
• АРИЛЖАА НАЙМАА.
• ЦЭРГИЙН СУРГУУЛЬ
АВ ХОМРОГО.

116. ХОТЫН ДУРСГАЛУУД
Байбалык хот Уйгарын үе Цогтын цагаан байшин XYI зуун
Хар хорин хотын туурь XIII зуун Аврагын балгас XIII зуун

117. ХОТЫН ДУРСГАЛУУД
Өглөгчийн хэрэм XIII зуун Уйгарын Хар балгас YIII зуун
Киданы хотын туурь X зуун Хар хул хааны балгас ҮIII зуун

118. СҮМ ХИЙДИЙН ДУРСГАЛУУД
Эрдэнэ зуу хийд XYI зуун Амарбаясгалант хийд

119. ИХ ХОТ - МЕТРОПОЛИС

120. ИХ ХОТ - МЕТРОПОЛИС

121. ИХ ХОТ – SLUMDOG LIFE

122. SLUM – favela – трущобы – Гэр хороолол
<10%; 10-20%; 20-30%; 30-40%; 40-50%; 50-60%; 60-70%;
70-80%; 80-90%; >90%

123. ДЭЛХИЙН ХОТЖИЛТЫН ХУРД.
• ХОТ нь УНИВЕРСИТИ-гээс үүссэн.
• УНИВЕРСИТИ нь Хотын соёлыг
дэлгэрүүлэгч, Мэдлэгийг нийгэмд түгээгч
• Университиг ХҮ зуунд Gentelman-ууд үүсгэв.
• Хотын хөгжлийн дээд цэг нь МЕТРОПОЛИС.
• УБ хот Метрополис болж хөгжих
шаардлагатай.
• Нүүдлийн иргэншил – Хотын амьдрал, Соёл
зөв зохицол хэрэгтэй.
• Life style: Хоол унд – Хувцаслалт, Нийгмийн
харилцаа, Оролцоо

124. НҮҮДЭЛЧДИЙН ОЮУНЫ СОЁЛ
• Үндэстэн гэдэг нь угсаатнуудын нийгмийн
хөгжил гүнзгийрч, эдийн засаг, улс төр,
үнэт зүйлсүүд нь нэгдмэл шинжтэй болж
тэдний дунд нэг эрх ашиг бүрэлдэн бий
болсон нөхцөлд үүсдэг хэмээн үздэг.
• Оюуны соёлд баяр ёслол, дуу хуур, бичиг
үсэг, мэдлэг боловсрол, хувцас, гоёл
чимэглэл гээд оюун ухаанаар бүтээгдсэн
бүх зүйлүүдийг хэлнэ.

125. НҮҮДЭЛЧДИЙН БАЯР ЁСЛОЛ
• ЭРИЙН 3 НААДАМ – Төр ёсны олон нийтийн баяр
• ЦАГААН САР – Цаг тооны, улирлын баяр
• УРАГ УДМЫН БАЯР – Үсний найр, Цагаан сар
• АЖ БАЙДЛЫН БАЯР – Гүүний үрс гаргах, Унага
Тамгалах, Эсгий хийх
• ШАШНЫ ЗАН ҮЙЛ – Овоо тахих, Сүм хийдийн зан
үйлийнМайдар эргэх
• Манжийн болон Социализмын үед дээрх баярууд
МОНГОЛ-чуудын сэтгэлгээнд өөрчлөлт хийсэн
• ОЙД ТӨӨРСӨН САРМАГЧИН ЛУГАА АДИЛ

126. МОНГОЛ ХЭЛНИЙ ГАРАЛ

127. ГУЙФАНЬТҮРЭГ ХЭЛТҮРЭГ ХЭЛ
АЛТАЙН ХЭЛ
МОНГОЛ ХЭЛМОНГОЛ ХЭЛ МАНЖ ТУНГУСМАНЖ ТУНГУС
ТӨВ АЗИЙН НҮҮДЭЛЧДИЙН ХЭЛ
Баруун Т.Баруун Т. Зүүн Т.Зүүн Т. ОйрадОйрад ХалхХалх Өвөр М.Өвөр М. БуриадБуриад

128. НҮҮДЭЛЧДИЙН ОЮУНЫ СОЁЛ
• Үндэстэнд хэл маш чухал үүрэгтэй.
Үндэстэн бүрэлдэх явцад нутгийн нэг хэл,
аялгуу нь үндэстний хэлний бааз суурь
болохоос гадна цааш бичгийн хэл болж
хөгждөг.
• Монгол үндэстэн XIII зууны үед бүрэлдэхэд
язгуурын Монголчуудын хэл аялгуу
Монголын бичгийн хэлний үндэс болсон.
1225 оны Чингисийн чулууны бичиг

129. ХҮН ТӨРӨЛХТНИЙ БИЧИГ ҮСЭГ

130. БИЧИГ ҮСЭГ БОЛ ТАРХИНД ТУСАХ КОДЧИЛОЛ
Michael Mann, The Sources of Social Power, Cambridge
University Press, 1986, vol. 1

131. ГУЙФАНЬРУНИ БИЧИГРУНИ БИЧИГ
ХУННУ ТАМГА ҮСЭГХУННУ ТАМГА ҮСЭГ
МОНГОЛ БИЧИГМОНГОЛ БИЧИГ ГАДААД БИЧИГГАДААД БИЧИГ
ФИН УГРО ХЭЛФИН УГРО ХЭЛ
МОНГОЛ БИЧИГМОНГОЛ БИЧИГ
Их бичигИх бичигАРАМЕЙ БИЧИГАРАМЕЙ БИЧИГ Бага бичигБага бичиг
Тод үсэгТод үсэг Соёмбо үсэгСоёмбо үсэг
ВагиндарВагиндар Манж үсэгМанж үсэг
жижиг овгууджижиг овгууд
Дөрвөлжин үсэгДөрвөлжин үсэг
Санскрит үсэгСанскрит үсэг
Латин үсэгЛатин үсэг
Крилл үсэгКрилл үсэг
НҮҮДЭЛЧДИЙН БИЧИГ ҮСЭГ

132. РУНИ БИЧИГРУНИ БИЧИГ
ХУННУ ТАМГА ҮСЭГХУННУ ТАМГА ҮСЭГ Хунну бичиг олдоогүй ч тамга, дүрс үсэг утга агуулжээХунну бичиг олдоогүй ч тамга, дүрс үсэг утга агуулжээ
Их, Бага үсэгИх, Бага үсэг
НҮҮДЭЛЧДИЙН БИЧИГ ҮСЭГ.
СОЁМБО БИЧИГСОЁМБО БИЧИГ
СОГД – Уйгар үсэгСОГД – Уйгар үсэг
ДӨРВӨЛЖИН БИЧИГДӨРВӨЛЖИН БИЧИГ
ТОД БИЧИГТОД БИЧИГ
ВАГИНДАР БИЧИГВАГИНДАР БИЧИГ
Ельюй Абужи (Амбагян) 920 онд Ханз үсгээс үлгэрлэн ИХ БИЧГИЙГ,
Ельюй Абужийн дүү ДиэлаДаши 924-925онд Бага бичгийг зохиосон
Ельюй Абужи (Амбагян) 920 онд Ханз үсгээс үлгэрлэн ИХ БИЧГИЙГ,
Ельюй Абужийн дүү ДиэлаДаши 924-925онд Бага бичгийг зохиосон
Согд бичгийг Уйгарчууд авч хэрэглэж Нүүдэлчдэд
өгсөн
Согд бичгийг Уйгарчууд авч хэрэглэж Нүүдэлчдэд
өгсөн
Дөрвөлжин бичиг нь Хубилай хааны зарлигаар төвдийн Пагва лам
Лодойжалцан 1269 онд зохиосон бичиг.. 44 авиа тэмдэглэх үсэг.
Дөрвөлжин бичиг нь Хубилай хааны зарлигаар төвдийн Пагва лам
Лодойжалцан 1269 онд зохиосон бичиг.. 44 авиа тэмдэглэх үсэг.
Соёмбо үсэг нь 1686 онд Занабазарын зохиосон, Монгол, Санскрит, Төвд үг
бичихэд зориулсан Энэтхэг, Ланз, Нагар үсгүүдээс 90 үсэгтэй бичгийн хэл
Соёмбо үсэг нь 1686 онд Занабазарын зохиосон, Монгол, Санскрит, Төвд үг
бичихэд зориулсан Энэтхэг, Ланз, Нагар үсгүүдээс 90 үсэгтэй бичгийн хэл
Ойрадын лам Зая Бандид Намхайжамцан1648 онд зохиосон. Баруун Монгол
хэлэнд тохируулан зохиосон. Ойрадын олон түүхэн зохиол зохиогдсон.
Ойрадын лам Зая Бандид Намхайжамцан1648 онд зохиосон. Баруун Монгол
хэлэнд тохируулан зохиосон. Ойрадын олон түүхэн зохиол зохиогдсон.
Вагиндрагийн үсэг нь 1905 оны үед Буриадын лам Агваандорж монгол, тод
үсэгт тулгуурлан зохиосон буриадын шинэ үсэг
Вагиндрагийн үсэг нь 1905 оны үед Буриадын лам Агваандорж монгол, тод
үсэгт тулгуурлан зохиосон буриадын шинэ үсэг
Судлаач Радлов анх тайлж уншжээ.Судлаач Радлов анх тайлж уншжээ.

133. НҮҮДЭЛЧДИЙН БИЧИГ ҮСЭГ.
• Алтай хэлний систем: Монгол, Түрэг,
Манж хамниган, Япон, Солонгос.
• Монгол хэл – Халх, Өвөрлөгч, Буриад,
Баруун монгол аялгуу.
• Бичиг үсэг: Худам монгол, Тод,
Дөрвөлжин, Соёмбо, Вагиндарын үсэг.
Зая бандит Намхайжанцан
Билгүүн номч Ринчин
Академич Ц. Дамлинсүрэн
Өндөр гэгээн Занабазар

134. НҮҮДЭЛЧДИЙН ОЮУНЫ СОЁЛ
• Дүрс үсэг – Үет бичиг – Авиа үсэг
• Бичиг үсэг: Худам монгол,
Дөрвөлжин, Соёмбо, Вагиндарын
үсэг, Тод бичиг, Латин – Крилл.
• Үндэстний хэл бүрэлдэх элемент эрт
үүсэх боловч жинхэнэ боловсронгуй
болж цааш хөгжих нь нийгмийн хөгжил,
бичгийн соёлтой шууд холбоотой.
• Монгол хэлний суурь нь ҮII зууны үед
тавигдаж XIII зууны үед Yндэстний хэл
болж бүрэлджээ. Монголчуудын
хүчирхэгжилттэй хамт бичгийн хэл
үүссэн.

135. НҮҮДЭЛЧДИЙН ОЮУНЫ СОЁЛ
• БИЧГИЙН ХЭЛ: Бичиг үсэг маш чухал.
Бичиг үсэг бол хэлний оршин ОРОН
ЗАЙ юм. Бичиг үсэг солигдсноор хэлэнд
өөрчлөлт ордог.
• Хүчирхэг улс, үндэстний хэл нь шууд
хамааралтай хөгждөг. Эртний
арийчуудын Санскрит хэл, Ромын
патриц нарын Латин хэл үгүй болсон ч
эдүүгээг хүртэл хадгалагдан үлдсэн.
• Англи хэл, Испани хэл дэлхий нийтийн
хэл болсон өнөөгийн ГЛОБАЛЬЧЛАЛ.

136. - Санскрит бичиг.
- Төвд бичиг
- Соёмбо үсэг
- Манж Монгол бичиг.

138. Чулуун дээр үсэг сийлсэн гэрэлт хөшөө

139. Архангай – Хашаат сум Хөшөө цайдам дахь
Культегин хааны гэрэлт хөшөө

140. • “Чинггис хан-и сартагул иргэн
дагулижу багужу хамиг монггол
улус-ун арад-и буга сочигай
хуригсан-дур Есүнггэ ононодур-ун
гурбан загуда гучин табун алда-
дур онтудалу-га”
• “Чингис хааныг Сартуул иргэдийг
дайлан мордож байхдаа хамаг
монгол улсын ардыг Буга
сочухайд хурсанд Есүхэй 335
алдыг онолоо” гэж бичсэн ажээ.
• Эрдэмтдийн тооцоогоор энэ
дурсгал нь 1220-1225 оны хооронд
бичигдсэн, тэр үеийн монголын
сур харваачийн ур чадвар,
амжилтыг мэдээлжээ.
• 1 алдыг тэр үеийн монголын
дундаж эрчүүдийн алдалсан гарыг
хэмжээгээр 160 см гэж үзвэл,
ойролцоогоор 536 метр харважээ
гэж үзжээ.
• Одоо СанктПетрбургийн Эрмитаж
музейд хадгалагдаж байдаг.

141. ЭРТНИЙ БИЧИГ ҮСЭГ
Рунни үсэг
Хунну үсэг
Европт дэлгэрсэн
Унгар рунни үсэг

142. ЭРТНИЙ БИЧИГ ҮСЭГ
Уйгар үсэгСогд үсэг

143. Чулуун дээр үсэг сийлсэн гэрэлт хөшөө
Төв аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутагт орших "Дуутын хадны
бичээс"-ийг 1621 онд Цогт тайж эгчдээ зориулан бичжээ.
Дуутын хар чулууны бичгийг Дайчин хиа, Гүен баатар
хоёр сийлсэн
Уйгарын үеийн хадны бичээс: 745-840 оных,

146. Төвд үсэг – Дөрвөлжин үсэг –
Хангыл үсэгСолонгос үсэг

147. Пагва лам – Дөрвөлжин үсэг
Занабазар – Соёмбо үсэг

148. МОНГОЛ НОМ ХЭВЛЭЛМОНГОЛ НОМ ХЭВЛЭЛ
• Шунхан бичмэл.
• Модон бар хэвлэл
• Данжуур 228, Ганжуур 108

149. Ном хэвлэх арга
Саган Сэцэн 1662 онд
бичсэн “Эрдэнийн
Товч” 71 м урт.
107819 хуудас Шунхан
Данжуур 226 боть

151. • Судар бичгийн хүрээлэнгийн гишүүн, эрдэмтэн С.Шагжийн ХХ зууны эхэн
үед урласан Ногоон болон Цагаан дара эхийн төвдөөр бичсэн судар багтсан
байна. Уг судар нь 4.9х5.4 см хэмжээтэй, 0.08 мм зузаан, 0.2 гр жинтэй тул
дэлхийн хамгийн жижиг номд тооцогддож байгаа.
• Сударт 62 бадаг шүлэг, 79 мөр эгнээ, 250 шад, 5718 үсгийн тэмдэгт, 2510
цэг шад, бүхлээрээ 8228 тэмдэгт бүхий Цагаан, Ногоон дара эхийн
сургаалийг улаан, хар бэхээр бичжээ.
• Монгол хүний оюун ухааны гайхамшгийг дэлхийд мэдрүүлсэн энэ судрыг
Засгийн газрын 2002 оны тогтоолоор түүх соёлын хосгүй үнэт өвд
бүртгэсэн.