1. Яруу найрагч Б.Явуухулангийн “ Тэхийн зогсоол” дуулийг
ЕБ ийн сургуульд хэрхэн заах вэ?
Багш С.Шүрэнцэцэг

2. Яруу найрагч Б.Явуухулангийн “Тэхийн зогсоол “дуулийг
ЕБ ийн сургуульд хэрхэн заах вэ?
(Заах арга зүйн зөвлөмж)
Монголын орчин үеийн яруу найргийн томоохон төлөөлөгч Б.Явуухулангийн
богино шүлгээс 4 р ангиас эхлээд уран ,тайлбарт уншлагаар үзсээр 8 р ангид
“Алдарт буудлага“ “Тэхийн зогсоол “зэрэг нийгэм улс төрийн ба танин мэдэхүйн
гүнзгий сэдэв зохиол руу аажмаар шилжин орж байна. Энэ бол дунд сургуулийн
ахлах ангид судалгаат уран уншлагын хэлбэрт шилжих арга зүйн шаардлагыг
гүнзгий тусган заахаар боллоо.Иймээс “Тэхийн зогсоол “дуулийг хэрхэн заах
тухай нэгэн хувилбарын товч өгүүлье. Ямарч зохиолыг заахад зохиогчийн товч
амьдрал уран бүтээл тухайн нийгмийн амьдралтай холбон баяжуулан заана.Уг
сэдвийн ямар арга зүйн хэлбэрээр дэс дарааллыг баримтлан заах талаар :
А. зохиогч Б.Явуухулантай амьдрал уран бүтээлтэй товч танилцуулна. Манай
орчин үеийн яруу найрагч Б.Явуухулан нь 1929 н онд Завхан аймгийн Жавхлант
сумын нутаг Богдын голд ядуу ард Бэгзийн гэр бүлд төржээ .Бага насандаа
сургууль соёлын мөр хөөн улмаар 1959 онд Москва хотноо утга зохиолын дээд
сургуулийг дүүргэжээ.Уранзохиолынхоо ажлыг1949 оноос эхлэн бичиж,утга
уянгын шүлэг бичиж байсан.Эдгээр нь “Бидний хүсэл” ”Цэнхэр мандлын тэнгэр
доор” “Мөнгөн хазаарын чимээ” “ Хар ус нуурын шагшуурга” “ Тэхийн зогсоол “
гэх мэтийн олон яруу найргийн эмхэтгэл хэвлүүлсэн байна.Зохиолчийн “ Мөнгөн
хазаарын чимээ”гэдэг эмхэтгэл нь орос хэл дээр хэвлэгдсэн байна.Энэ уран
бүтээлүүдээрээ 1967 ондМонгол улсын төрийн шагнал хүртсэн.
Б “Тэхийн зогсоол” гэдэг дуулиа өөрийн төрсөн эцэг нэрт анчин Бэгзийн гэгээн
дурсгалд зориулан 1969 онд бичжээ.
Дууль гэж юуг хэлдгийг хэлж өгнө.Дараа нь
...Тээр жилийн тэр нэгэн жилийн өнөтэйг яана
Тэхийн гэдэг тэр оргилын өндрийг яана
Хүрэн уулсын буйд мухар
Хүүш нэртэй
Хүрэхэд холч өвөлжихөд нөмөр
Хөх бууцтай
Хүрэн уулсыг халуун намраар
Аав минь зорив
Хүүшийн өвөлжөөнд гурван гэрээр
Айл өвөлжив
Өвөлжөөг хүрээлсэн уулсын оргил
Бүгд өндөр өндрийн дундаас Тэхийн зогсоол
Бүүр ч өндөр
Өвөлжөөнд буугаад
Аав хэсэг зуур
Ан хийв
Өвөлд бэлдээд айлууд хэсэг зуур
Ажил хийв
Өнөтэй жилийн тэр нэгэн өвлийн
Дулаахныг хэлэх үү
Өвс цас тэгшхэн
Ууланд өвөлжихийн
Тухтайг хэлэх үү
Говийн ууланд жам ёсоор
Хавар ирэв

3. Гол бараадаж
Гурван гэрээр
Нүүх болов гэж уран уншуулсны дараа сурагчдаар уран дүрслэлийн
талаар яриулна
В Үйл явдлын дагуу багшаас эцэг нь хүүдээ болон айлын хүмүүст ярьсан
зүйлээс тарааж өгөх материал бэлтгэн ажиллуулна . Үүнд :
Мөнгөн оройт уулсын хишгийг их хүртлээ
Ямаан усанд ноднин байсан.
Тэх мөн байна.
Яах аргагүй зогсоолдоо зогссон
Тэх мөн байна гэх мэтээх тайлбарлан яриулна.
Г. Уг хичээлийг байгалийн хичээлтэй холбон ярилцана.
Байгаль орчин,ан амьтныг хайрлан хамгаалах талаарх хэсгийг тогтоон
ярих мөн дархан цаазтай ан амьтдын зургийг харуулсан нэрлүүлэх зэргээр
холбон заана.
Д Сурах бичгээс эх зохиолоос нь уншуулаад хүний дотоод сэтгэлээс дүрсэлсэн
хэсгийг сурагчдаар олуулна
Е .Уг зохиолд байгаа хүүхдийн мэдэхгүй үг,”Хүүш” “Буйд” , гэх зэрэг үгийг
тайлбарлаж өгнө . Үүнд: Хүүш- Нар аажим тусч дайрах газар
Буйд – хүн амьтан цөөн явдаг зэлүүд газар.
З. Дараа нь Багшаас дууль гэж юуг хэлэх вэ ? гэдгийг байгалийн гоо
үзэсгэлэнг, хүний үнэн байдлын сэдэв, үзэгдлийн улмаас гарсан гунигт явдалтай
холбоотой түүхэн үйл явдалтай холбогдсон бага хэмжээний шүлэглэлийг уянгын
дууль гэнэ.Энэ дүүлийг 1973 онд 7 сард утга зохиол сонины дугаарт үнэлэн
бичихдээ: Түүнд “ Орчлонгын жамаараа ирсэн үхлийг зориг төгс угтаж байгаа
харлаг тэхийн явдалд эх нутгийн тухай бодлийг гүн шингээж чадсаныг,хүнээс
байгальд хандах энэрэнгүй баатарлаг харьцааг ,
хүүрнэх аястай дүрсэлжээ” гэж
эрдэмтэн Д. Цэдэв бичсэн байна.
Яруу найрагт эд юмсын болон байгалийн дүр мэтчилэн байвч
үүнийг зохиолч ухаарч дуульдаа:
“Аавын ертөнцийг үзэх үзлийг гүнзгий гаргаж зан төрхийг нь тээсээр амьд дүр
болгосон байна
Ж . Бас зохиогчийн энэрэнгүй бөгөөд уян зантай “ Сохор зоосны” дуультай
харьцуулан яривал хичээл сонирхолтой болно
...Сүйх тэргэнд хөллөсөн
Хатирч морь довтлох шиг
Суудаг тэргэнд орсон
Хүн хүлэг
Хөхөрч гундсан биенд нь
Хөлснөөс зузаан хувцасгүй
Хөлийн хоёр уланд нь
Сайрнаас зузаан гуталгүй...гэх мэтээр дүрслэн уншин өгч уянгын өрөвдөлт
сэтгэлийг харьцуулан ярилцана.
Даалгаврт
А Айлын эмгэний сэтгэл яагаад хөдлөв Үгийн тоо 90-100
Б Эх орноо энхрийлэн хайрласан хэсгийг цээжил
в Дуулийн явдлаар “макет” хииж ир (цаас болон модоор )