1. ÇNDEKLER
SUNU10
ÖNSÖZ11
KISALTMALAR14
GR
OUZ TÜRKLER
A. OUZ ADININ KÖKEN15
B. OUZLAR’IN TARH15
C. OUZ – TÜRKMEN LKS18
D. BOYLAR20
E. ANADOLU’DA YERLEM21
I. BÖLÜM
AVAR TÜRKMENLER TARH
A. AVAR ADI, MANASI24
B. ONGUNU, DAMGASI, PROTOKOL YER26
C. ESK KAYNAKLARDA AVARLAR28
D. SLAM DÖNEMDE FAALYETLER - KURDUKLARI DEVLETLER, BEYLKLER, HANEDANLAR32
1. MUSUL ATABEYLER35
2. UMLA VE DEVLET39
3. KARAMAN-OULLARI DEVLET41
a. Alaiye Beylii46
b. Trablusgarp Karamanl Hanedan47
4. GERMYAN-OULLARI49
5. DENZL BÖLGES52
6. KUZEY SURYE, GÜNEY VE GÜNEYDOU ANADOLU BÖLGES54
7. SEVNDK HAN VE AVAR BEYL60
8. RAN AFARLARI61
a. Kara-Koyunlu ve Ak-Koyunlu Devleti’nde Afarlar62
b. Safevi Devleti’nde Afarlar63
9. NADR AH VE RAN’DA AFAR MPARATORLUU71
10. KARABA HANLII76
II. BÖLÜM
OSMANLILAR ZAMANINDA AVAR TÜRKMENLER

2. A. OSMANLI DEVLET’NN KURULMASI VE GELMES78
B. OSMANLI HAKMYETNDE AVARLARIN TAB OLDUKLARI TÜRKMEN TOPLULUKLARI80
C. OSMANLI SKAN SYASET86
1. SKAN SYASETNN SEBEPLER87
2. SKANIN YAPILMASI89
3. AVARLARIN SKAN EDLD SAHALAR91
D. SON DÖNEM AVARLARIN SKANI (1865 SKANI)94
1. SKAN ÖNCES DURUM98
2. SKAN OLAYI VE SONUÇLARI103
III. BÖLÜM
AVAR OYMAKLARININ TASNF
A. GENEL BLGLER119
B. AFAR OYMAK VE OBALARI121
IV. BÖLÜM
KÜRTLEEN AVAR OBALARI VE AVARLARDA ALEVLK-BEKTALK
A. TÜRKMENLERN KÜRTLEMES OLAYI VE AVAR TÜRKMENLER212
1. KÜRTLERLE LGL GENEL BLGLER213
2. KÜRT OLARAK TANINAN AFARLAR220
B. ALEVLKLE LGL GENEL BLGLER225
1. TÜRK TARHNDE ALEVLK226
2. AVARLARDA ALEVLK KONUSU228
V. BÖLÜM
TÜRKYE DIINDA AFARLAR
A. KIBRIS234
B. SURYE235
C. IRAK235
D. RAN236
E. AZERBAYCAN239
F. ERMENSTAN240
G. ÇERKES CUMHURYETLER241
H. AFGANSTAN242
. BALKANLAR243
SONUÇ245

3. EKLER247
KAYNAKÇA268
SUNU
Bir ulusu ulus yapan unsurlar dili, kültürü, vatan ve en önemlisi tarihidir. Bugüne kadar yaplan tarih
aratrmalarna sayg duymakla birlikte bu çalmalarn yeterli olmad ortadadr. Büyük Önderin, Kurtulu ava’ndan
hemen sonra inasna balad Cumhuriyetin ve onu kuran Türk Ulusunun tarihinin aratrlmas için balatt
seferberlik unutulamaz. Bu amaç için Türk Tarih Kurumunu kurmu, Türk Tarih Kongrelerine ise bizzat
katlmtr. Atatürk büyük uluslarn güçlerini tarihlerinden aldklarn bilincinde olan bir liderdi. Atatürk ile
birlikte Türk Tarihinin Osmanl ve slam tarihinin çok ötelerine tanmas gayreti de ulusumuzun ve yeni
Cumhuriyetin derin tarihi köklerinin olduunu dünyada kabul ettirme amacna yöneliktir. Dizi izle
Günümüzde ise gerek batl çevrelerde gerekse bu çevrelerden fonlanan dahili odaklarda Türk Ulusunun
yapay olarak, Kemalizmin zorlamasyla yaratld vb.. iddialar seslendirilmektedir. Bu tür çevrelerin ve
amaçlarnn iyi bilinmesinin yannda bu iddalara bilimsel, somut cevaplar vermekte yine bizlere dümektedir.
te ufalayarak, küçülterek yok edilme gayretine girilen Türk Ulusunun önemli parçalarndan Türkmenlerin
(Ouzlarn) ve bir o kadar önemli boyu olan Avarlarn tarihinin gün na çkarlmasnn Türk tarihçiliine katks
olaca kansndaym.
Kitabn içerii ve balklar dikkate alndnda, günümüz Türkiye’sinde bir çok bilinmeyeni aydnlatt görülecektir.
Kitabmz kanmca okura sunulduktan sonra gelen bilgilerle zenginleecek, özellikle Avarlarn Anadolu’da veya
Anadolu dnda bulunduklar alanlar ve kültürel özellikleri açsndan yeniden ele alnmay zorunlu klacaktr.
Dadalolu Dernei’nin amaçlar dorultusunda, ulusal ve boy tarihine katk amacyla yaynlanan kitabmzn ortaya
çkarlnda yazarmzn özverili çalmas, bu çalmasnn derneimiz adna yaynlanmas konusundaki açk yüreklilii

4. övgüye deerdir.
Türkmenler ve Avarlar konusunda özgün çalmalarn snrll ve kitabevlerinde bulunmamas dikkate alndnda bu
kitabn, konunun merakls çevreler tarafndan çok iyi deerlendirileceine inanyoruz.
Bata yazarmz olmak üzere kitab okuyucu ile buluturan basmevi çalanlarna ve tüm emei geçenlere derneimiz
adna teekkürlerimizi sunmay borç biliyorum. Dizi film izle
Daha nice çalmalarda birlikte olmak dileiyle...
Av. H.brahim YILDIRIM
Dadalolu Dernei Bakan
ÖNSÖZ
Bu aratrma, en önemli Ouz boylarndan biri olan Avar Türkmenleri’ni incelemektedir. Avarlar,
XI.yy’dan itibaren slami dönem Türk tarihinde kesintisiz olarak önemli roller oynayan ve bu sayede adn
günümüze kadar yaatabilen tek boydur. Onlar slam öncesi Türk-Ouz tarihinde de güçlü ve etkin bir boy
olarak kendini göstermektedir. Nitekim eski Ouz rivayetlerinde hükümdar çkaran 5 boydan biri olarak ad
geçer. Anadolu’nun fetih ve iskannda birinci derecede rol oynayan ve Selçuklu Devri’nde faaliyetleri ile
akis yapm 3-4 boydan birisi olan Avarlar, sadece siyasi sahada deil ayn zamanda kültürel yönden de önemli
izler brakm bir Türk boyudur.
Ancak, Türk tarihinde önemli bir mevkide olduuna inandmz Avar Türkmenleri hakkndaki bilgilerin
yeterli ve tatmin edici olmadn ve bu bilgilerin dank olduunu müahede ettik. Avarlar’a dair bir çok konuda da
ilim adamlarmzca zt görüler ortaya atldn gördük. Bu sebeple Avar boyunu konu alan müstakil bir eser
vücuda getirilememitir. Üstelik Avarlar, kendi boy tarihlerini bilmedikleri gibi dar ve ksr bir döneme
(Dadalolu’nun da yaad al-vur devri) taklp kalmlard. Bu durum çocukluumdan beri beni rahatsz etmitir. Bu
yüzden kendi airetim olan Avar Türkmenleri hakknda bilgiler derlemeye baladm. Amacm airetimin elinde
dönüp müracaat edebilecei derli toplu bir boy tarihi oluturmakt. Bu eser bu çabalarn ürünüdür.
Biz bu aratrmamzda genel olarak Avar Türkmenlerinin tarihini sunmaya çaltk. Bunun yannda Avarlarda
görülen baz özel ve önemli konular da (Alevilik, Kürtleme Olay, Türkiye dndaki Avarlar gibi) buraya aldk.
Dier taraftan asl mesleimiz olmad ve derin bilgi ve aratrma gerektirdii için folklor ve etnorafik konular
kitabn dnda tuttuk.
Avarlarn sadece Kayseri ve yöresinde olmadklarn, hemen her ilimizde Avarlara rastlandn biliyorduk.
Bu amaçla saha aratrmas yapmamz gerekmekteydi. Bunun için Kayseri bata olmak üzere Çanakkale’den
Urfa’ya dein bir çok ili, ilçeyi, kasaba ve köyü gezdik. Yüzlerce kiiyle görütük. Bizim için çok faydal olan
bu görümelerde enteresan sonuçlar ortaya çkmtr. Bu gezimizde baz illere arlk verdik. Bunun sebebi bu gibi
illerin barndrd Avar nüfusunun miktaryla ilgilidir. Ancak unu belirtmeliyiz. Avarlarn bulunduu bir çok ile
de gidemedik. Takdir edersiniz ki zaman ve maddiyat sorunlar bizi bu açdan snrlamtr.
Açk yüreklilikle söyleyelim ki bizim bu çalmamz iddial bir çalma deildir. Kaynaklara yeterli derecede
ulaamamamz bilgilerin dank ve görülerin oldukça farkl olmasnn bu çalmay eksik brakt kanaatindeyiz. Gerek
oba adlarnn gerekse yer adlarnn farkl okunmu olmalar bizi hayli zorlad. Buna ramen Avar Türkmenleri’ne
dair düzenli, derli - toplu bir çalma yaptmz inancndayz. Böyle bir çalma yapmakla bundan sonra yaplacak
daha kaliteli ve kapsaml çalmalara bir yol açtmza ve onlara belirli konularda temel tekil edeceimize
inanyorum.

5. Aratrma alt bölümden olumaktadr. I. Bölümde; Avarlar’n mensup olduu Ouz Türkleri hakknda tantc
bilgi verilmitir. II. Bölümde; Avar boyuna ait özel bilgiler, gerek slam öncesi gerekse slami devirdeki
faaliyetleri ve kurduklar kimi devlet ve beylikler, ksacas Avarlar’n siyasi tarihleri anlatlmaktadr. III.
Bölümde; Osmanl egemenliine giren Avarlarn Osmanlnn uygulad iskan politikas sonucu durumlar ele
alnmaktadr. Bu bölümde Kayseri ve civarna yerleen Avarlar detayl incelenmitir. IV. Bölümde; Avar
Türkmenlerine ait oymak ve oba tasnifi yaplmtr ki bu Avarlara dair yaplan ilk tasnif çalmasdr. V. Bölümde;
Türkiye’de yaanan önemli bir sorun olan Kürt meselesine ksaca temas edilerek, Kürtleen Avar oymak ve
obalarna ilikin bilgiler aktarlmtr. Türk Devletinin bütünlüü açsndan gerekli gördüümüz bu konuda Kürt ad
altnda bizden koparlmaya çallan vatandalarmzn önemli bir bölümünün Türk kökenli olduklar ve bunlarn bir
ksmnn da Avar Türkmeni olduklar gösterilmitir. Dier bir balk ise Alevilik konusudur. Bir Türk Kültür deeri
olan Alevilik hakknda ksa bilgiler verilmi ve Alevi inançl Avarlara deinilmitir. VI. ve son bölümde ise
Türkiye’den baka çevre baz ülkelerde bulunan Avarlarla ilgili bilgiler verilmeye çallmtr. Kitabn sonuna ise
baz belgeler eklenmitir. Uzun bir ura sonucu hazrladmz Avar köy listesini ise baz eksiklikleri
tamamlanamadndan kitaba almay uygun bulmadk. Bu listeyi u an hazrlk aamasnda olan internetteki web
sayfamzda yaynlayacaz.
Burada bir meseleye daha deinmek istiyorum. Avar Türkmenleriyle ilgili yaplan çalmalardan baz
çevreler rahatsz olmaktadr. Ülkemizin mikro milliyetçilikle uratn göz önüne alrsak bu rahatszl bir nebze
anlayabiliriz. Ancak, Kürtleme olay ile Alevilik konusundaki görülerimiz dikkatle okunacak olursa bizim
amacmzn ayn zamanda milli birlii salamak olduu görülecektir. Bir Avar büyüü olan sayn Prof. Dr. Mustafa
Kafal hocamz, Kayseri’de düzenlenen III. Türk Boylar ve Dadalolu Sempozyumunda verdii teblide
“Avarlmz, Türklüümüze bir hüccettir. Yani salam Türk oluumuzun bir delilidir” demiti. Bunun üzerine bir
söz söylemeye gerek yok sanrm. Dizi izle
Bu çalmamda bana destek veren bütün herkese teekkür ediyorum. Özellikle saha aratrmas amacyla
yaptm gezilerde engin hogörüsü ve misafirperverliiyle hiçbir çkar beklemeden bana yardmc olan asil Türk
Milletine ükranlarm sunuyorum. Ayrca basm aamasnda kitab okuyarak yapc eletirilerde bulunan ve baz
noktalar görmemizi salayan Dadalolu Dernei bakan dost insan avukat sayn Halil brahim Yldrm’a ve yer
adlar konusunda ciddi çalmalar olan aratrmac-yazar, tarihçi sevgili arkadam Sefure Deveci’ye minnettarm.
Son olarak bu eserin fikir olarak ortaya çkmasnda ve olgunlamasnda büyük katks olan Frat Ün. letiim Fak.
Öretim Üyesi can dostum Memduh Yamur’a sevgiler yolluyorum. dizi film izle
Adnan Menderes KAYA
Mays 2004, Kayseri

6. KISALTMALAR
a.g.e.Ad geçen eser
a.g.m.Ad geçen makale
AÜTADAnkara Üniversitesi Tarih Aratrmalar Dergisi
BTTDBelgelerle Türk Tarihi Dergisi
DBDiyanet leri Bakanl
DTCFDDil Tarih Corafya Fakültesi Dergisi
EÜSBEErciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Aslam Ansiklopedisi
ÜEFTDstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi
KAYTAMKayseri ve Yöresi Tarih Aratrmalar Merkezi
SADSelçuklu Aratrmalar Dergisi
S.Say
s.Sayfa
TDADTürk Dünyas Aratrmalar Dergisi
TDAVTürk Dünyas Aratrmalar Vakf
TDKTürk Dil Kurumu
TDTDTürk Dünyas Tarih Dergisi
TDVTürkiye Diyanet Vakf
TDVATürkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

7. TKTürk Kültürü
TKAETürk Kültürünü Aratrma Enstitüsü
TTKTürk Tarih Kurumu
GR
OUZ TÜRKLER
A. Ouz Adnn Kökeni
Eski eserlerde Ouz adnn manas hakknda bilgilere rastlanlmyor. lhanllar zamannda Uygurca yazlm olan
Ouz Kaan Destannda ilk süt anlamna gelen az, oguz biçiminde yazld için Ouz’un bu anlama geldiini
düünenler olmusa da bunun bir imla hatas olduu vurgulanmtr.1 Ayn destanda Ouz Han dünyaya geldikten
sonra konuarak “sarayda doduum için adm Ouz konulsun” demi. Çadrda domakla Ouz arasnda ne gibi bir
iliki olduu üphelidir.
Zamanmzdaki bilginlerin bir çou Ouz’un meneini tespite çalm. J. Marquart Ouz kelimesinin ok(ok) +
uz (adam) ‘dan geldiini ileri sürmütür. Ancak Türkçe’de adam anlamnda (uz) kelimesi yoktur. D. Sinor ise
Ouz’u öküz ile ilgili buluyor. Halbuki Toharca okus/ökes, Türkçe’ye öküz olarak geçmi ve günümüze kadar
gelmitir. L. Bazin Ouz’un tosun manasna geldiini söyler. Türk lehçelerinde tosun anlamnda ouz kelimesi
yoktur.2 J. Hamilton ise kelimeyi Ogu ’tan getiriyor. Fakat Ogu ve Ouz kelimeleri Orhun Kitabelerinde ayn
cümlede geçmektedir. 3
Görüldüü gibi Ouz adnn menei ile ilgili çeitli görüler ileri sürülmüse de Gy. Nemeth tarafndan izah
edilen görü doru olandr. Buna göre Ouz Ok + z ’den türemi bir kelimedir. (Ok) oymak, (z) ise çokluk
ekidir. Ouz kelimesinin Çince’ye “kabileler” diye tercüme edilmesi de bu görüü destekler.4 Böylece Ouz
kelimesinin Ok (ok ve oymak) + z ekinden türediini kabul etmi oluyoruz ki ; Ouz (oymaklar) anlamna
gelmektedir.5
B. Ouzlar’n Tarihi
Ouzlar, Gök Türk Devleti’ne mensup Türk boylarndan biri olup, dokuz boydan oluuyor ve VII ve VIII.
Yy’da Tula rma boylarnda yayorlard. Onlar, devletin dayand önemli boylar arasnda idiler. Orkun
Kitabelerinde yerli-yabanc, göçebe-yerleik bütün siyasi ve kavmi topluluklar için “budun” kelimesi
kullanlmtr. Bu topluluklar ise kaç boydan oluuyorsa o sayyla anlyorlard. Bu yüzden bu dönemlerde Ouzlar,

8. “Dokuz Ouz budun” adyla tannmlardr. Bu dokuz boydan ikisinin ad biliniyor (Kun ve Tonra).
Gök-Türk devleti yklm (630) ve Türkler 50 yllk bir esaret hayat yaamlard. Geçen bu süre zarfnda
bamszlk için bir çok ayaklanma meydana gelecektir (en mehuru Kür ad syan’dr. H. Nihal Atsz, bu olay
Bozkurtlarn Ölümü ve Bozkurtlar Diriliyor adl romanlarnda ölümsüzletirmitir). En nihayetinde Kutluk
Kaan, baarya ulaarak devleti yeniden kurmutur. l-Teri unvanl Kutluk Kaan, Türk devletini yeniden kurmak
için urarken karsnda en güçlü budun olarak Ouzlar bulmutu. Ötüken merkezli Tula rma boylarnda yaayan
(imdiki Moolistan) ve Kaan unvanl bir hükümdar taarfndan idare olunan Ouzlar ile 5 kez savald ve sonuncu
savata hükümdarlar Baz Kaan yenilerek itaat altna alndlar. Fakat bir çok buduna yapld gibi, balarna
kendilerinden biri geçirilmedi ve dorudan doruya Kaana balandlar. Nitekim Orkun Kitabelerinde “Türk, Ouz
Beyleri, budun iitin” deniliyor. Hatta Bilge Kaan “Dokuz Ouz budunu kendi budunum idi” demek suretiyle
bu balla iaret etmitir. Bu zaferden sonra Ötüken merkez olmak üzere Gök-Türk Kaanl tekrar kurulacaktr
(682).
Kapgan Kaan zamannda bir çok budun gibi Ouzlarn da devlete isyan ettikleri görülüyor (715-16). Bir yl
içinde Ouzlar ile 4 kez savald ise de tam bir netice alnamad. Kapgan Kaan’n 716’da ölümü üzerine çkan taht
kavgalarnda baz boylar yurtlarn terk edip uzak yerlere gittiler. Bilge Kaan i bana geldikten sonra Ouzlar
Çin’e sndlar (717-18). Ancak daha sonra Ouzlar tekrar yurtlarna dönüp Gök-Türk Kaanlna balanacaklardr.
Nitekim Orkun Kitabelerinde “Ouz budun”dan bahsedilmektedir. Bilge Kaan’n ölümünden sonra (734)
balayan iç çekimeler sonucu Gök-Türk devleti çok zayflad. Bunun üzerine Uygur, Karluk ve Basmllar’dan
oluan üçlü ittifak Gök-Türklere saldrd. Yaplan mücadeleler sonras Gök-Türk Kaanl yklp yerine Uygur
Kaanl kuruldu (745). Bu dönemde Ouzlardan baz bölüklerin dier baz boylar gibi Çin’e gittikleri biliniyor.
Uygur devletinin kurulma aamasnda Ouzlarn Uygurlar safnda Gök-Türklere kar savatklarn görüyoruz.
Ancak devletin kurulmasndan ksa bir süre sonra Ouzlar, isyan ederek devlete cephe alacaklardr (749).
Uygur metinlerinde bunlara Sekiz Ouz deniliyor ki bu sadece bir boyun devlete bal olduunu dier sekiz
boyun ise kar çktn gösteriyor. Uygur Kaan Moyun Çor, Ouzlar üzerine seferler düzenleyerek onlar itaat
altna ald. Bu tarihten itibaren Ouzlar, Uygur devletinin aynen Gök-Türkler de olduu gibi en önemli boylar
arasna girdiler. Ancak bu tarihten itibaren onlardan herhangi bir bilgi alamyoruz. Dokuz Ouzlarn sonu ne
oldu bilinmiyor.
Bu Dokuz Ouzlardan ayr olarak bir de Bat Göktürklerinden olan Ouzlar vard ki onlar On Ok’lara
mensup idiler. Seyhun kylarnda yaayan bu Ouzlar baka bir Türk eli kendisiyle mukayese edilemeyecek
derecede dünya tarihinde pek mühim bir rol oynamtr. Onlar Selçuklu ve Osmanl mparatorluklarn kurmular
ve Mool istilasndan sonra kavmin varln, tarihini, hatralarn ve kültürünü korumak bakmndan Türk
Alemi’nin yegane kavmi olmak vasfn tamlardr.
Seyhun Ouzlar Boz-ok ve Üç-ok diye iki kola ayrlyorlard. Yurtlar Hazar Denizinden, Seyhun Irma
boylarndaki Farab ve sficap yörelerine kadar olan yerler ile bu rman kuzeyindeki bozkrlar idi. Balarnda
Yabgu unvanl bir hükümdarlar bulunan Ouz Yabgu Devleti X. Yy ’n birinci yarsnda müstakil ve kudretli
bir devlet idi. Yiit ve savaç olan Ouzlar, hiç bir zaman baka bir devlete tabi olmadlar. Ouzlarn komular ile
ilikileri pek dostça olmamtr. Özellikle batlarnda bulunan Peçenekler ve Hazarlarla devaml surette mücadele
etmilerdir. Bu mücadeleler esnasnda çounlukla yurtlarn brakp kaçan Peçeneklerden az bir grubun Ouz
birliine katlarak onun bir boyunu oluturduunu biliyoruz. Ouzlarn Bulgarlarla ilikileri ise tersine dostçayd.
Ouzlarn güney snrlarnda ise oldukça rahat ve zengin olan Müslümanlar bulunuyordu. Ouzlar, dou komular
Karluklar ile de sürekli savamlardr. Hatta bu savalardan birinde Ouz Yabgusu dahi ölmütü. Ouzlarn kuzey

9. komular Kpçaklar ile ilikileri ise bazen sava bazen bar eklinde sürüyordu. X. yy ’da gelien iktisadi hayat ve
ticari younluk Ouz yurtlarnda zenginliin artmasna ve buna bal olarak ehir hayatnn gelimesine sebep olmutur.
Böylece yeni ehirler kurulmu ve yüksek bir kültür meydana gelmitir. Yine bu sralardaki ticari münasebetler
vastasyla slamiyet’te hzl bir ekilde Ouzlar arasnda yaylmaya balamtr.
Ouz Devleti’nin ne zaman ve nasl ortadan kalkt bilinmiyor. Ancak iç çekimeler sonucu XI. yy balarnda
ykld tahmin ediliyor (1003’ten az önce). Bu iç çekimelerden dolay baz Ouz boylar yurtlarn terk edip
dalmlardr. Bu dalanlardan birisi Dukak beyin olu Selçuk ve airetidir. ç çekimeler srasnda öldürüleceini
anlayan Ouz Devleti’nin Sü Bas (ordu komutan) Selçuk, airetini alarak Cend ehrine geldi (985). Bunlar, bir
müddet sonra slam dinini kabul etmilerdir. Saman-Oullar devletini diriltmek isteyen El-Muntasr, 1003’te
yardm için Ouzlarn yanna gelmiti. te bu Ouzlar Selçuk Beye bal Ouzlar idi. Bu Ouzlar 1040 ylnda
Dandanakan Savayla Gaznelileri yenip kendi devletlerini kurdular. Selçuklu Devleti’nin kurulmas üzerine
Ouz ülkesinden dalgalar halinde Selçuklu topraklarna göçler balad. Selçuklular, bu nüfusu iyi kullanarak
Bizans snrna uzanan geni bir mparatorluk kurdular. 11. yüzylda slam dini artk Ouzlarn dini haline gelmiti.
Türkmen adyla da anlan Ouzlar, Bizans karsnda savunmasz kalan ve manen çürümü olan slam Alemi’nin
de yeni ve tükenmez kuvvet kayna olmulardr.
slamln etkisiyle çounlukla yerleik hayata geçen Ouzlar, göçebe kavimdalar tarafndan yatuk (tembel)
diye aalanmtr. Göçebe Ouzlarn sürekli yer deitirerek yama yapmalarna karlk, ehirlerde yaayan Ouzlar, Mool
istilas ile birlikte çounlukla yerlerinden kalkarak Horasan ve ran’n baz yerlerine kaçtlar. Moollarn ran’a
gelmesiyle de Anadolu’ya geldiler. Bu göçlerin ilerde Anadolu’nun fethiyle sonuçlanacak ve Osmanl
Devletinin kurulmasna yol açacak önemli olaylara kaynaklk ettiini biliyoruz.
Ouz Yabguluunun dalmasyla bir ksm Ouz boylar ise göç ederek Karadenizin kuzeyine gelmilerdi
(1054). Ruslarn Tork dedikleri bu Ouzlar, 1055 ylnda ise batdaki Dnyeper (Özü) nehrine ulamlard. Ancak
bunlar 1060 ylnda Ruslarla yaptklar sava kaybederek Aa Tuna’ya göç ettiler. Burada da fazla kalmayarak
1065’te Tuna’y geçip Balkanlar’a aknlara baladlar. Bizans kaynaklarnda bunlara Uz (yani Ouz) denilmitir.
Bu Ouzlarn sonu felaketle sonuçland. Eski dümanlar Peçeneklerin saldrlar, souklar, salgn hastalklar ve açlk
yüzünden bir ksm yok oldu. Neticede bir güç olmaktan çktlar ve birliklerini koruyamayarak bazlar Bizans’a
snd, bazlar ise Ruslarn emrine girdi. Bizans kendisine snan Ouzlar özellikle Makedonya’da iskan etti. Bu
Ouzlar, Peçeneklerle beraber Bizans ordusunda görev almlar ve Malazgirt Savana katlmlardr. Sava srasnda
ise babular Tam önderliinde Selçuklu safna geçip sava Selçuklularn kazanmasn saladlar. Bu onlarn
Hristiyan olmalarna ramen Türklüklerini muhafaza ettiklerini gösteriyor. Rus prenslerinin emrine girenler
ise 13. yüzyla kadar varlklarn sürdürdüler. Ama zamanla bunlar Hristiyanlaan dier Türk boylar gibi milli
kimliklerini kaybedip maalesef yerli rklar arasnda erimilerdir.6
C. Ouz – Türkmen likisi
Bilindii gibi Ouz Türklerine kaynaklarda “Türkmen” ad da verilmitir. Ancak, Türkmenler, Ouzlardan
tamamen ayr bir Türk Eli ’dir. Türk adnn gerçek sahibi bu boydur.7 Tevrat’n Yunanca’ya çevrildii
Septuagenta (Yetmiler) nüshasnda ad geçen Togarma’lar (Torg’lar), kuzeyden kalkp gelen bir kavim olarak
anlr. lk slam hadis ravilerinden Vehb b. Münebbih, Türkistan’da Zülkarneyn’in karlat Torgumanllardan
bahseder. El-Beyruni ’de Türkmen sözünün izahnda “Ouzlar, bu ad Türgüman biçiminde telaffuz ederler”
diyor.8 Kagarl Mahmut ise 24 Ouz boyunun Zülkarneyn ’in Türkistan seferi srasnda Türkmen adn aldklarna
dair bir hikaye anlatr.9 M.Ö. 6. asrda (525-522) Msra gelen Akhamenli ordular arasnda Harezm Birlikleri

10. sfatyla Dargmanlarn bulunduu Elefanti ’de (Msr’da) bulunan papirüs vesikalarnda okunmaktadr. Yine Bat
Hunlar çanda M.Ö. 5. Asrda Aral Gölü bölgesinde ülke ve kavim ad olarak Çin kaynaklarnda Tü-kü-mön ad
geçmektedir.10 Ayrca M.S. 286-330 yllar olaylarn anlatan Romal Agathangelos ’tan M.S. 925 ylnda ölen
Katolikos VI. Ohannes ’e kadar ki bütün kronikçiler imdiki Ermenistan ve çevresini Torkomyan Eli ve
halkn da Torkomyan ve Akenaz rk olarak anarlar.11
slami dönemde nüfuslar az olduundan Türkmenlerden sadece Mukaddesi bahsetmi; sficap ile Balasagun
arasnda yaadklarn, krallarnn Ordu ehrinde oturduunu ve korkudan Müslüman olduklarn yazmtr. Türkmenler
Müslümanl kabul etmi ilk Türk boyudur. slamiyet Orta Asya’da yaylmaya balaynca Ouzlardan da baz
bölümler X. Yy ‘n ilk yarsnda Müslümanl kabul etmeye balad. Ayn yüzyl sonunda artk çounluk slam dinine
girmi idi. Ouzlardan Müslümanl kabul edenlere slam olmam Ouzlardan ayrmak için Mavera Müslümanlar
tarafndan Türkmen deniliyordu. Türkmenler Müslümanl kabul eden ilk Türk topluluu olduu için Türkmen
ad Müslüman anlamna da kullanlyordu. Böylece Ouzlardan Müslüman olanlara Türkmen denmeye baland.
Ouzlar ise kendilerine Türkmen demiyorlard ve bu ad uzun zaman benimsemediler. XIII. yy balarnda ise
artk Türkmen ad her yerde Ouz’un yerini ald.12 Balangçta Ouz etnik, Türkmen ise siyasi bir anlam
tarken13, Türkmen ad zamanla Müslüman konar göçerleri, hem yerleiklerden, hem gayrimüslim Türklerden
ayran bir isim olmutur.14
Türkmen ad eski-yeni birçok bilgini megul etmitir. Bu konuda iki görü vardr : Birincisi Türkmen ad
Türk + man (Farsça manend) ekinden olumu ve Türk’e benzer demektir.15 kinci görüe göre Türkmen Türk
+ iman ‘dan gelir.16 Günümüzde Jean Deny tarafndan ileri sürülen görüe göre sondaki –men eki mübalaa
eki (koca-man, i-man, deir-men, az-man vs..) olup Türkmen ad Öz-Türk anlamna gelmektedir.
D. Boylar
Ouzlar 24 boydan oluan büyük bir topluluktur. Onlar Boz-ok ve Üç-ok olarak iki ana kümeye ayrlmtr.
Daha XI. Yy ’da Seyhun bölgesinde bu tekilatn var olduunu görüyoruz.
Ouz boylarna ait iki ana liste vardr. Bunlar; Kagarl ve Reideddin listeleridir. Dier listeler (H. Müstevfi,
Yazc olu, Neri, Ebulgazi...) Reideddin’den aktarmadr. Yalnzca Ayni Kagarl ’dan faydalanmtr.
Kagarl ’da Ouzlar 24 boy olarak gösterilmitir. O, iki boyu Halaç adyla anp, Ouzlardan saymad gibi
adlarn da vermemitir. Ayrca o listesinde boylar o zamanki öhretlerine göre sralamtr. Kagarl, 24 boyun
Zülkarneyn’in Türkistan seferi srasnda Türkmen adn aldklarna dair bir hikaye anlatr. Ona göre bu boylar bir
çok obadan olumutur ki, Ouzlarn boylarndan hiçbirinin obas kesinlikle bilinmiyor.
Ouz boylarna ait tam liste XIV. yy balarnda Reideddin tarafndan verilmitir. Buna göre Ouzlar 24
boydur ve Boz-Ok, Üç-Ok olarak iki ana kola ayrlmtr. Kagarl ’da ise böyle bir ayrm söz konusu deildir.
Reideddin listesini hazrlarken Ouzlarn eski siyasi ve sosyal mevkilerine sadk kalmtr. Buna göre Ouz Han 6
çocuundan 4’er tane torun sahibi olmutur ki Ouz boylar bu 24 torundan gelmektedir. Boz-ok, Üç-ok ayrm da
iki ayr kadndan geldikleri içindir.
Reideddin’e göre Ouzlarn hakim kolu Boz-oklardr. Bu sebeple Boz-oklarn alameti yay, Üç-oklarn
alameti ise tabilii ifade ettiinden dolay ok idi. Eski Türkler sisteminde ve ordusunda ikili düzen bir kurald.
Sa ve Sol sfatlar ile anlan bu düzende Sa kol daha erefli saylyordu. Böylece Boz-oklar da hakim kol
olduklarndan sa kol saylmlardr. Boz-oklarn hakim kol saylmas, slamiyet’ten önce siyasi üstünlüün bu kolda
olmasna balanyor. Ouz Yabgular Kay, Yazr, Avar, Bedili ve Eymür boyundan çkmtr ki yalnz Eymür boyu
Üç-oklardan idi. Dede Korkut destanlarnda ise üstünlük Üç-oklardadr. slami dönemde de Üç-oklar büyük

11. bir varlk göstermitir.
Kagarl listesinde olan Çaruklug boyu Reideddin listesinde yoktur. Reideddin listesinde ise Kagarl ’da
olmayan u isimler vardr: Yaparl, Kzk, Karkn. Bunlardan Kzk ve Karkn (Yldz Han Oullar), Kagarl’nn
listesine almad iki boydur. Yaparl ise adnn ne manaya geldii yazlmayan tek boydur. Ayrca ne Yaparl ne de
Çaruklu ’ya ait tarihi bir kayda, bir yer adna veya teekküle rast gelinmitir. Böylece Reideddin deki Yaparl
’nn Kagarl’daki Çaruklu’nun yerini tuttuu görülüyor. Dier taraftan ayr bir Türk eli olan Peçenekler, Ouz
saldrlarna maruz kalm ve bu sebepten batya göç ederek Balkanlara gitmilerdi. Peçeneklerden baz gruplarn
göç etmeyerek Ouzlar arasnda kald ve onlarn bir boyunu tekil ettii anlalyor.
Kagarl ve Reideddin boylara ait damgalarn da göstermilerdir. Bu damgalar hayvanlara vuruluyor,
paralara konuluyor, yaplan eserlere, vesikalara ve hatta bayraklara da ileniyordu. Reideddin de fazla olarak
Ongunlarda görülmektedir. Ongunlar eti yenmeyen avc kulardr ve kutsal kabul edilirler. Yine Reideddin ’in
listesinde, eski zamanlarda boylarn toylarda yiyecei koyun etinin ksmlar da bir kaideye balanmtr. Anlalaca
gibi bu gelenekler boyun kendi eli içindeki siyasi ve sosyal hukukunu tayin etmektedir.17
E. Anadolu’da Yerleim
Ouz Yabgu Devleti’nin yklmas ile Ouzlarn bir ksm Karadeniz Kuzeyine gitmilerdi. Bir bölümü ise
1035’te Horasan’a gelmiti. Gazneliler ’e ait olan bu bölgede Selçuklu idaresi altnda yaayan Ouzlar,
Gazneliler’i uzun süren mücadelelerden sonra yenerek devletlerini kurdular (1040). Ksa zamanda Bizans
snrna kadar topraklarn genilettiler. Seyhun ’daki ana Ouz kitlesinden kopan parçalar da sürekli ran’a geliyor
ve devlete katlyorlard.
slamiyet’i kabul eden bu Ouzlar ayn zamanda slam dünyasnn koruyucular oldular. Böylece slamiyet
yeni ve güçlü bir unsura kavumu oldu. Ouzlar, Bizans karsnda slam’ savunmakla kalmam, onlar geri atarak
Anadolu’yu almlar yeni ve ebedi bir vatan yapmlardr.
Araplarn uzun yllar, muazzam ordular tarafndan fethedemedii Anadolu 1071 Malazgirt Sava’n takiben
8-10 yl gibi bir sürede Türklerin eline geçti. Böylece Anadolu’nun her taraf Ouz kümeleri ile doldu. Bunlar
ran ve Türkistan’dan gelenlerce devaml besleniyor ve nüfuslar artyordu. Fetihten sonra Anadolu ile
Türkistan arasnda bir göç kanal kurulmutu. Bu kanal 13.yy’daki Mool istilas ile daha da hareketlendi.
Anadolu’ya daha kalabalk Ouz gruplar gelmeye balad. Anadolu’nun Türklemesini esasen Mool istilasna
borçluyuz.
Mool stilasndan sonra Anadolu’da be Türkmen topluluu varlk gösteriyordu. Bunlar, Mara-Malatya
bölgesinde Aaç-Eriler, Sinop-Samsun civarnda Çepniler, Malatya’da iken Kütahya’ya gelen Germiyanllar,
Denizli-Uak bölgesindeki Türkmenler ile Ermenek-Mut-Silifke-Anamur’da yaylm olan Karamanllar idi.18
Bu istila sonras (XIII. yy. ortalar) Anadolu’dan Suriye’ye önemli miktarda Türkmen kaçt. Bunlar orada
da Boz-ok, Üç-ok tekilatn muhafaza ettiler. Kuzey Suriye ve Osmanl döneminde Halep Türkmenleri diye
tannan grup ite bunlardr. Bu Türkmenler daha sonra Anadolu ve ran’a büyük ölçüde göçerek yerlemitir.
Anlaldna göre Boz-ok, Üç-ok tekilatn en son tayan Ouz kümesi bunlardr.
Mool basksyla Seyhun boylarnda oturan yerleik Ouzlar da Anadolu’ya aktlar ve Ouzlarn ezici çokluu
Anadolu’da topland. Böylece XI. Yy ’dan XIV. yy sonlarna kadar süren bu göçlerle Anadolu Ouz ülkesi
haline geldi. Ouzlarn bir bölümü ise yerlerinde kald ki bugün Türkmenistanllar onlarn torunudur.
lk fetihlerle gelenler Dou ve güneydou Anadolu’da yerlemiler ve buralarda beylikler kurmulardr. Mool
istilasyla birlikte Ouzlarn önemli ksm ise Bat Anadolu’ya gelmilerdir. Bu tarihlerde Denizli bölgesinde

12. 200.000 çadr Türkmen’in yaamas buna güzel bir örnektir.
Dou ve Güneydou Anadolu corafi ve iklim artlar yüzünden Orta ve Bat Anadolu’nun aksine Türk
yerleimine daha az elverili idi. Buna ramen bu bölgelerde ehir hayatnn gelitiini ve Türklerin bu bölgelere
yerletiini görüyoruz. Bunlar Akkoyunlu ve Karakoyunlular idi. Fakat onlarn çounun ran’a gitmesiyle
buralarn bugünkü kavmi yaps Osmanl döneminde olutu. Ebu Said Bahadr Han’n ölümü üzerine Moollarn iç
mücadeleye girmeleri ile Anadolu’daki Türkmenler tam bir istiklal ve huzura kavutular. Anadolu Beylikleri
bundan sonra Türk birliini kurmak için mücadeleye sarlacaklardr. Selçuklulardan sonra beylikler döneminde
ise Anadolu gerçek bir Türk ülkesi halini ald. Selçuklular zamannda alnamayan yerlerin fethi, Türk nüfus ve
kültürünün bata ehirler olmak üzere her yerde tam hakimiyet kurmas, Türkçe’nin resmi ve edebi dil olarak
kullanlmas ve hakim olunan yerlerin mamur edilmesi, halkn müreffeh yaamas bu devirde gerçekleti.
Osmanllar tarih sahnesine çktnda Anadolu’daki Türkler her eye sahip bir topluluk haline gelmiti.
Osmanllarn yapt i Bursa’dan stanbul’a kadar olan yeri fethetmek oldu. Her ey olgunlamt ve ortam müsaitti.
Osmanllar Anadolu’ya tamamen ancak Kanuni döneminde sahip oldular. Tahrir defterlerine göre yaplan
incelemeler, Ouzlardan 23 boyun Anadolu’ya geldiini kesin olarak ortaya koymutur. Kagarl’nn Alka-bölük,
Reideddin’in Alkaravl (Alka-evli) diye and boya gelince böyle bir yer adna rastlanmamakla beraber baz köy
adlar bununla ilgili gözüküyor. Halka evli, Halka avlu, Halka havlu köy adlar Alka evli’nin deimi ekilleri
olabilir. Hatta Halkal köy adlar dahi bu boyla ilgili olabilir.
Salur, Çavundur, dir, Yazr, Eymür ve Karkn boylar Hazar Ötesi Türkmenlerinin olumasnda birinci
derecede emil olduklar gibi; bunlardan Salur, Eymür ve Karknlar Anadolu’nun iskannda da önemli rol
oynamlardr. Hazar Ötesi Türkmenlerini oluturan Kay, Bayndr ve Bedililer’den Kaylar Anadolu’nun fetih ve
iskannda en önemli rolü oynayan boy olma özelliini tamaktadr. Bayndrlar da önemli ölçüde iskan olmulardr.
Beydililer’den ise göçebe ve yerleik kalabalk teekküllerin yaadklarn görüyoruz. Anadolu’da dier boylara
nazaran daha zayf bir durumda görülen boylar ise, Peçenek, Yva, Bügdüz, Dodurga, Kzk, Alayundlu
boylardr. Eski zamanlardan beri Ouz boylarnn nüfuslar arasnda farklar vard. Baz boylar kalabalk, bazs ise
az nüfuslu idiler.
Afar’a gelince; 16.yy’a ait Ouz boylarnn yer adlar srasnda Kay boyundan (94 yer ad) sonra ikinci srada
gelen (86 yer ad) ve Anadolu’nun Türklemesinde birinci derecede rol oynayan büyük bir boydur. Türkiye
ve ran’da kalabalk oymaklar bulunan Afarlar, hükümdar çkarm 5 boydan birisidir. Afar’dan sonra Knk (81
yer ad) gelmektedir.
Anadolu’nun fethi ve iskannda Kay, Afar, Knk, Bayndr ve Salurlarn birinci derecede rol aldklar
anlalmaktadr.19

13. I.
BÖLÜM
AVAR TÜRKMENLER TARH
A. Avar Ad, Manas
Avar boyunun ad Kagarl Mahmut (XI. yy) ve Fahrettin Mübarek ah (XIII yy) listelerinde Afar;
Reidüddin (XIV. yy ba) ile ona dayanan Yazc-olu (XV. yy) ve Ebulgazi Bahadr Han (XVII. YY) listelerinde
Avar olarak geçer. Mool istilasndan önceki Vakayinamelerde de Avar eklinde rastlamak mümkündür. XIV
ve XVII. Yy ’larda Anadolu’da her ikisi de görülmekle beraber Avar ad daha çok yaygndr ve telâffuz ekli
zamanmzda ülkenin her yerinde Afar’n yerini almtr. Buna karlk XVI. Yy ’dan beri ran kaynaklarnda Afar
eklinde yazlr ve halen de bu boya mensup oymak ve köylülerce Afar olarak söylenir.20
Kagarl Mahmut kabile olarak dier Ouz boylar ile birlikte 6. srada Afar olarak bahseder.21 Reidüddin’e
göre Avar, hükümdar çkarm 5 boydan (dierleri Kay, Yazr, Bey dili, Eymür. Bunlardan sadece Eymür Üç-
Ok’lardandr) birisidir.22 Manas ise “çevik ve vahi hayvan avna hevesli”dir.23 Yazc olu Ali’de “cüst-ü çalak
ve ava, canavara ve kua hevesli” manasn vermektedir.24 Ebulgazi Bahadr Han’da manasn “iini ldam
(çabuk) ileyici” olarak verir.25
Çada bilginlerden Wambery ise Avar adna bir yerde “toplayc” dier bir yerde ise “zaptiye neferi,
mübair” manasn vermektedir. G. Nemeth’de Avar’n “Av” fiilinden geldiini bunun da Krm-Kazak
Türkçe’sinde “müsaade etmek ve itaat etmek” manasna geldiini, dolaysyla Afar’n “itaatli” manasnda
olduunu söylemektedir.26 Zeki Velidi Togan’da Avar’n “Avc + er” den geldiini söylemekte, Tomaschek’in
“av=kam” demek olduunu ve bunun mümkün olamayacan belirtmektedir.27
Ancak Avar sözünde “ava hevesli” manasndan balarsak, kelimenin kökünü “Av” sözünde aramak
lazmdr. Buna göre av kökünden ( - - ar ) ekleri ile meydana gelmi olmas gerekir. Biz böylece Avar’n “av”
isminden geldiini kabul etmi oluyoruz ki, söyleyi ve anlama bu yöndedir.28
Burada bir hususu belirtmekte fayda vardr. Eski Türkçe’de (f,v) sesleri yoktu ve Türkçe kökenli

14. kelimelerde bu sesler (p,b) sesleriyle karlanyordu. (eb-ev, bermek-vermek, bar-var, öpke-öfke vb..) Bu
sebeple Afar/Avar ad gerçekte Abar/Apar eklinde olmaldr. Avar adnn kayna olan (av) sözünün asl da
(ab/ap) olmal. Aparmak fiilinin anlam da bu görüü desteklemektedir.29
Bu açdan baknca Afar ismine ilk defa M.Ö. 500’lü yllarda rastlanmaktadr. Artvin’in Hopa lçesi’nin
yerinde bulunan kasaba ve yaknndaki rmak bu dönem yazarlarnca Absaros diye tantlmtr. M.Ö. 508-500
yllarnda kitabn yazan Skylax buradaki kasaba ve rma Apsaros, M.S. 79’da ölen Plinius Absarus, M.S.
131’de bölgeyi gezen Arrianos Apsaros diye tantr. Yunanca’da (c,ç,) sesleri olmadndan dolay ve tekil
belirten “os” son ekini çkarnca bu kelimenin en eskiden Apar diye söylenen Boz ok kolu Avar olduunu
anlyoruz.30
Ayn yllarda çevre yer isimleri arasnda Karkn’et (Karkn boyu), Azgur (Yazgur=Yazr boyu), Tumanis
(Tuman=Duman), Kalarç’et (Kalaç=Halaç boyu), Paçan’k (Peçenek boyu) gibi yer adlarnn bulunmas dikkat
çekicidir.31
Görüldüü üzere Avar adnn manas hakknda çeitli görü ve açklamalar var. Anadolu halk aznda ise Avar
kelimesi deiik anlamlarda kullanlyor.32
Afar : 1. Bir eyin zdd, aksi (Eskipazar - Çankr). 2. Çabuk i gören, çevik (Lice, Hani – Diyarbakr, Sivas,
Ereli, Ilgn, Haremi Yörükleri ve Aziziye – Konya).
Afar / Afar : Bel bça, kama, ucu sivri bçak (Idr köyleri).
Afarsz : Geliigüzel (Bahçeli, Bor - Nide).
Avar: 1. Cuma günü (Çalt-Gelendost - Isparta). 2. Bir Ouz Boyu (Pnarba - Kayseri; Kadirli, Kozan,
Saimbeyli - Adana). 3. Süvari jandarma (Bereketli, Tavas - Denizli, Artova, Dodurga, Zile, Çamlbel ve
köyleri - Tokat, Çakrlar - Konya). 4. Hamarat, becerikli (Cebelibereket - Adana, Gavurda - Gaziantep). 5.
Yular (Gemlik - Bursa). 6. Pekmezin pimeden önce iddetle kaynamas (Konya). 7. Tarhana yaparken piirilen
soan, biber ve yourt karm (Eme civar - Uak).
Avara gelmemek : Memeli hayvann sam güç olmak (Kars ve çevresi).
Avarlan(dr)mak / Avarlamak : Kzdrmak, ii büyütmek, hiddetlenmek (Elmal – Antalya).
Avar samak : Koyunu Avar usulü samak (Kars ve çevresi).
Oyar 33 : ri hayvan memesi (rili-Bayburt, Selim ve Sarkam - Kars).
Oyarramak : Hayvan hzl hzl ara vermeden sama (rili-Bayburt, Selim ve Sarkam - Kars).
Bunun yannda günümüzde Çuva Türkleri arasnda “Yapar” eklinde bir kelime vardr ki; bu Avar ile
ayndr. Bana bir “y” harfi eklendii görülen kelimenin manas da “eli açk ve cömert”tir.34 Kazak Türkçe’sinde
de Apsar kelimesi vardr ve anlam “biraz delimsi,delice,atak”tr.35
B. Ongunu, Damgas, Protokol Yeri
Türklerin, baz hayvanlar ve yrtc kular kutsal sayarak, onlar kendilerine sembol edinmeleri bir inant.
Ouzlarda ise her dört boyun ortak bir yrtc ku (doan kuunun türleri) sembolü vard. Bunlara Ongun denirdi.36
Ancak Ongunlarn Mool tesiriyle olutuunu anlyoruz.37 Çünkü Kagarl’da ongunlar yoktur ve ilk kez
Reideddin bunlardan bahseder.38 Avar boyunun ongunu da (Bey-dili, Kzk, Karkn ile birlikte) Reidüddin ve
Yazcolu’na göre tavancl kuu (kartala benzeyen fakat daha küçük ve kahve renkli bir ku)39, Ebulgazi Bahadr
Han’a göre ise çure-laçin kuudur.40

15. Ouz boylarnn hepsinin ayn zamanda kendilerine has bir damgalar vardr. Bu damgalar hayvanlara
vurulmakta, hal ve kilim motifi olarak kullanlmakta, a boyas ile evlerin duvarlarna resmedilmekte, nazar
dememesi ve uur getirmesi için baz giyim eyalarna konulmakta, hatta mezar talarna, abidelere, yaplara ve
kayalara kazlmakta, devletlerin bastrd paralarda Boy’un belirtisi olarak kullanlmaktadr.41 Bu damgalar
sayesinde yaplarn, eserlerin hangi boy tarafndan ina edildiini, kimi beylik ve devletlerin hangi boy tarafndan
kurulduunu ve kimi ünlü ailelerin hangi boya mensup olduunu anlyoruz ki tarih açsndan çok büyük bir
öneme sahiptir. Afar Boyu damgasnn ters çevrilmi ekline benzeyen imler, Anadolu’nun çeitli yerlerinde
bereket sembolü olarak kullanlmakta, mezar talarna da ilenmektedir. Afarlarn “kemgöz” için kullandklar
mezarlk imi ise, Altn-Orda payzasna benzemektedir.42
Avar boyunun damgalar ;
Kagarl Mahmut’ta
Reideddin’de
Ebulgazi’de
Yazcolu Ali’de
eklindedir. Ayrca, Avarlar gamal haç eklindeki damgalar da çounlukla kullanmlardr.43
Eski zamanlarda Ouz boylarnn toylarda yiyecei koyun etinin ksmlar da belli bir kaideye balanmtr. Bu
ksmlara sünük (kemik) denir. Ongunlar gibi her dört boyunda müterek sünüü vardr. Yldz Han Oullar’nn
(Afar, Bey-dili, Karkn, Kzk) sünüü de sa umaca yani kalça (sar) kemii ksmdr.
BOY’UN
BABASI
BOY’UN
ADI
Ouz Olan
BALI BOYLAR
(Eti Dorayan)
Ouz Olmayan
BALI BOYLAR (Atlar Tutan)
Kün Han
Kün Han
Ay Han
Ay Han
Yulduz Han
Yulduz Han

16. Kök Han
Kök Han
Ta Han
Ta Han
Tengiz Han
Tengiz Han
Kay
Alka Evli
Yazr
Dodurga
Avar
Be Dili
Bayndr
Çavuldur
Salur
Ala Yuntlu
Idr
Yva
Bayat
Kara Evli
Ypar
Döer
Kzk
Karkn
Peçenek
Çepni
Eymür
Üreir
Bügdüz
Knk
Sork
Lala
Kum
Murdauy
Torumç
Karaçuk
Kazgurt
Kangl

17. Kalaç
Teke
Karluk
Kpçak
Ebulgazi Bahadr Han öyle anlatmaktadr. “Altn çadrn ba köesinde Kün Han oturdu. Koyunun ban ve
arkasn, kuyruk sokumunu ve barn önüne koydular. Her kim Hakan olursa pay bu olsun dediler. ç eiinde Irkl
Hoca oturdu, gösünü pay verip vezirlerin pay bu olsun dediler. Sa kolda birinci çadrda Kün Han’n büyük olu
Kay’y oturttular, sa akl ilii pay verdiler, Bayat onu dorad, Sork atlarn tuttu. kinci çadrda Alka-evli’yi
oturttular, sa kol iliini pay verdiler, Kara-evli onu dorad, Lala atlarn tuttu. Üçüncü çadrda Ay Han’n büyük
olu Yazr’ oturttular, sa yanba pay verdiler, Ypar onu dorad, Kum atlarn tuttu. Dördüncü çadrda Dodurga’y
oturttular, sa uyluu pay verdiler, Döer onu dorad, Murdauy atlarn tuttu. Beinci çadrda Yulduz Han’n büyük
olu Avar’ oturttular. Sa uyluu pay olarak verdiler. Kzk onu dorad, Torumç atlarn tuttu vd...” 44
Görüldüü gibi Ouz töresinde protokol bakmndan Avar önde gelen boylardandr. 24 boy arasnda
hükümdar çkarm 5 boydan birisi olmas ve henüz slam öncesi dönemlerde Ouz rivayetlerinde Avarlardan
“El” (devlet kurma gücü) olarak bahsedilmesi onlarn Türk tarihindeki önemini ortaya koymaktadr.
C. Eski Kaynaklarda Avarlar
Afarlar, slamiyet öncesi de varlklarn hissettirebilen büyük ve geni bir boy olarak karmza çkmaktadr. En
eski Ouz rivayetlerinde, Afarlar hakknda u bilgiler vardr :
“Ouz li’nin Hakan Köl Erki’nin bir kz vard. Çok güzel, baba ve anasnn bütün ilerine muktedir. Korkut,
Köl Erki ile Tuman’a söyleyip yedi gece-gündüz düün yapp padiahlara layk esbap ve çeyiz ile Köl Erki’nin
kzn Tuman’a verdi.
Ayn zamanda Ayna Han diye Avar li’nin Han’ vard. Ayna Han bu kz oluna istemiti. Köl Erki’de kabul
edip kz verecek olmutu. Ayna Han kz Tuman’a verdiini iittikten sonra asker çekip Köl Erki’nin üzerine
yürüdü. Köl Erki de büyük bir ordu ile kar varp vuruup Ayna’y malûp etti. Ayna’nn olunu öldürdü ve
Avar’n askerini krd. Ayna’y kovalayp yurduna vard. Yurdunu alp alt ay orada oturdu. Ayna kaçp baka bir
ile gitti. Köl Erki ant içip, Ayna’ya adam gönderip dedi ki; “Bu kötülüü yapan sen deildin, olun idi. O da
cezasn buldu. imdi seninle kardeiz, gel yurduna sahip ol, ben dönüyorum”. Elçi varp bu sözlerin hepsini
söyledi. Ayna inanp gelip, Köl Erki’yi gördü. Köl Erki’de yurdunu teslim edip dönüp kendi yurduna
indi.”45
Bir baka yerde de öyle bir hadise anlatlmaktadr :
“Bura Han evlenmek istemektedir. Beyler “Han’a münasip odur ki evlensinler” deyince Han oluna;
“öyle münasip hatun nereden bulunur ki gelip annenin yerini tutsun” dedi. Kuz Tekin “annem gibi olmazsa
ondan daha aa olsun” dedi. Han “katiyen evlenmem” dedi ama olu Kuz Tekin onun arzusuna brakmad. Avar
ilinde Erençe denilen zatn görülecek iyi, yurtta ün yapm güzel bir kz vard. Onu Han’a alverdi.
O bedbaht kzn gönlüne bu fikir geldi ki: “Kuz Tekin’in bana meyli var. Onun için beni babasna bahane
ile alyor, ta ki kendisi benimle gizlice sevisin. Yoksa ihtiyar adama benim gibi güzellie sahip bir kz niçin
alversin” dedi. Bir gün Kuz Tekin babasn göreyim diye gelince, Han uyumu, kadn oturmutu. Kadn Kuz
Tekin’in yanna gelip yüzünü ve gözünü elleyip okamt. Kocas ile oynarken kadnlar nasl yaparlarsa öyle
yapmaya balad. Kuz Tekin gönlünden bu annem yerinde olup bana muhabbet gösteriyor dedi.

18. Yine birkaç gün sonra yalnz kalmak frsat bulup Kuz Tekin’e “Hiç benim halimden haberin var m ? Ben
sana am, geceleri uykum ve gündüzleri kararm yok. Benim halime bakmazsan niçin beni ihtiyar adama
alverdin” dedi. Kuz Tekin “sen benim annemsin bu huyunu brakmazsan seni parça parça edip her parçan bir
yere koyarm” dedi. Kadn olanlar kendi karde karlarna dannca onlar “Kuz Tekin bu sözü Han’a, halka
söylemeden önce söylemek gerek. Yoksa ölüme gidersin” diyerek bir kadn gönderdiler. O kadn varp Kuz
Tekin’in evinden çizmesini çalp, Bura Han’n evine geldi, sonra dönüp gidip çizmeyi yerine koydu.
O gece Han evde yoktu, ava gitmiti. Seher vakti kadn barmaya, yüzünü yrtp her yerini kanatmaya balad.
Halk toplanp vard, kadn “Bu gece Kuz Tekin gelip koynuma girdi. Sana am, babama aldm ki gündüz
babamn olursan gece benim olacaksn, yoksa yal babam kadn ne yapsn. Anasna böyle i nerde var diye bardm
o da kaçp gitti” dedi. Dier kadnlar ahitlik ettiler. Gece kar yamt yerde ayak izleri vard. Kuz Tekin’i çarp
ayak izine baktlar, ayn. Bura Han avdan gelince ona da söylediler. Han, beyleri de toplayp Kuz Tekin’i çard.
Bu ne i, gece ne yapmsn ? dediler. Kuz Tekin kadndan görüp iittiklerini anlatt. “Kadn babama ben almtm
utandm ve halk içinde rezil olmayalm dedim kadn önce davrand” dedi. Halk ikiye bölündü. Kimi Kuz
Tekin’e, kimi de kza inanyordu. Han Kuz Tekin’i dinleyip kadnn yannda kalan hizmetçileri iddet kullanp
sktrnca gerçek ortaya çkt. Bura Han bunun üzerine “bu kadn istemiyordum, fitne çkar diye, beni kendi
arzuma brakmadn imdi ne yapacan sen daha iyi bilirsin” dedi. Kuz Tekin be yabani tay getirtip kz iki eli, iki
aya ve boynunu balayarak, parçalayp öldürdü.”46
Bu rivayetlerden anlaldna göre Afarlar, slam öncesinde de Ouz Eli içerisinde büyük ve kuvvetli bir boy
olarak görülmektedir. Çok kalabalk ve müstakil bir yurtlarnn olduu, balarnda da kendi soylarndan bir
hanlarnn bulunduu anlalyor. Afar ili hannn asker çekip, Ouz ili han ile savaabilecek kadar güçlü ve cesaretli
olduklar ve bu gücün bir göstergesi olarak Ouz Han’nn kzn istemesi önemlidir. Burada u hususu da
belirtelim, eski çalarda kz istemek güç gösterisi demekti. Eer kral kzn verirse muhatab bir güç olarak kabul
ediyor, vermiyorsa dikkate almyor anlamna gelirdi. Göktürk Devleti de böyle bir olayla kurulmutur. Bumun
Kaan, emrinde yaad Avar Hakannn kzn istemi vermeyince de savaarak Avarlar ykp, yerine kendi devletini
kurmutu.
Yukarda Avar adna ilk defa miladdan önceki asrlarda Kafkasya civarnda rastlandndan bahsetmitik.
Bunun geliimine baktmzda u bilgilere ulayoruz. M.Ö. 680 ylnda Kimmerler’i yurtlarndan atan Sakalar,
Kafkasya, Dou Anadolu ve Bat ran’a hakim oldular. Fetihlerini genileterek bir ara Msr’a kadar dayanmlarsa
da M.Ö. 624’te Alp Er Tunga’nn haince öldürülmesiyle zayflayarak tekrar Kafkasya’ya çekildiler. Bu fetih
esnasnda Saka Türk birliine dahil bir çok Türk boyu vard ve bunlar buralarda yurt tutarak yerlemilerdir.47
Buralarda yurt tutan boylar arasnda Salur, Döer, Yazr, Karkn, Peçenek, Bügdüz, Afar gibi Ouz boylar
vardr.48
Afarlar da Saka Türk Birlii’ne dahil olarak M.Ö. 680’li yllarda Kafkasya’ya gelerek, Gürcistan,
Azerbaycan ve Van bölgesine yerlemilerdir. Avar ismine ilk defa M.Ö. 500’lü yllarda rastlandn yukarda
belirtmitik. Artvin’in Hopa lçesi’nin yerinde bulunan kasaba ve yakndaki rman bu dönem yazarlarnca
Absaros diye tantldn anlyoruz.
M.Ö. 249 ylnda devlet kuran Ouzlar, Saka Türk Birliine bal boylarla birleerek Arsaklar (Partlar) adyla
ran tahtna geçtiler. Dou Anadolu, Bat ran ve Kafkasya’da hakim oldular. M.Ö. 53 ylnda Harran civarnda
Romallar yenerek, anlan bölgelerde Büyük Arsakllara bal Küçük Arsakllar devletini kuran Val-Arsak,
Kafkaslardan ve Bizans’tan gelecek saldrlara kar perde vazifesi görüyordu.49 M.S. 226 ylnda Sasanl
sülalesinin kurucusu I. Ardeir, Büyük Arsakl Devletini yktktan sonra Azerbaycan ve Dou Anadolu’daki

19. Küçük Arsakllar’a saldrd. Romallarn yardmyla ancak 60 yl sonra (287’de) ülkelerine tamamen hakim olan
Küçük Arsakllar, III. Tridat zamannda (305-10) resmen Hristiyanl benimsediler. 337’de yine Sasanllarn
istilasna maruz kaldlar. Hz. Ömer’in Sasanllar ykna kadar (642’de) 300 yl ranllar (Sasanl), Gürcüler ve
Bizansllar ile savaan Küçük Arsakllar M.S. 429 ylnda ykld.50 Bu devlet ykldktan sonra 16 beylie ayrld ki
bunlardan birisi de Dede Korkut hikayelerinde geçen Avar Bey (Gence, Cavat bölgesi)51 sülalesinden
Ardzer-uni (Kartal Tama Hanedan - Küçük Arsakllarn kurucusu Val-Arsak (M.Ö. 147-129) tarafndan
devletin avcbal vazifesi verilip Ardviz = Av kartal tama, Uni = Hanedan unvan verildii için böyle anlan)
beyliidir ki topraklar Van-Urmiye aras idi (Bu bölgenin eski ad Vaspurakan’dr. Urmiye ehrinin yeni ad ise
Rzaiye’dir).52
908 tarihinde Abbasilerin Azerbaycan valisi Türk komutan Sac-olu Yusuf, Ardzer-uni Kral Haçik
Gagk’a (908-938) taç giydirerek Melik unvan ile kendisine balamtr.53 Ardzer-uniler, eski Türk sistemi olan
kili Sistemi uyguluyorlard. Ülkenin dousunda Gurgen Haçik, batsnda ise kardei Senekerim hüküm
sürüyordu. Haçik’in 1004’te ölümü üzerine ülkenin tamam Senekerim’in eline geçmiti.54 Van ile Vastan
(Geva) kalelerini çifte bakent (Eski Türk Töresi) olarak kullanan Gagk’n torunu Kral Senekerim Hovhannes
(1003-1021), 1018 ylnda Selçuklu Babuu Çar Beyin aknlarnda55, “uzun saçl” atl kuvvetinin “geni
yaylar”ndan attklar oklarn karsnda klçla bir ey yapamadan iki kez yenilen askerlerinin bozgunluunu
Peygamber Yeua ile Partl Aziz Katolikos Büyük Nerses’in okuyup inand kehanetlerine balam, yurdunu
koruyamayacan anlayp zaten bu bölgeleri ele geçirmek ve hakimiyetini pekitirmek için büyük bir orduyla
yola çkan Bizans Kral II. Basil ile anlaarak 1021’de Van bölgesini Sivas ile deimiti. Ancak bu prenslik,
1080 ylnda Anadolu’yu fetheden Selçuklular tarafndan kesin olarak ortadan kaldrld.56 9. Yy sonu ile 10. Yy
balarnda yaam olan Kuzey Kafkasya’da geziler yapan Ermeni tarihçisi rahip Artsrunili Thomas, bu soydan
gelir.
Arran-Albanya-Avganya bölgesinde Afar Cevanir kabilesinin hakim olduunu görüyoruz ki Gürcistan da
bunlarn snrlar içindeydi. Hatta Müslüman-Arap ordular Gürcistan’ fethe geldiklerinde (642 yl) tahtta
Hristiyanlam bir Türk olan Prens Cevanir vard (681’de öldü- Cevanirler adn bu hükümdardan almtr).57
Yine bu dönemlerde Hazar Kaanl’nn Kafkaslara aknlar yaptn görüyoruz ki bu aknlarda bir çok Kafkas dal
kavmi itaat altna aldktan sonra 683-689-693 senelerinde Gürcistan ve Ermenistan’a saldrmlardr. Gürcü
Krallar Yuvan ve Cevanirler zamannda (718 senesini takiben) Hazar Hakan, Gürcü Kral Cevanir’in hemiresi
Suzan ile evlenmeye talip oldu ancak muvafakat cevab alamaynca Blucan adl ba komutann Kaheti ve
Kartaln mntkasna sevk etti. Civanir, bu saldrlara karlk vermi ancak yenilmi, kz kardei Suzan ile birlikte esir
dümü ve dönerken yolda Daryal’a geldiklerinde Suzan ölmü Prens Cevanir ise 7 yl esaret altnda kalmtr.58
Görüldüü üzere Afar’lar özellikle Arran (Karaba) bölgesini yurt tutarak, Selçuklu fethine kadar burada
kalmlardr. Buradaki Cevanirler, lhanl hükümdar Hülagu Han zamannda Anadolu’ya getirilen ve Timur
zamannda ise Karaba nakledilen Avarlar’la birleerek bölgede güçlü bir konuma yükseleceklerdir. Daha
sonra bu Avarlar, baz Türk boylarna mensup teekkülleri de bünyesine alarak Otuz-ki Cevanir (32 boydan
müteekkil) adn almlardr.59 Osmanl ariv belgelerinde Cevanirlerin bölgedeki varlnn slamiyetten önceki
dönemlere kadar uzand açkça belirtilmektedir.60
Henüz slam öncesi dönemlerde anlan bölgelerde yerleen ve 305-10 yllarnda Aziz Greguvar Lusavoriç
(Dede Korkut) tarafndan Hristiyanln Gregoryen mezhebine dahil edilen bu Türklerin ve tabii olarak bunlar
arasnda bulunan Avarlarn, özellikle Aran (Karaba) civarnda yaadklarn ve Aranyan Ermenileri olarak
tanndklarn ve varlklarn son yllara kadar devam ettirdiklerini görmekteyiz. 1721-30 yllarnda Rus istilasnda,

20. Ruslara din birliinden dolay yardm eden bu Hristiyan Türkler, Zengezur’da Karaçorlular ve ardndan
Cevanirlerle savatlar. 250 kiilik bir çete ile savaa katlan Papas Avar, bunlardan biriydi. Bu Hristiyanlarn
adlar da Türkçe idi (Avan, Saruhan, Kaplan, Bayndur, Dilençi, ah-kulu olu Bagri, Parsadan, Aslamaz-kulu,
Vardan, Bali, Karagöz, Kc, Turunç, Sar vs..).61
D. slami Dönemde Faaliyetleri - Kurduklar Devletler, Beylikler, Hanedanlar
slamiyet’in çkt ve yayld dönemlerde (570-750) Afarlar, Idr ve Ardahan’a yerlemilerdir.62 Göçten
evvelde Ouz Eli içerisinde kalabalk ve önemli bir boy olan Afar’lar hakknda X. yy gezginlerinden olan El
Makdisi, Türk snrnda Avar isimli bir köyden bahsetmektedir.63 Kagarl Mahmut’ta “Sir-derya bölgesinde ve
bu bölgelerin kuzeyinde yaayan Türkmenlerden, rmak kysnda yerleik hayat süren, çiftçilik ve tüccarlkla
uraan, yatuk (tembel) ad verilen Ouzlardan bir ksm Afarlardandr” demektedir.64
Avar Türkmenleri de, dier Ouz - Türkmen boylaryla birlikte Müslümanl kabul etmiler, XI. yy’ da
Selçuklu mparatorluunun kuruluundan sonra Orta Asya’dan tamamen koparak 1130 ylnda Salurlar ile
birlikte ran, Irak, Suriye ve Anadolu’ya göç ederek yurt tutmulardr. Afarlarn bu göç olay sonucu
Anadolu’da yer ad olarak Kay’dan sonra ikinci srada olmas (86 yer ad) Anadolu’nun fetih ve iskannda en
önemli boylardan biri olduunu gösterir. Nitekim, Erzurum’un güneydousunda bulunan Cunni maarasnda 12
Ouz boyuna ait damgalar bulundu ki bunlardan birisi Afar boyuna aittir.65 Afarlar bu fetih srasnda sadece
askeri deil, dini yönden de mücadele vermiler ve Anadolu’yu bir slam beldesi yapmlardr. Ahmet Yesevi’nin
müritlerinden olan ve Niyazabat’ta (ran) türbesi bulunan Avar Baba 66 isimli Yesevi eyhini tanyoruz ki
Anadolu’da da Afarlara mensup bu dervi-gazilerden bulunduunu kolayca tahmin edebiliriz.
Selçuklular zamannda faaliyetleri ile kaynaklara geçmi 3-4 boy vardr ki birisi Afarlardr. Afarlarn kitle
halinde Ön Asya’ya gelmeleri Aksungur ve olu madeddin Zengi ile XI. yy sonlarna dorudur ve kuzeyde
Suriye ve Irak’ta hakim olmulardr. Dier bir kitle de XII. yy balarnda Arslan ve Kütogan idaresinde ran’n
Huzistan bölgesinde 40 yldan fazla beylik sürmülerdir.67 Harzemahlar zamannda da Afarlarn çok kalabalk
ve zengin bir kabile olduunu ve Hemedan-Ahlat bölgelerinde yaadklarn Celaleddin Harzemah’n bunlardan
yüklü ganimet aldn görüyoruz.68 Adyaman’n Besni ilçesi ve çevresine ilk gelip yerleenler de bu Avarlardan
bir gruptu ki (1200 civar) hala ilçe merkezinde yaayan Afarlar ile çevre baz köylerde yerlemi olan Hüveydi
Aireti bunlarn torunudur.69 Bunun yannda Afarlardan baz gruplarn ise hemen güneydeki Gaziantep’in
Araban ilçesinde yerletiini biliyoruz. Bunlar halen youn olarak Araban’da varlklarn sürdürmektedirler.70
Celaleddin Harzem-ah ile birlikte Anadolu’ya gelen Avarlardan bir boy da Malatya’da yerlemi, sonra
batya göç ederek Kütahya’da Germiyan Beyliini kurmutur. Germiyanllarn henüz Malatya civarnda iken,
Elaz ve Tunceli bölgesine de yerletiklerini anlyoruz. 71 Günümüzde Elaz’a bal Keban, Baskil ve An
ilçelerinde yaplan dil çalmalar da bölgede Afar dil özelliklerinin etkin olduunu göstermektedir.72 Malatya
bölgesinde yaplan dil çalmalar ise Afar dil özelliklerinin birinci srada olduunu ortaya koymutur. Bu bölgede
Dulkadrl Avarlarnn da yerletiini söyleyelim.73 1560’l yllarda Malatya yöresinde baz Avar obalarna ait yer
adlarna tesadüf edilmesi bu açdan önemlidir. Eslemez (Kiçik Hacl), Bahri (Cubas, Muar, Kederbeyt ve
Keysun. Sonuncu köy halen Besni ilçesinde varln sürdürüyor), Avar (Argavun ve Panik), Delüler
(Karahisar), Recep (Panik), Selman- Süfla ve Ulya (Kiçik Hacl).74
Anadolu’da kurulan Danimentli Beylii75 ile Artuklu beyliklerinde de76 Afarlar faaliyet göstermilerdir.
Zengilerin yklmasyla Anadolu’nun güneyine göç eden Afarlar burada Karaman-oullar Devletini kurmu ve
bir ksm Dulkadrl Beylii’nin kuruluuna da destek vermilerdir.77 Giresun’u 1397’de fetheden Bayram Beyin

21. torunu Süleyman zamannda Ordu yöresine önemli miktarda Avarnda yerletiini görüyoruz.78 Dier taraftan
Afar oymaklar Giresun, Alucra (Giresun), iran (Gümühane), Suehri (Avar ve Akar köyleri ile havalisine ve
Tamzara bölgesine) civarna önemli ölçüde iskan edildi.79 Nitekim, ebinkarahisar’da bulunan Afar Tepe ile
Herek Da adlarn buradan almtr. Giresun türkülerinden biri de Avarl adn tar. Ramazan-oullar Beyliinin
kurucusu Ramazan Bey, Çukurova bölgesindeki Afarlar Uzun yayla ve Rum Nahiyesine yerletirmiti.80
Afarlar, Kara-koyunlu ve Ak-koyunlu Devletleri içerisinde önemli roller oynadlar.81 Akkoyunlularn Frat
havzasna inmesiyle (1350’li yllar) aralarnda bulunan Afarlar, Malatya ve Adyaman’da yerletiler.
Adyaman’n Besni ilçesine yerleenlerin bir ksm basklar sonucu kaçarak Bafra’dan gemilerle Kafkasya’ya
gitmilerdir.
Anadolu Afarlar, Safevi Devleti’nin kurulmasn müteakip kalabalk bir ekilde ran’a gitmi ve büyük bir
güç kazanmlar, neticede bunlardan Nadir ah, Safeviler’in yerine Afar hanedanln kurmutur. 16.yy’da Mu,
Ahlat, Malazgirt, Dou Beyazt hattna da önemli miktarda Afar yerlemitir.82 Denilebilir ki, bu zamanlarda
Anadolu, ran, Kafkasya, Irak-Suriye ve dier bölgelerde Afar Türkmenlerini görmemiz mümkün olduu gibi,
bulunduklar devletlerin siyasi yaplarn da etkilemekteydiler. Avarlarn özellikle Bat Türkleri arasnda bu kadar
etkili olmas Türk müziine de yansmtr. Türk halk müziinde üç büyük tarz vardr. Bunlardan biri kuzey sahasn
içine alan (Krm-Kafkas) Kereyli, dieri dou bölgelerini kapsayan (ran-Azerbaycan-Irak) Bayat iken
Anadolu’da söylenen tarza Avari denilmektedir. Üstelik Anadolu’da halk müzii düzenine Türkmen Düzeni
yada Avar Düzeni denilmektedir.
Avarlar bu bilgilerden anlalaca üzere, rahmetli Faruk Sümer’in ifadesiyle tarihimizde devaml rol oynam
tek Ouz boyudur. Bu bakmdan hiç bir Ouz boyu onunla mukayese edilemez.
Afarlarn Ön Asya’ya yerlemede nüfuslarnn çok ve etkinliinin devaml olduunu görüyoruz. Böyle bir
yapya sahip bir boyun devlet kuramamas düünülemez. te Afarlarda muhtelif zaman ve mekanlarda bir çok
devlet, beylik ve hanedanlklar kurmular, bir çok mühim olaylara karmlar ve adlarn zamanmza kadar
yaatmlardr.
1. Musul Atabeyleri (1127-1262)
Afarlar ilk olarak XI. yy sonlarna doru Aksungur idaresinde Suriye’ye gelmilerdir.83 Aksungur Ouzlarn
Afar boyu beylerinden Alturgan Bey’in oludur.84 Aksungur’un Kpçak asll olabilecei söylenirken85,
kesinlikle Afar olmad da iddia edilmektedir.86 Büyük Selçuklu Sultan Melik-ah’n memluku olan Aksungur,
idaresindeki Afarlarla birlikte önce Alparslan’a ve onun ölümüyle Melik-ah’a bal bulundu. Melik-ah’n
Suriye seferine katld. 1085 ylnda Musul’u ele geçirerek Ukayli Hanedanl’na son verdi. Halep’in fethi
sonucu Kasmü’d-devle unvan ile Halep valiliine getirildi (1087). Melikah Suriye’nin yönetimini kardei
Tutu’a brakarak onu Msrdaki Fatmilere kar seferle görevlendirdi. Aksungur ile Urfa emiri Bozan’n
kuvvetleriyle Tutu’a katlmalarn istedi. Ancak, ordu Trablus-am’a gelince Tutu ile aras açlan Aksungur
ordudan ayrld. Tutu ise seferden vazgeçip geri dönmek zorunda kald. Melik-ah’n ölümüyle (1092) saltanat
mücadelesine atlan Tutu önce Halep üzerine yürüyerek Aksungur’u itaat altna ald. Fakat Tutu’la aras bozuk
olan Aksungur, Bozan ile birlikte Selçuklu tahtnn asl varisi olan Berkyaruk’un tarafna geçti. Tutu,
Berkyaruk ile sava göze alamayp Suriye’ye döndü. Bir müddet sonra Halep’e gelerek kritik bir zamanda
kendisine ihanet ettiini düündüü Aksungur’a sava açt. Berkyaruk’tan yardm göremeyen Aksungur yenilerek
Tutu tarafndan öldürüldü.87
Aksungur’un ölümüyle yerine olu Musul Atabeylii’nin kurucusu olan Zengi’nin geçtiini görüyoruz. Irak

22. Selçuklu Sultan Mahmut, Zengi’yi 1127’de Musul Valisi ve iki oluna Atabek tayin etti. Zengi bundan sonra
made’d-Din lakabyla anlmaya baland. Zengi Musul’a hakim olunca büyük ve güçlü bir Türk devleti
kurmaya çalt.88 Bu dönemde slam dünyas Haçl Seferleri ile urayordu. Zengi, Haçllar ile tesirli mücadelenin
ancak siyasi birlik ile mümkün olacan idrak eden ilk Türk devlet adamdr.89 Bu sebeple Sincar, Habur ve
çevresini, Nusaybin ve Harran’ ardndan da Halep’i ele geçirdi (1128). 1130’da Hama’y ald. Ayn yl,
Artuklular yenerek Kuzey Suriye ve Güney Dou Anadolu’da hakimiyetini salamlatrd. Daha sonra
Türkmenlerin yaad ehr-i Zor (Kerkük) bölgesini (1139) ve Kürt reislerini yenerek Hakkari civarn egemenlii
altna ald. Günümüzde Irak’n kuzeyinde snrmza yakn olan madiye ehrini o kurmutur.
Artuklular tekrar yenerek Amid’e (Diyarbakr) girdi ve adna hutbe okunmak suretiyle ehri geri verdi
(1141). Akabinde Böri Atabeyliine de hakimiyetini kabul ettirdi. Haçllar ile mücadelesine gelince, 1130’da
Kudüs Kralnn da olduu Haçl kuvvetlerini yenerek Esarib kalesini zaptetti. Savar komutasndaki ordusu
Kudüs Kral Foulque idaresindeki Haçllar ikinci kez malup etti (1137). Ardndan ülkesini ikiye ayran ve
önemli ticaret yollar üzerinde bulunan Urfa Haçl Kontluunu fethetti (24 Aralk 1144). Urfa’nn dümesi II.
Haçl Seferi’nin yaplmasna sebep oldu. Zengi, Selçuklular ve Abbasi halifeleriyle de zaman zaman bozumu
olsa da genelde iyi ilikiler kurmutur.90 Görüldüü gibi o bir taraftan Mezopotamya ve Kuzey Suriye’yi tek
hakimiyet altnda birletirirken, bir taraftan da Haçllara kar baarl savalar yapt. Bu yolda slamln zinde
kuvvetleri olan Türkmenlerden geni ölçüde faydalanmasn bildi. Zengi Ukayliler’in elinde olan Caber
kalesini kuatp teslimini bekledii srada muhafzlardan biri tarafndan öldürüldü (1146).91 Ölümünden sonra
ülkesi ikiye bölündü. Halep merkez olmak üzere Suriye’de Nureddin Mahmut, Musul merkez olmak üzere
El-Cezire de Seyfettin Gazi hükümdar oldular. Ailenin üçüncü bir ubesi ise elli yl kadar Sincar’da hüküm
sürmütür.
Musul Kolu : Zengi’nin ölümüyle olu Seyfeddin Gazi Atabey oldu. Halep’teki kardei Nureddin Mahmut
ile anlaarak gerek iç meselelerde gerekse Haçllar ile mücadelede ortak hareket ettiler. Seyfeddin 1149’da
öldü. Yerine kardei Kutbeddin Mevdud geçti. Bu arada Nureddin Mahmut ile anlamazlk çktysa da Humus
ve Rakka Nureddin’e verilerek sorun çözüldü. Bundan sonra iki karde Haçllarla mücadele ettiler. Nureddin,
Haçllar Harim'de yendiinde (1164) Mevdud yanndayd. Mevdud, 1167’de Haçllar üzerine yürüdü ve
Nureddin’in yardmyla bir çok yeri ele geçirdi. Mevdud’un 1170’te ölümü üzerine (mezar Mardin’in Cizre
ilçesindedir) olu Zengi II yerine geçmek istedi. Ancak Seyfeddin Gazi II karsna çkt. Nureddin Mahmut’un
araya girmesiyle Musul Seyfeddin Gazi II’ye, Sincar ise Zengi II’ye verildi. Nureddin de Nusaybin ve
Habur’u ald. Seyfeddin Gazi II, Nureddin’in Haçllarla yapt seferlere katld. Nureddin’in ölümünden sonra
Selahaddin Eyyubi’nin ne gibi bir tehdit oluturduunu görüp onunla savatysa da yenildi (1176). Çok
geçmeden de öldü. Kardei zzeddin Mesut Atabek oldu. Halep hakimi smail’in ölümüyle buray ald, ancak
Sincar hakimi Zengi II’nin teklifi ile Halep’i Sincar ile deiti. Selahaddin’in Halep’i alma gayretleri ve Urfa,
Humus, Rakka, Suruç ve Nusaybin’i ele geçirmesi, ardndan Musul’u kuatmas, 1182’de Sincar’ almas
üzerine Artuklu ve Ahlat-ah’larla ittifak yapt. Fakat Selahaddin Amid’i (Diyarbakr) ele geçirdi. Halep’e
yürüdü. ehrin hakimi Zengi II, bir anlama yapp, Halep’i Selahaddin’e brakt yerine Sincar ve çevresini ald.
Selahaddin 1185’te Musul’u iki kez daha kuattysa da alamad. zzeddin Mesut, Selahaddin’le ba
edemeyeceini anlayarak onunla anlama yoluna gitti ve ehr-i Zor (Kerkük) ve yukarsn Selahaddin’e brakp
ona tabi oldu. Mesut, 1193’te Selahaddin Eyyubi’nin ölümünden ksa bir süre sonra öldü ve yerine olu
Nureddin Arslan-ah geçti. Arslan-ah, Zengi II’nin Nusaybin çevresini zaptetmesi üzerine onunla ve onun
ölümünden sonra yerine geçen olu Kutbeddin Mehmet ile mücadele etti ve Nusaybin’i ele geçirdi.

23. Eyyubilerin yardma gelmesiyle ehri terk edip Musul’a döndü (1198). Eyyubi emiri Adil de Mardin’i kuatt.
Arslan-ah, Kutbeddin Mehmet ile Artuklulara yardma geldi ve Eyyubileri yendi (1199). Ardndan Kutbeddin
ile Nusaybin için tekrar savaan Arslan-ah, yenilerek Musul’a çekildi (1204). Arslan-ah, daha sonra bölgede
Türkmen beyleriyle baz olaylara kartysa da 1211’de öldü. Yerine geçen Kahir zamannda önemli olay olmad
gözüküyor. Bu dönemde devlet ilerine Bedreddin Lu’lu’ bakyordu. Kahir’in 1218’de ölmesiyle yerine
Arslan-ah II geçti. 1219’da bir ksm topraklarn ele geçiren Sincar hakimi Zengi III’ü Eyyubilerden Melik
Eref sayesinde yendi ancak ayn yl öldü. Yerine Lu’Lu’ tarafndan üç yandaki kardei Nasreddin Mahmut
getirildi. Bundan sonra Lu’lu’ dümanlarna kar Eyyubi Eref’in yardmlarn ald. Eref, 1220’de Sincar’ alarak
buradaki Zengi hakimiyetine son verdi. Mahmut’un 1222’de ölümüyle Bedreddin Lu’lu’ bölgeye Atabek
olarak atand ve Zengilerin Musul’daki kolu da yok oldu.92
Halep Kolu : Ortaça Türk-slam dünyasnn en parlak simalarndan olan Nureddin Mahmut, Haçllara kar
baarl savalar yapt. O Haçllar ile mücadelesinde Musul hakimi kardei Seyfettin Gazi ve yerine geçen
Mevdud ile birlikte hareket etmi ve Haçllara kar slam cephesini birletirmek için çok çalmlardr. Nureddin,
Haçllarn eline geçen Urfa’y 1146’da tekrar fethetti. Ertesi yl da Artak ve civarn ele geçirdi. II. Haçl
Seferinde kardei Seyfeddin ile birlikte Dmk’ (am) kuatan Haçllar ile savat. Arima kalesini ele geçirdi,
Haçllar Yara’da bozguna uratt. 1149’da Antakya Prensi Raymond’u öldürdü. Daha sonra Famiya kalesini
zaptetti. Börilerin elinden Dmk’ ald.93 Yukar Mezopotamya, Güneydou Anadolu ve Suriye’yi tek hakimiyet
altnda toplayarak sultanln ilan eden (1153) Nureddin Mahmut’un prestiji Selçuklu Hanedan’n gölgede
brakacak kadar artt.94 O Selahaddin Eyyubi’yi Msr’a göndererek Selçuklularn hayali ve slam dünyasnda
ikilie sebep olan Fatmi Halifelii’nin yklmasn salamtr.95 Kudüs Kral III. Baudouin’i yenilgiye uratt (1157).
1158’de Haçllara yenildiyse de onlar Harim’de ar bir bozguna uratt (1164). 1173’te Mara ve Göksun’u
Selçuklulardan ald, ancak II. Klç Arslan ile anlaarak ehirleri geri teslim etti. Nureddin 1174’te Dmk’ta öldü.
Yerine olu smail geçti. Bu dönemde Selahattin Eyyubi ülke topraklarn yava yava ele geçirmeye balad.
Selahaddin ile mücadele eden Zengiler baarl olamad. smail, hastalannca ülkesinin Musul hakimi zzeddin
Mesut’a verilmesini vasiyet etti. 1181’de ölünce Halep kolu sona erdi.96
Musul Atabeylii’nin kurulmas ile Afarlar kitle halinde birleerek bal bana bir güç oluturmulardr. Bu
zamanda Afarlar devletin üst kademelerinde görev almlardr. Halep’te Türkmen Pazarnda saylar 15’i bulan
mescitlerden biri Avar Mescidi adn tar, yine Yaruklu Türkmenlerinden zzeddin Avar’n yaptrd Avariye
Medresesi de bölgede Avar varln gösterir.97 Ayrca Selahaddin Eyyubi gibi bir ahsiyet yetitirerek
kendilerinden sonra da bölgenin Haçllara kar ayakta kalmasn salamlardr. Nureddin Mahmut’un 1173’te
Mara ve Göksun’u almasyla Avarlardan önemli kitlelerin Mara ve Sivas taraflarna yerletiklerini tahmin
ediyoruz ki 1250’li yllarda Mara civarnda yaayan ve ç-El’e doru sarkan Afarlar98 bunlardr. Ayrca
Karamanllarn da önceleri Sivas taraflarnda yaadklarn biliyoruz.99 Mool istilas sonucu buradaki Avarlar,
Anadolu’nun güneyine göç ederek dier Türkmen oymaklarnn da yardmyla Karaman oullar Beylii’ni
kuracaklardr.100 Ayrca Zengilerin, Artuklu Beylii (Mardin merkez olmak üzere Güneydou Anadolu’da
kurulmutur) bünyesinde faaliyet gösterdiklerini de anlyoruz.101
Bugün Dou ve Güneydou Anadolu ile Orta Anadolu kesimlerinde Zengi adn tayan köyler bu Avarlarn
bir hatrasdr.
2. umla ve Devleti (1155-1195)
XI. yy sonlar ile XII. yy balarnda Avarlar, Arslan kumandasnda ran’n Huzistan bölgesine

24. gelmilerdir.102 Onlar buraya Mool Kara-Htaylarn Türkistan’da egemenlik kurmalar ve bask yapmalar
sonucu Det-i Kpçak’tan (Seyhun boylar) buraya (Salurlar ile beraber) göç etmilerdi. 1135-36 yllarnda
Huzistan’da kalabalk sayda Türkmen yaamakta idi ve içinde büyük bir Avar topluluu vard. Avarlarn banda
Arslan olu Yakup bulunuyordu. Avarlarla birlikte gelmi olan ve Kuh-Giluye’de yaayan Salurlardan Mevdud
olu Sungur 1149’da iraz’ alarak Salgurlu Devletini kurdu.103 Yakup Bey, Sungur’un elinden Fars bölgesini
almak ve O’nu kendisine tabi klmak için bir kaç kez Sungur’un üzerine yürümüse de bozguna uramt. Yakup
Bey’in ölümünden sonra Afarlarn banda umla’y görüyoruz. umla’nn asl ad Ay-Dodu, babas ise Kü-Togan
idi. umla, Yakup Bey zamannda Huzistan ile Luristan’n bir ksmn idare ediyordu.104 Onun zamannda
Afarlar önemli bir güç haline geldi. Öyle ki; ünlü emirlerden, Selçuklu sultan Mesut’un hacibi (beylerbeyi)
Has Be, Azerbaycan’da oldukça güçlü olan Afarlarn desteini alabilmek için, umla ile dostluk kurmu ve
konumunu güçlendirmeye çalmt.105 umla’da O’nun emiri olmutu. Has Be öldürüldüü zaman zekasyla
kendini kurtard ve tekrar Huzistan’a geldi. Ancak, yokluunda Selçuklulardan Melik-ah bölgeyi ele geçirmiti.
Üstelik Abbasi halifesi de buray almak istiyordu. umla hemen harekete geçti. Önce Halife ordusunu yenip
kumandann esir ald. Ardndan Badat’a elçi gönderip özür diledi. Abbasilerle meseleyi hallettikten sonra
Melik-ah’ bölgeden çkararak tek bana egemen oldu.106 umla, Lur denilen Kürtleri (Bu Kürtler kendilerine
Güllü derlerdi. Türkistan’n Lolan kentinden gelmilerdir. Lurlarn içinde Afar, Bedili, Çaatay, Karabal gibi
Türkler de vardr) destekleyerek Kuzey ve Bat Luristan’da küçük bir Atabeyliin (1184-1597) temellerini att
ve bu bölgeyi hakimiyeti altna ald.107
1156’da Selçuklu Sultan Muhammet halifeyle bozuup Badat’ kuatnca, Halifenin çabalaryla Melik-ah
isyan etti ve Hemedan’da bamszln ilan etti. umla, Melik-ah taraftar olarak Hemedan’a geldi. Ertesi yl umla
halifenin emiri Kaymaz’ yenerek tutsak etti ve O’nu Sultan Muhammet’e gönderdi. Bunun üzerine Halife
umla üzerine ordu sevk ettiyse de umla bu orduyla savamad. 1159’da ülkesiz kalan Melik-ah, Huzistan’a
girerek umla’y yendi ve ardndan Fars’a girip Zengi’yi de (Salgurlu) teslim ald. umla ve Zengi Melik-ah’a
balanarak en yakn emirleri oldular. Ayn yl Sultan Muhammet’in ölümüyle tahta çkmak için umla ve Zengi
ile birlikte Isfahan’a gelen Melik-ah, zehirlenerek öldürüldü.
Selçuklu tahtna Arslan-ah geçti umla, Zengi ile birlikte Arslan-ah’ metbu tand ve Melik-ah’n olunun
Atabei oldu. umla’nn yeeni enka-Olu, dünürü olan Basra valisinin halifece öldürtülmesine kzarak Basra ve
Vast’ yamalad (1166). Halifenin Vast valisi Kutlu-Pars enka-Olu’nun üzerine yürüdüyse de yenildi ve
öldürüldü. enka-Olu ertesi yl Basra’y tekrar yamalad. umla da Badat civarna gelip halifeden toprak istedi.
Ancak yeeni Klç’n halife kuvvetlerine yenilip esir olmas üzerine geri döndü. 1169’da Salgurlu Zengi’nin
askerlerine kötü davranmas sebebiyle askerler umla’y ülkeye çardlar. umla Zengi’yi yenip Fars’a sahip
olduysa da halka kötü davranmas ve yeeni enka-Olu’nun ülkeyi yamalamas üzerine tepki çekti ve Fars’ terk
etmek zorunda kald.108
Huzistan ve Ahvaz’a hakim olan umla Nihavend’i de ele geçirmek istiyordu. Selçuklu Atabei l-
Deniz’den para karl buray istedi ancak alamad. 1175’te l-Deniz’in ölümü sonras enka-Olu Nihavend’i
zaptetti. Ertesi yl enka-Olu Badat taraflarnda halife kuvvetlerine yenilip öldürüldü. Ksa bir süre sonra umla
baz Türkmenler üzerine yürüdü. Atabek Pehlivan’dan yardm alan Türkmenler umla’y yenip kardei ve yeeni
ile birlikte esir ettiler. umla birkaç gün sonra ald yaralarn tesiriyle öldü (1176).
umla cesur, zeki ve dirayetli bir ahsiyet idi. O bu meziyetleriyle Huzistan ve komu baz yörelerde
Luristan’n bir ksmn da içine alan bir beylik kurmutu. umla’dan sonra yerine olu erafeddin Emiran geçti.
Selçuklu sultan Arslan-ah’n ölümü üzerine kardei Muhammet, Emiran’n tevikiyle tahta çkmak için

25. Isfahan’a gitti. Kaymaz olu Kavut ve baz emirler Muhammet’i destekledilerse de Atabek Pehlivan
Muhammet’i yendi. O da Emiran’n yanna kaçt ancak Pehlivan’dan çekinen Emiran O’nu ülkeye almad. Bu
hareketiyle Pehlivan’n memnuniyetini kazand. Onun döneminde uzun bir süre umla oullar ile ilgili bir
bilgiye rastlanmyor. Bu, ülkenin sakin bir bar dönemi yaamas ve siyasi olaylara karmamas ile ilgili
gözüküyor. Emiran’dan sonra baa geçen Su-syan’n ölmesiyle (1194) oullar Ali ve Nasreddin arasnda çkan
taht kavgasnda Ali baa geçti. Kardeinin halifeden yardm istemesi beyliin sonunu getirdi. 1194-95’te Halife
ordusu Huzistan’ igal etti ve umla ailesini toplayp Badat’a götürdü. Böylece bu beylik tarihe kart. Afarlarn
Huzistan ve Luristan’da 42 kaleleri vard. umla oullar’nn para kestirdikleri de biliniyor.109
3. Karaman-Oullar Devleti (1250-1487)
Ouzlarn Afar boyundan olan110 Karaman aireti ve Karaman-Oullar, Orta Anadolu’nun güneyinde
kurulmu olup, Anadolu Türkmen beyliklerinin Osmanllardan sonra en büyüü ve devamlsdr. Karaman taht
beylikten ziyade bir devlet saylmtr. Ana kütlesi Afarlara dayanan devlet, Üç-Oklardan Turgut, Bayburt,
Kusun, Gögüz, Varsak, Salur ve Kaçarlar ile Türklemi Samagar, Çaygazan ve Barmbay gibi Mool
oymaklarn da çevresine toplamt.111
Karaman oymann bir ksmn 12. Asr ortalarnda Maveraü’n-nehir’ de, bir ksmn da Kara-koyunlu obas
olarak Azerbaycan bölgesinde (Arran, Gence, Berdaa) görmekteyiz 112 ve varlklar günümüze kadar
gelmitir.
Dier bir ksm ise Mool istilasndan kaçarak Anadolu’ya gelmi ve Selçuklu sultan Alaaddin Keykubat
tarafndan (1228) Ermenek tarafna yerletirilmitir. Bu srada uçlarda bulunan Türkmenlerin çounluunu
Karamanllar oluturuyordu.113 Karamanllar bundan önce Sivas tarafnda bulunuyorlard.114 Bu srada
Karaman Airetinin reisi olan Sadeddin olu Nureddin (Nure Sofi 1230-55), Babai tarikatna girmi ve
Selçuklular ile savamt. (Selçuklu ve Osmanl tarihçileri düman olduklar Karamanllar kötülemek ve aalamak
maksadyla Nure Sofi’yi Ermenek’te kömürcülük yapan Ermeni dönmesi olarak tantmlardr. Bu iddiay ilk
söyleyen ise Selçuklu tarihçisi bn-i Bibi’dir. Halbuki biz Nure Sofi’yi aristokrat bir Türkmen beyi olarak
tanyoruz.115) Bir Babai eyhi olarak Türkmenler üzerinde nüfuzunu artrm; Hristiyanlardan Ereli’yi alarak
bakent yapm ve Silifke’ye saldrarak tekfurunu öldürmütür.116
Bu tarihlerde (1254) Karamanllara mensup olan Afar Beyi slam Beyin Silifke-Mersin arasndaki Cracca
ehrini (Kz kulesi) yama ettiini onun ölümünden sonra da Sarum Beyin tekrar ehre aknlar düzenlediini
görüyoruz ki117 bu Afarlar, Karamanllara mensup veya 1250 ylnda Mara Dalarnda sakin olan ve ç-El
taraflarna doru yama hareketlerine girien Avarlardan118 olabilirler. (Mara bölgesi Türkmeni olan Aaç-
Eri’lerin de 1258 ylnda Mara’tan ç-El ve Antalya’ya doru akn yaptklarn görüyoruz). Nure Sofi, tahmini
1255’te ölünce yerine Karaman Bey geçmitir. Karaman Bey, Ermenek, Mut, Gülnar ve Silifke’ye saldrd,
Ermenek’i alarak burasn bakent yapt. Karamanllarn etki alanlarnn genilemesi Selçuklu Sultan IV. Klç
Arslan’ rahatsz etti. Onlarla akrabalk kurarak Larende (Karaman) kalesini verdi. Ancak, uç beylerinden
bazlarnn cezalandrlmasndan dolay endieye kaplan Karaman Bey, kardeleri Zeyne’l-hac ve Bunsuz ile
birlikte 20.000 kiilik bir kuvvetle Konya üzerine yürüdü. Muinüddin Pervane komutasndaki Selçuklu ordusu
Karamanllar Gevele kalesi önlerinde yendi. Karaman kaçtysa da kardeleri yakalanp Konya’da idam
edildi.119 Karaman Bey, yaklak 1262’de öldü ve yerine olu Mehmet geçti. Selçuklular ise Karaman ve
Ermenek bölgesine vali olarak Bedrettin Huteni’yi atadlar.
Mehmet Bey, bu esnada isyan eden Hatirolu ile birleerek Selçuklulara kar faaliyete geçti ve üzerlerine

26. gönderilen Huteni idaresindeki Selçuklu-Mool ordusunu ani basknla Göksu civarnda yendi. Emir-i Sevahil
Hoca Yunus ta Mehmet Bey’e yenilmekten kurtulamad.120 1273 ylnda Baba lyas’n olu Muhlis Paa’ya
destek vererek Konya’y ele geçirmesini salam, Muhlis Paa alt ay hüküm sürdükten sonra hakimiyeti
Karamanllara devretmitir.121
Mehmet Bey, Anadolu’nun Mool igalinden kurtulmas için Memluk Sultan Baybars’ Anadolu’ya çaran
ve onun yannda yer alan beylerden birisiydi.122 Baybars, vezir Pervane’nin iki yüzlü siyasetinden dolay
ülkesine dönünce, Mehmet Bey, Mentee ve Eref-Olu Türkmenleriyle birlikte Konya üzerine yürüdü. 13
Mays 1277’de Konya’y igal ettiinde, yaynlad mehur ferman ile Türkçe’yi resmi dil ilan etmitir. Bu
fermanda ”Bugünden sonra divanda, dergahta, bargahta, mecliste, meydanda, çarda ve pazarda Türkçe’den
baka bir dil konuulmayacak ve kullanlmayacaktr” diyerek, resmi devlet ilerinde kullanlan Arapça ve
Farsça’nn hakimiyetine büyük bir darbe vurmutur. Bu ferman Türk kültür tarihinin en büyük
hadiselerindendir ve her yl 13 Mays günü Karaman’da Dil Bayram olarak kutlanmaktadr. Erol Güngör, bu
fermann Mehmet Beyin milliyetçiliinden deil de cahilliinden kaynaklandn söyler. Ona göre, Mehmet Bey
okur-yazar olmad için eksiklik duymu, Arapça-Farsça konuulan devlet makamlarnda olup biteni anlamak,
tahsilli kesimin etkinliini ortadan kaldrmak için bu yola ba vurmutur.123 Ancak dilin bir milletin hayatndaki
yerini düünürsek bu suçlamann haksz olduunu söyleyebiliriz. Mehmet Bey, akabinde II. Keykavus’un olu
olarak tantt Alaaddin Siyavu’u Selçuklu tahtna çkard ve kendisi de vezir oldu (15 Mays 1277). Ancak
Akehir civarnda aralarnda Germiyanllarn da bulunduu Sahip-Ata Oullar idaresindeki bir orduyu yendikleri
sefer dönüü Konyallar Karamanllar ehre sokmadlar.124 Bunda Siyavu’un kendini bir lider olarak halka
kabul ettirememesi yatar. Bunun üzerine Mehmet Bey, Ermenek’e çekildi. Cüveyni idaresindeki bir Selçuk-
Mool ordusu bölgeye geldi. Mehmet Bey, bu ordu karsnda yenildi ve yakalanarak kardeleri ile beraber
öldürüldü (1277). Bu olay bir süre Karamanllar sindirdi.125
Mehmet bey, Mool igali altnda olan Anadolu’nun kurtulmas için isyan bayra açan ve bu sebeple
Selçuklu ve Mool ordular ile ölene kadar çarpan bir mücadele insandr. Moollarla bir kaç defa savam ve iki
defasnda da yenmitir. Gazan Han’n öyle söyledii rivayet olunur : “u Türkmenler ve Karamanllar olmasa idi,
Mool atllar günein batt yere kadar giderlerdi”.126
Mehmet Bey’den sonra Karamanllarn bana kardei Güneri geçti. Selçuklular arasndaki taht kavgasna
kart ve bir süre sonra Ermenilere ait Tarsus’a sefer yapp buray tahrip etti (1286). Ancak Ermenilere yardma
gelen Moollar karsnda tutunamayp dalara çekildi. Güneri Bey’in 1300’de ölümü üzerine yerine kardei
Necmeddin Mahmut, onunda 1308’de Ermenilerle çarprken ölmesiyle Yahi Bey geçti.
1308’de Anadolu Selçuklularnn çökmesi ile Karaman-Oullar Anadolu’da en kuvvetli beylik olarak
ortaya çkm ve Selçuklularn yerine geçmek için büyük mücadeleler vermitir.127 Yahi Bey’in Konya’y igal
ederek bakent yapmas üzerine Emir Çoban idaresinde bir Mool ordusu Anadolu’ya gelip Konya’y geri ald.
Yahi Bey’in ölümünden sonra Mahmut’un olu brahim Bey oldu. Onun zamannda tekrar Konya ele geçirildi.
1319’da Tarsus Ermenileri üzerine sefer yapt. 1328’de Mool lhanllarn Anadolu valisi Timurta ölünce
Türkmenler rahat bir nefes ald. lhanllarn çökmeye balamas üzerine Karamanllar topraklarn geniletmeye
balad. Beyehir alnd. Gevele kalesine kadar olan yerler ele geçirildi. brahim’in ölümünden sonra yerine
geçen olu Fahreddin Ahmet Moollar ile savarken öldü (1350). Ondan sonra kardeleri Süleyman ve emseddin
ksa süreli hükümdar oldular (1352). Daha sonra Burhaneddin Musa bey oldu. Bu dönemde bakent Mut’a
tand. Musa’nn yerine Seyfeddin Süleyman geçtiyse de öldürüldü (1361). Böylece Karaman tahtna Alaaddin
Ali geçti.

27. 1362’de baa geçen Alaaddin Ali Bey zamannda, ilk Osmanl-Karaman münasebetleri balad. Selçuklu
varisi olarak kendilerini gören her iki tarafn menfaatlerinin kesimesi, Ali Beyi Osmanllara kar Eretna ve dier
Türkmen beyleriyle ittifaka zorlad. Ancak Osmanl sultan I. Murat, bu giriimi engelledi.128 Ali Bey, daha
sonra Kbrsllarn elindeki Gorigos (Kz kulesi) üzerine yürüdüyse de geri çekilmek zorunda kald ve Kbrs Krall
ile antlama yapt (1367). Çevredeki beyliklerin topraklarndan baz yerler zaptetti ve Kayseri’ye baskn yaparak
Eretnallardan Ali’yi Sivas’a kaçrtt. (1375). Ancak, Kad Burhanettin, Ali Beyi geri çekilmeye mecbur brakt
(1376). Bu srada Osmanllar ile Karamanllar ilk kez kar karya geldi (1381). Ali Bey, Kaynbabas Murat I.’in
Rumeli’de olmasndan yararlanarak Beyehir’i ald. Murat I., Karamanllar üzerine yürüyerek Ali Beyi yendi.
Aldklar yerleri geri vererek sulh yapld (1387). Murat I.’in Kosova’da ehit dümesiyle antlamay bozarak
Osmanl’ya saldrd (1389). Ancak Bayezid I., Konya’y muhasara etti ve Çaramba Suyu snr olmak üzere
tekrar anlama yapld (1390). Timur’un Dou Anadolu’da görünmesiyle Ali Bey, ona tabi oldu (1394).
1396’da Kad Burhanettin ile uraan Ali Bey, Bayezid I.’in Rumeli’de bulunmasn frsat bilerek Osmanl
topraklarna girdi. Bunun üzerine Bayezid I., Karaman Seferine çkarak Akçay’da Ali Beyi yendi. Sonra
Konya’y alarak Ali Beyi öldürttü, oullar Ali ve Mehmet Beyleri de Bursa’ya gönderdi. Böylece Karaman
Devleti ortadan kalkm oldu (1397).
Bayezid I., Timur ile yapt Ankara Sava’n kaybedince, Ali ve Mehmet Beyler Bursa’da hapisten
çkartldlar. Timur, onlara Karaman ülkesini ve Alaehir’i vererek beylii tekrar diriltti (1403). Mehmet Bey
tahta çkarken, Ali Bey, Nide emiri oldu. Mehmet Bey, Fetret Devri’nde Osmanllarn arasndaki taht
kavgasndan yararlanarak Afyon ve Kütahya’ya girdi (1411).129 Germiyanllara saldrp Bursa’y tahrip etti
(1413). Bunun üzerine Çelebi Mehmet Karamanllar üzerine yürüyerek onlar Konya önünde yendi (1414).
Tekrar savalmasna ramen 1415’te sulh yapld.
Mehmet Bey, 1417’de Memluk Sultan eyh adna kestirdii paralarla Kahire’ye gelerek Memluklere
itaatini bildirdi. Ancak, Mehmet Bey, Ramazan-Oullaryla birlikte Memluk topra olan Tarsus’a saldrnca
Memluklerle aras açld. eyh, Türkmenlere gözda vermek ve onlar itaat altna almak için Divrii’ye kadar
uzanan Suriye Seferine çkt. Tarsus ele geçirildi. Ardndan Darende’de dütü. Esirler arasnda Mehmet Beyin
olu Davut’ta vard. 6 ay sonra Mehmet Bey, Ramazan-Olu brahim ile birlikte Tarsus’u kuatt ancak alamad
(1418). Bir müddet sonra Tarsuslular Memluk valisi ahin’den memnun olmadklar için Karamanllar davet
ettiler ve ehri teslim ettiler. Bunun üzerine eyh, Karaman üzerine ordu gönderdi. Bu ordu Nide, Ereli,
Larende’yi ald (1419). Karaman Beylii ise Ali Bey’e verildi. Mehmet Bey, Kahire’ye gönderildi.
Osmanllarn yardmyla Mehmet Bey’in olu brahim Karaman tahtna geçti. Ali Bey, Nide’ye çekildi. Bunun
üzerine Memlukler Mehmet Beyi serbest braktlar. Mehmet Bey, tekrar Karaman tahtna çkt. 130 Hamid-
Oullar ile birlikte Osmanl topra olan Antalya’y kuatt srada öldü (1423). Yerine brahim II. geçti. brahim Bey,
Memluk nüfuzuna son verdi. Osmanl aleyhine Srp ve Macarlarla ittifak yapt. 1433’te Macarlar Osmanl’ya
saldrnca brahim Bey de Beyehir’i ald. Osmanllar Macarlar yenince Karamanllar üzerine yürüyüp Konya’ya
kadar ilerledi. Bir daha Osmanl aleyhinde çalmamak kouluyla sulh yapld (1435). Ardndan Kayseri’yi ald ve
tekrar Osmanl’ya saldrd. Macarlarla tekrar ittifak yapt. Karaman kuvvetlerinin Osmanl topraklarnda yapt
zararlar yüzünden Murat II., slam alimlerinden Karamanllar aleyhine fetva ald ve Macarlarla Segedin
Antlamasn imzaladktan sonra (1444) Karaman Seferine çkt. Çaresiz kalan brahim Bey, ar artlar altnda
anlama yapt. II. Kosova Savanda (1448) Osmanl’ya yardm gönderdi. Ayn yl Kbrsllardan Gorigos’u ald.
Osmanl tahtna Fatih’in geçmesiyle ümitlenen brahim Bey, stanbul Muhasarasnda Venedik ile bir anlama
yapt. 1456’da Tarsus, Adana ve Gülek’i almak istediyse de Memlukler Karaman ülkesini tahrip ettiler.

28. Fatih’in Kastamonu ve Trabzon Seferlerine yardm için ordu gönderdi (1461). sfendiyar-oullarn ortadan
kaldrmasyla Osmanllarn son büyük rakibi olarak Karamanllar kald. brahim Beyin ölümünden sonra oullar
Pir Ahmet ve shak taht kavgasna tutuunca Osmanl, Memluk ve Ak koyunlular iç ilerine kartlar. Pir Ahmet
Osmanllarn yardmyla tahta geçince onlara Akehir, Beyehir ve Ilgn’ verdi (1465). Bu arada bakenti tekrar
Konya’ya tad. Ancak, Pir Ahmet Akkoyunlu ve Venediklilerle anlama yapnca Karaman seferine çkan Fatih
Konya ve Karaman’ alarak, olu Mustafa’y Karaman Beylerbeyi yapt. Pir Ahmet Tarsus’a kaçt. Akkoyunlu,
Venedik ve Türkmenler uzun mücadeleler verdiler. Osmanlnn Akkoyunlular 1473’te Otlukbelinde yenmesi
üzerine Gedik Ahmet Paa önce Ermenek sonra Mennan Kalesini ald (1474). Pir Ahmet Bayburt’ta öldü.
Yerine geçen Kasm Bey, Fatih’in ölümüyle birlikte Beyazt -Cem ihtilafnda ortaya çkarak, Cem’i destekledi
ve Karaman Beylii’ne tekrar egemen oldu. Cem, Rodos övalyelerine snnca II. Beyazt’tan aman diledi.
Osmanl himayesinde küçük bir beylik halinde bakenti Silifke olmak üzere ç-El’de hüküm sürmesine izin
verildi.131 Kasm Bey ölünce (1483) Karamanllarn en önemli yardmclar olan Turgutlu airetinden Mahmut
Bey baa geçti. Ancak Mahmut Bey Osmanl Memluk savanda Memluklar tutunca beylie son verildi (1487).
Arab tarihçisi bn-i Fazlillah, 1332 senesine ait Anadolu ile ilgili bilgilerinde Karaman-Oullar’nn, 750
bin nüfusa sahip olduunu belirtmiti. Karaman oullar en geni ekliyle Karaman, Konya, Nide, Kayseri,
Ankara, Nevehir, Krehir, çel illerinin tamam ile Antalya’nn dousu (bu topraklar, 146.000 km2’dir) ve zaman
zaman Antalya’nn bats, Isparta ve Afyon bölgelerinde hüküm sürmütür. Bu bölgelerde o zamanlar, 2 milyon
nüfus olduunu tahmin edebiliriz.132
Türklük tarihi için çok önemli olan Karaman sahas, gerek Karaman-Oullar devrinde, gerekse
Karamanllarn çöküünden sonra Osmanl devrinde ve Kurtulu Sava srasnda hemen her alanda çok deerli
ahsiyetler yetitirerek Türklüe hizmete devam etmitir. Büyük Türk velisi ve airi Yunus Emre, Osmanllarn
manevi kurucusu eyh Ede Bal, Dursun Fakih, Osmanllarn mehur Kaptan- Deryas Kemal Reis ve onun yeeni
ünlü Türk denizcisi Piri Reis, Kurtulu Savann Dou Cephesi komutan büyük insan Kazm Karabekir Paa,
Redd-i lhak Cemiyetinin lideri Hacim Muhittin Çarkl bunlardan sadece bir kaçdr.133
a. Alaiye Beylii (1293-1471)
Alaiye (Alanya) 1223 ylnda Türkiye Selçuklu sultan I. Alaaddin Keykubat tarafndan zapt edilmiti.
Türkiye Selçuklularn son yllarnda Alaiye, Karaman oullar Beyi Mecdeddin Mahmut’un eline geçti (1293).
Bundan sonra ad geçen ehirde ve yöresinde Karaman oullarna bal beyler hakim olmutur. Alaiye Beyleri
burada önce Karaman oullarnn bir kolu olarak, daha sonra da Memluklu Devleti’nin hakimiyeti altnda
hüküm sürmülerdir. Kbrs Krall 1366’da ehri almak istedi ise de Karamanllarn yardma gelmesi ehrin kaybn
önledi.134
Alaiye’nin deniz ve kara ticareti için çok müsait bir yerde bulunmas sebebiyle Memluklular ve Kbrs
Krall burayla yakndan ilgileniyorlard. Bazen dostça ve bazen dümanca gelien ilikiler sebebiyle Alaiye
Beylii bu gibi devletlerle sk bir iliki içerisine girmilerdir. Memluklularn Kbrs’ almak için sefere çktklarnda
(1426) Kbrs ordusunda ücretli Karamanllar görmemiz bunun bir sonucu olsa gerek.135
Alaiye Beyi Karaman b. Savc 1427 ylnda ehri be bin altn karlnda Memluk Devleti’ne satt. Bundan
sonra Alaiye ehrinde, Memluk hakimiyeti altnda Karaman olu Mahmut Bey’in torunlar hüküm sürdüler.
Bunlardan Klç Arslan zamannda Gedik Ahmet Paa Alaiye’yi alarak Osmanl Devleti’ne katt (1471). Böylece
Alaiye Beylii ve buradaki Karamanl hakimiyeti sona erdi.136

29. b. Trablusgarp Karamanl Hanedan (1711-1835)
Osmanl Devletinin Trablusgarp Eyaletini idaresi altnda bulunduran Karaman asll bir aile. Karaman’da
özellikle Ermenek’te bu ailenin kendileriyle akraba olduunu, hatta Msr ve Libya’da dedelerinden kalma
tapulu arazilerinin olduunu söyleyen bir çok aileye rastladk. Bu ailenin kurucusu Ahmet Bey’dir. Babas
veya dedesinin Trablusgarp Ocanda hizmet etmek için bu bölgeye geldii tahmin ediliyor. Baz tarihçiler,
atalarndan birinin Osmanl denizcisi Turgut Reis ile buraya geldiini ileri sürerler. Ahmet Bey’in çada
Trablusgarpl tarihçi bn Galbun, onun soyunu öyle sralar. Ahmet b. Yusuf b. Muhammet b. Mustafa.
1710’da Müniye ve sahil bölgesinin amili olan ve halkn sevgisini kazanan Ahmet Bey, Yeniçeriler ve
Kuloullar ile Arap ileri gelenleri arasndaki rekabetten doan karkla son vermek için Trablusgarp ehrine
müdahaleye karar verdi. Kuloullar’na kar Araplarn desteini alarak Trablusgarp eyaletinin yönetimini ele
geçirdi (29 Temmuz 1711). Bir süre sonra Padiah tarafndan gönderilen Halil Paa’y ve çok sayda Türk
askerini öldürttü. Ardndan stanbul’a bu davranlarn hakl göstermek için elçi gönderdi. Padiah III. Ahmet ise
onu beylerbeyi unvanyla Trablusgarp eyaletinin valisi olarak tand.137 Paa unvann 1722’de alan Ahmet Bey,
Yeniçerilere güvenmedii için yerli halktan bir milis kuvvet oluturdu ve korsanlar himaye altna ald. 1713-23
yllar arasnda Bingazi ve Fizan’da çkan isyanlar zor kullanarak bastrd. Bu arada baz devlet adamlar, ileri
gelenleri ve dönemin tarihçisi bn Galbun’u öldürttü, böylece hakimiyetini bütün ülkeye yayd. ngiltere ve
Fransa bata olmak üzere batl devletlerle iyi geçindi, onlarla bar ve ticaret anlamalar yapt. 16 Mays 1733’te
Padiah tarafndan görevi yenilendi. Trablusgarbn surlarn onartt cami ve medrese yaptrd. Ahmet Paa 60 yanda
(1 Kasm 1745) öldü.
Yerine geçen olu Mehmet, I. Mahmut tarafndan vali olarak tannd. Zamannda bar devam etti. Yaplan
anlamalar yenilendi. Ancak korsan faaliyetlerinin artmas Venedik ve Napoli ile anlamazlklar çkmasna sebep
oldu. Mehmet Paa 1754’te öldü.
Onun yerine olu Ali Bey geçti. 1754-93 yllar arasnda valilik yapan Ali Paa, ilk yllarnda Müniye ve
Sahil bölgelerinde çkan isyanlarla urat. 1758’den sonraki yllar genellikle sakin geçtiyse de son yllarnda
ciddi ayaklanmalar çkt. Oullarndan Hasan öldürüldü (1790), Ahmet ise Bey olduysa da Araplarn desteini
alan kardei Yusuf yüzünden idareyi tam olarak ele geçiremedi. Durumun ciddiyeti üzerine ileri gelen eraf
stanbul’dan yeni bir vali istediler. Yusuf kendisini 1793’te vali tayin ettirerek Trablusgarb kuatt. O srada
Cezayir’den çkan Ali Bulgur, Padiah tarafndan kendisinin vali olduunu ileri sürerek Trablusgarba girince,
Karamanl ailesi Tunus’taki Hammudi Paaya snd. Hammudi Paann sayesinde Karamanllar tekrar
Trablusgarba sahip oldular. Ali Paa olu Ahmet lehine valilikten çekildi (1795). Ancak, Yusuf ertesi yl
Trablusgarb zaptederek valiliini ilan etti. Ahmet Paa ise Malta’ya kaçt. III. Selim, Yusuf'’un valiliini
onaylad.
Yusuf Paa iç karklklara son verirken, korsanlar himaye etti. ehrin surlarn salamlatrd. Napolyon
Bonapart’n Msr’ igali srasnda ngilizlerin ve Osmanl’nn basksna ramen Fransa ile ilikilerini kesmemi hatta
1799’da bir antlama bile imzalamt. 1800 ylnda ABD’den daha fazla vergi isteyince iki devletin aras açld ve
ABD’ye (tarihte ilk kez) sava ilan etti. Amerikallar, Malta’dan Ahmet Bey’i getirip vali yapmak istedilerse
de Yusuf Paa ngilizlerin destei ile Ahmet Bey’i Msr’a kaçrtt. ABD geri adm atarak 1805’te Trablusgarpla
dostluk, ticaret ve seyr-i sefain antlamas yapt. 1810’da Gedamis bölgesi Trablusgarba baland. 1813’te
Fizan’ tekrar ald. 1819’da Fransz-ngiliz donanmas Trablusgarp limann ablukaya alp Hristiyan esirlerin
serbest braklmasn salad. 1823-26 yllarnda Mora Savalarna Trablusgarp donanmas da katld. Trablusgarptaki
ngiliz-Fransz çekimesi üzerine 1830’da Franszlarla yeni bir antlama imzalad. 1832’de Müniye ve Sahil

30. halkna ar vergiler konunca isyan çkt ve Yusuf Paann yerine olu Mehmet’i vali ilan ettiler. Yusuf Paa ise dier
olu Ali lehine valilikten feragat etti. Padiah meseleyi halletmesi için merkezden Mehmet akir Efendiyi
bölgeye gönderdi. Ancak bir uzlama salanamad. akir Efendi 1834’te Ali Bey’in valiliini gösteren bir ferman
getirdiyse de ngilizler ve isyanclar bunu tanmad. Franszlarn Karamanllar üzerindeki arl ve Cezayir’deki
igalleri sebebiyle Osmanl bölgede kesin egemenlik kurmak istiyordu. Yerli ahalinin de Karamanllardan
ikayetçi olmas üzerine 1835’te Mustafa Necip Paa komutasndaki donanma ve birlikler bölgeye geldi ve Ali
Bey dahil bir çok kiiyi tutuklatt, kendisi de vali oldu. Karamanllardan Mehmet Bey intihar ederken kardei
Ahmet Malta’ya kaçt. Dier fertler ise stanbul’a gönderildi. Yusuf Paa çok yal olduu için Trablusgarpta
kalmasna izin verildi. Yusuf Paa 1838’de öldü. Böylece Trablusgarptaki Karamanl Hanedan sona erdi.
Osmanl Devleti muhtaç duruma dümemeleri için aileye maa balad ve maddi sknt içinde olmasna ramen
Karamanllarn ngiliz ve Fransz tüccarlara borcunu ödedi. Bu hanedan Tunus’taki Türk asll Hüseyni hanedan
gibi olmamakla beraber milli bir özellik gösterememi ve mahalli bir görünüm sergilemitir.138
4. Germiyan-Oullar (1260-1429)
Germiyanllar, Ouzlarn Avar Boyu’na mensuptur. 139 Her ne kadar Germiyanllarn kökenleri ile ilgili
farkl görüler ortaya atlmsa da 140 bölgede yaplan dil çalmalar, Avar dil özelliklerinin 2. srada olduunu (1.
srada Knk) ve Avar tezinin daha makul olduunu göstermektedir.141
Germiyanllar, Anadolu’ya Celalettin Harzemah maiyetinde142 Fars ve Kirman dolaylarndan Malatya
yöresine gelerek yerlemilerdir.143 Yerletikleri Pütürge-iro bölgesinin o dönemlerde Germiyan olarak
adlandrld ve bu Türkmen topluluunun adn buradan aldklar tahmin edilmektedir.144 unu da belirtelim,
Türkistan’da Germ ehri145 vardr ki Germiyanllarn buradan geldikleri için bu ad aldklar ve yerletikleri
bölgeye (Pütürge-iro) Germ ehrinden mülhem Germiyan adn verdikleri de düünülebilir. Yine
Afganistan’daki Özbek Türklerinin Belh civarndaki uruu Möyten’in Germisili oymann bulunmas146 da
ilginçtir. Çünkü Germiyanllarn Elaz, Tunceli ve Çemikezek taraflarnda da yerletiklerini yer adlarndan
anlyoruz147 ki, Çemikezek’e bal Germili, Germikar ve Germisik adl köyler vardr.
Germiyanllar ile ilgili ilk bilgilere Baba shak syan (1240) srasnda rastlyoruz. II. Gyasettin Keyhüsrev
zamannda Selçuklularn Malatya subas olan Ali-ir olu Muzafferüddin, Kürt ve Germiyanllardan toplad
askerlerle Babailere kar harekete geçmise de iki kez yenilerek Malatya’ya çekilmitir.148 Bir müddet sonra
Germiyanllar, 1243 Köseda Sava (bu savatan sonra Selçuklular Mool egemenliine girdiler) sonras balayan
Mool istilas ve basks sebebiyle Muzafferüddin’in olu Kerimüddin Ali-ir bakanlnda batya gelmi olmaldrlar
(1258-60’ta).149 IV. Klç Arlan zamannda Selçuklu veziri Muinüddin Pervane, zzeddin Keykavus taraftar
olan Selçuklu emirlerini Konya’da toptan öldürtmütü (1264’de). Bunlar arasnda Kerimüddin Ali-ir’de
vard.150 Bu olaydan sonra Germiyanllar artk Bat Anadolu’da (Kütahya, Afyon, Denizli) görünmekte ve
Selçuklularn Bat Uç Beylerbeyliini yapan Sahip-Ata Oullarnn emrinde bulunmaktadrlar (1276’dan hemen
önce). Memluk Sultan Baybars’n Moollar yendii Elbistan Savanda (1277) esirler arasnda Emir ihabüddin
Gazi Ali-ir’de vard.151 Yine Konya’da Sadreddin Konevi’nin müdavimleri arasnda Seyfeddin Ali-ir
bulunmaktayd.152
Karaman-Olu Mehmet Bey, II. zzeddin Keykavus’un olu olarak tantt Alaaddin Siyavu’u (Cimri)
Selçuklu tahtna çkarmak ve etkinliini artrmak istemiti. Bu sebeple meydana gelen Selçuklu (Mool destekli) -
Karaman çekimesinde Germiyanllar, Selçuklu hizmetinde aktif rol aldlar. Bu hadiseler esnasnda Cimri’yi
yakalayp Selçuklu Sultan III. Gyaseddin Keyhüsrev’e teslim eden (1279’da) Germiyan-Olu Hüsameddin

31. Ali-ir idi.153 Germiyanllara bu hizmetlerinin karl olarak Kütahya ve civar ikta olarak verilmi ve Bat Uç
Beylerbeyliine getirilmilerdir. Bundan sonra Bat Anadolu’daki en güçlü beylik haline gelmeye
balamlardr.154
Germiyanllarn daha sonra II. Gyaseddin Mesut ve Moollara kar savatklarn (bu savalarda Germiyanllarn
komutan Bozku Bahadr idi. Biz Uak bölgesinde büyük bir oymak olan Boz-Ku’larn varln biliyoruz) ancak
yenildiklerini ve kzlar tarafndan akrabalar Bedreddin Murat’n öldürüldüünü görüyoruz. Ayrca Selçuklu
veziri Sahip-Ata ile Denizli için savamlar ve buray ellerinde tutmulard. 1289 ylna kadar devam eden bu
mücadelelerde Germiyanllarn banda Hüsameddin Ali-ir vardr. 1299’a gelindiinde hakimiyetlerini Ankara’ya
kadar yaymlard.
Germiyanllarn ilk müstakil beyleri Yakup Bey’dir. Onun dönemi Germiyanllarn en güçlü dönemidir.
1300’de bamsz olan beylik (Bakent Kütahya), ayrca XIV. Yy ’n ilk çeyreinde Bat Anadolu beyliklerini de
(Aydn, Mentee, Saruhan, Karas ve Denizli Beylikleri) itaati altnda bulunduruyordu.155 Ayrca Bizans her yl
muayyen bir vergi ve hediyeler gönderiyordu.
Yakup Bey, II. Gyaseddin Mesut’a tabi olmayarak lhanllarn hakimiyetini tand. Aydnolu Mehmet
kumandasnda gönderdii ordu ile Selçuk ve Birgi’yi ele geçirdi. Daha sonra Tripolis ve Simav’ zaptetti.
Alaehir muhasarasnda (1304) Bizans’a yardma gelen Katalanlar karsnda geri çekildiyse de 1314’te Alaehir’i
vergiye balad. Yerine geçen olu Mehmet Bey, Kula ile Simav çevresindeki yerleri ald. Mehmet Beyden
sonra Süleyman-ah Germiyan tahtna oturdu.
Süleyman-ah’n Karamanllara kar Hamidoullarna yardm etmesi, Karamanllarla arasn açt. Karamanllarn
tehdidi üzerine beyliinin muhafazas için, Osmanllarla anlamak istedi. Bu maksatla kzn I. Murat’n olu
Beyazt’a verip akrabalk kurdu ve çeyiz olarak da Kütahya, Simav, Erigöz (Emet) ve Tavanl’y Osmanllara
verdi (1381). Kütahya gibi merkezin verilmesi Osmanl nüfusunun tesisi açsndan ilk ciddi adm kabul edilir.
Süleyman-ah’n ölümüyle tahta çkan II. Yakup Bey, I. Murat’n Kosova Savanda (1389) ehit dümesi üzerine
Osmanllara braklan yerleri geri almak için Osmanllara kar savatysa da, Yldrm onu yenerek hapsetti ve bütün
ülkesini topraklarna katt (1390). Hapisten kaçarak Timur’un yanna giden Yakup Bey, Ankara Sava’ndan
(1402) sonra topraklarna tekrar sahip oldu. Fetret Dönemi’nde yeeni Çelebi Mehmet’i destekleyen Yakup
Bey, Karamanllara kar da tahta çkan Çelebi Mehmet ile ibirlii yapmtr. Çelebi Mehmet’ten sonra bir ara II.
Murat’a kar tavr almsa da tekrar Osmanlyla dost olmutur. Yakup Bey, ya sekseni am olduu halde Edirne’de
II. Murat ile görümü, erkek çocuu olmad ve devletini kz kardelerinin çocuklarna brakmak istemedii için
ölümünden sonra Beyliinin Osmanllara geçmesini vasiyet etmitir. 1429’da vefat ettikten sonra Germiyan
Beylii Osmanl idaresine girerek sona ermitir.156
Arab tarihçisi bn-i Fazlillah, 1332 senesine ait Anadolu ile ilgili bilgilerinde Germiyan-Oullar’nn, 800
bin nüfusa sahip olduunu belirtmiti. En geni ekliyle Beylik, Kütahya, Uak, Afyon, Denizli illerinin tamam
ile Manisa’nn dousunu kaplyordu (bu topraklar, 44.000 km2’dir).157
Germiyan sülalesi bu tarihten sonra Osmanl hizmetinde bulunmu ve soylar günümüze kadar gelmitir. II.
Abdülhamit devrinin ünlü veziri Nureddin Abdurrahman Paa ve yine padiahn damad Arif Hikmet Paa
bunlardan bir kaçdr. Mevlevilik tarihinde de Germiyanllarn önemi büyüktür. Bal Mehmet Çelebi ve Bal
Sultan olarak ta tannan Abapui Veli (ölümü 1485), Mevleviliin Konya’dan ikinci büyük merkezi saylan
Afyonkarahisar dergahnn eyhiydi.158 Yerine brakt olu Divane Mehmet Çelebi ise Mevlevilikte
Mevlana’dan sonra ikinci Pir saylmtr.159