B.A.SEM VI

1. *
Prof.Sanjay M.Giradkar
Department of History
MG College Armori
B.A-Sem- VI

2. (१) नाटो करार (NATO PACT)
मुयोऩातीर शो तणालाची स्थथती रषात घेऊन इ.व. १९४८ भध्मे इॊग्रॊड, फ्रान्व, फेल्जीमभ, शॉरॊड ल
रक्झेंफगग मा देळाॊनी ऩयथऩय वॊयषक कयाय क
े रे. अभेरयक
े रा वुयक्षषतता मभऱवलण्माकरयता अवाच
कयाय कयण्मात माला अवे अभेरयकन याजधुयीणाॊना लाटत शोते. ळेलटी अभेरयकने फयाच वलचायवलननभम
करून उत्तय अटराॊटटक वॊघटना (North Atlantic Treaty Organization) "NATO" ची थथाऩना
क
े री. मा कयायात वुरुलातीरा अभेरयका, क
ॎ नडा, इॊग्रॊड, फ्रान्व, इटरी, फेल्जीमभ, डेन्भाक
ग , शॉरॊड,
रक्झेंफगग, आईवरॉड, नाले ल ऩोतुगगोर शी फाया याष्ट्रे वशबागी झारो.४ एविर १९४९ योजी लॉमळॊग्टन
मेथे लयीर याष्ट्राॊनी मा कयायालय थलाषऱ्मा क
े ल्मा. ऩयीव मेथे नाटोचे िभुख कामागरम उघडण्मात आरे.
इ.व. १९५२ भध्मे ग्रीव ल तुक
ग थथान शो दोन याष्ट्रे ल इ.व. १९५५ भध्मे ऩस्चचभ जभगनी मा कयायात
वाभीर झारे.मा कायातीर िभुख अटी :नाटो कायाया चा उददेळ वॊमुक्त याष्ट्रवॊघाची उद्टदष्ट्टे ल
मवध्दाॊत माॊचे वॊयषण ल जगातीर वलग देळाळी वरोख्माचे वॊफॊध जोडणे शा शोता. त्माचफयोफयच
रोकळाशी, थलातॊत्र्म, कामदा, वॊथकृ ती जऩणूक कयने शे देखीर नाटो कयायाचे उद्टदष्ट्ट शोते. मा
कयायात एक
ू ण १४ करभे अवून त्माऩैकी काशी भशत्त्लाची करभे ऩुढीरिभाणे आशेत :-

3. नाटो कयायातीर करभे
(१) आॊतययाथष्ट्रीम नाटो कयायातीर वदथम याष्ट्रे फरिमोग कयणाय नाशीत तय त्माच्मा वोडलणूकीकरयता
ळाॊततेचा भागग थलीकायतीर.
(२) मा कयायात वाभीर अवरेरी याष्ट्रे लैमस्क्तक ल वाभूटशकऩणे कोणतेशी वळथर आक्रभण योखुन धयण्माचा िमत्न
कयतीर.
(३) मा कयायात वशबागी झारेल्मा कोणत्माशी एका याष्ट्रालय आक्रभण झाल्माव ते कयायातीर वलगच याष्ट्राॊलयीर
आक्रभण वभजण्मात मेईर ल मा आक्रभणारा ऩयतून रालण्माव मा कयायातीर देळ लैमस्क्तक ल वाभुटशकरयत्मा
िमत्न कयतीर.
(४) नाटो कयायारा फाधक अवा कोणताती तश शी वदथम याष्ट्रे कयणाय नाशीत.
(५) कोणत्माशी मुयोऩीम याष्ट्रारा मा कयायात वशबागी करून घेता मेईर. भार त्माकरयता वदथम याष्ट्राॊची वॊभती
आलचमक याशीर.
(६) लीव लऴागनॊतय कोणत्माशी वदथम याष्ट्रारा मा कयायाचा त्माग कयता मेईर. पक्त त्माकरयता अभेरयक
े रा एक लऴग
अगोदय वूचना द्माली रागेर.

4. नाटो कयाय वॊघटनेची यचना –
नाटोच्मा वलवलध रष्ट्कयी ल इतय वॊथथा शोत्मा. नाटो वॊघटनेच्मा लऴागतून दोन-तीन फैठकी शोत.
नाटोच्मा वलग वॊघटनात नाटो वमभती भशत्त्लाची शोती. वमभतीत ित्मेक याष्ट्रारा िनतननधीत्ल शोते. ित्मेक
याष्ट्राचे वलदेळ भॊरी ककॊ ला वॊयषणभॊरी मा वमभतीत िनतननधीत्ल कयीत. शी ऩरयऴद दयलऴी आऩरा वबाऩती
ननलडी. नाटोची दुवयी भशत्त्लाची वमभती म्शणजे रष्ट्कयी वमभती अवून त्मा देळाचा वयवेनाऩती मा वमभतीचा
वदथम अवतो. मा वॊघटनेरा अभेरयक
े ची आर्थगक भदत आशे.
नाटो कयायाचे पामदे –
i) ह्मा कयायाने वाम्मलादी गटारा फयाच आलय फवराअवून नाटो कयाय अस्थतत्त्लात आल्माऩावून
वाम्मलादी याष्ट्राच्मा आक्रभक शारचारी फऱ्माच भॊदालल्मा आशेत.
ii) नाटो कयायानॊतय ह्मा कयायाॊतगगत अवरेल्मा याष्ट्राॊनी रष्ट्कयाच्मा वलग अॊगाचा वलकाव लेगाने करून
त्माची कामगषभता देखीर फयीच लाढवलरी.
iii) ह्माफयोफयच दऱणलऱणाच्मा वाधनात लाढ करून नाटो कयायाने आऩल्मा मभर देळाॊळी जलऱचे वॊफॊध
िथथावऩत करून त्माॊना िवॊगवलळेऴी त्लरयत भदत मभऱेर अळी व्मलथथा क
े ल्माभुऱे त्माॊचे भनोफर फयेच
लाढरे आशे.

5. सीटो करार
पार्श्वभूमी :
ळीतमुद्धाभुऱे मुयोऩातीर लातालयण ताऩरे तीच स्थथती आमळमा खॊडातयी ननभागण झारी. वलळेऴत् १९४९ भध्मे
भाओ-त्वे-तुॊगच्मा नेतृत्लाखारी चीनभध्मे वाम्मलादी वयकाय अस्थतत्लात आरे तेव्शाऩावून आग्नेम आमळमा ताऩू रागरा.
चीनचा अध्मष चॊग- काई-ळेक ह्मारा ऩॎमवकपक भशावागयातीर पाभोवा फेटालय आश्रम घ्माला रागरा. त्माभुऱे वलग जगाचे
रष ह्मा षेराकडे लेधरे गेरे. िाभुख्माने अभेरयका ल इतय रोकळाशी याष्ट्राॊना जफय धक्का फवरा. त्माऩाठोऩाठ कोरयमाचा
िचन उद्बलरा. उत्तय कोरयमा यमळमन देखयेखी खारी तय दक्षषण कोरयमात अभेरयकन ननमॊरण िथथावऩत झारे. वॊधीचा
पामदा घेऊन उत्तय कोरयमात यमळमाने वाम्मलादी वयकायची थथाऩना क
े री. िचन एलढ्मालयच थाॊलरा नाशी. उत्तय कोरयमाने
दक्षषण कोरयमालय आक्रभण क
े रे. यमळमा, चीनने उत्तय कोरयमारा वभथगन टदरे तय अभेरयक
े ने दक्षषण कोरयमाची फाजू उचरून
धयरी. ऩुढे शा िचन वॊमुक्त याष्ट्रवॊघाऩुढे गेरा ल शे मुद्ध थाॊफरे. भार कोरयमाची झारेरी पाऱणी काळ्मा दगडालयीर येघ
ठयरी. ह्मा वलग घटनाॊभुऱे आमळमाच्मा ऩूलग बागातीर वाम्मलादाचे आक्रभक थलरूऩ उघड झारे. फ्र
ें च इॊडोचामनातशी
वाम्मलाद्माॊचा शारचारी वुरू झारेल्मा शोत्मा. म्शणून अभेरयक
े ने फ्रान्वरा भदत देण्माच्मा नालाखारी वाम्मलादारा िनतकाय
कयण्माव क
ॊ फय फवरी. अखेय जुरै १९५४ भध्मे इॊडोचामनाचे वलबाजन झारे. उत्तय ल दक्षषण स्व्शएटनाभ, क
ॊ फोडडमा ल राओव
अवे त्माचे चाय वलबाग झारेत. उत्तय टशएटनाभ वाम्मलादी लचगथलावव क
े रे. म्शणून अभेरयक
े ने इतय वलबागाॊना आर्थगक
भदत देणे वुरु क
े रे.उत्तय स्व्शएटनाभने दक्षषण स्व्शएटनाभलय शल्रे वुरू क
े रेत. म्शणूनच ह्मा बागात ऩादेमळक वॊघटन
अवण्माची आलचमकता अभेरयक
े रा बावू रागरी. त्मा द्रुष्ट्टीने अभेरयकन ऩययाष्ट्र वर्चल जॉन पॉथटय डरेव ह्माने िमत्न वुरू
क
े रेत. त्मारा वलगिथभ थामरॊडने टदरी. त्माऩाठोऩाठ कपमरऩाईन्वने शोकाय टदरा अळािकाये ८ वप्टेंफय १९५४ योजी वीटो
कयाय अस्थतत्लात आरा. अभेरयका, इॊग्रॊड, फ्रान्व, ऑथरेमरमा, न्मूझीरॊड,थामरॊड आणण कपमरऩाईन्व ह्मा याष्ट्राॊनी
कपमरऩाईन्वची याजधानी भननरा मेथेतशालय थलाषयी क
े री. म्शणूनच वीटो कयायारा 'भननरा तश' अवशेशी म्शणतात.
कयायाचे भख्म क
ें द्र भननरा मेथेच आशे.

6. कराराचे स््रूप :
आग्नेम आमळमातीर वाम्मलादाचा िवाय योखून धयणे शे वीटो कयायाचे भुख्म उद्टदष्ट्ट आशे. म्शणून कयायाची
व्माप्ती क
े लऱ वदथम याष्ट्राॊऩुयतीच भमागटदत नवून आजूफाजूच्मा िदेळाराशी रागू आशे. ह्मा कयायाचे नाल आग्नेम आमळमा
कयाय वॊघटन अवरे तयी त्मात अभेरयका, इॊग्रॊड, फ्रान्ववायखी याष्ट्रे वशबागी झारीत. कायण तेथे अवरेरा वाम्मलादी
िबाल आणण वाम्मलादी चीनभुऱे ननभागण झारेरे नले आव्शान शोम. मळलाम इॊग्रॊड, फ्रान्वरा आमळमातीर आऩाऩरी
वाम्राज्मे शोता शोईर तो टटकलून ठेलामची शोती. जऩानच्मा बीतीभुऱे ऑथरेमरमा ल न्मूझीरॊड वशबागी झारीत तय कास्चभय
िचनालय बायतावलरुद्ध जाथत ऩाटठॊफा मभऱाला म्शणून ऩाककथतानने वदथमत्ल ऩत्कयरे. आॊतययाष्ट्रीम लादाचे िचन ळाॊततेच्मा
भागागने वोडवलण्माचा तवेच ऩयथऩय आर्थगक ल वाभास्जक वलकाव वाधण्माचा वदथम याष्ट्राॊनी ननणगम घेतरा. वीटो कयायाच्मा
चौथ्मा करभात वदथम याष्ट्रालयीर आक्रभण म्शणजे वलाांना धोका वभजून वाभूटशक कायलाईची तयतूद शोती. काभकाजाच्मा
दृष्ट्टीने वलग याष्ट्राॊची एक ऩरयऴद ननभागण करून नतचे भुख्मारम थामरॊडची याजधानी फॉकॉक मेथे ठेलण्मात आरे. ऩरयऴदेचा
िभुख म्शणून वेक्र
े टयी जनयर आशे. ऩरयऴदेची वाभान्मत लावऴगक फैठक शोते. कोणत्माशी वदथमारा कयायाचा त्माग कयता
मेतो. भार त्माची एक लऴग आधी ऩूलगवूचना देणे आलचमक आशे. वीटो कयाय अस्थतत्लात आल्मालय वदथम याष्ट्राॊच्मा दयलऴी
फैठकी शोऊन त्मात भशत्त्लऩूणग ननणगम आरे . १९५५ (प
े ब्रुलायी) भध्मे फॉकॉक मेथे झारेल्मा फैठकीत आग्नेम आमळमातीर
िबाल योखण्मावाठी अभेरयका, इॊग्रॊड, ऑथरेमरमा ल न्मूझीरॊडने जाथत वॊख्मेत वैन्म ठेलाले अवा ननणगम घेण्मात आरा,
चीनची लाढती ताकद ऩाशून त्माच्मा दक्षषण वीभेजलऱवथराथरानी वुवज्ज वैन्म ठेलण्माचे ननस्चचत झारे तवेच मवॊगाऩूयरा
शलाईतऱ उबारून आथरेमरमा ल न्मूझीरॊडचे लामुदऱ याशण्माची व्मलथथा कयण्मात आरी. ह्मा शलाई तऱाचा का उऩमोग
कयण्माव अभेरयकाराशी अर्धकाय देण्मात आरा. ऩुढे मवॊगाऩूयफयोफयच फॉकॉक ल क्राक
ग कपल्ड (कपमरऩाईन्व) मेथेशी शलाईतऱ
उबायण्माचे ठयरे. तवेच वीटो कयाय आण्ललथरधायी कयण्माचाशी ननणगम घेतरा गेरा. १९५८ च्मा भननरा फैठकीत एक
भशत्लाचा ननणगम घेण्मात आरा. आणण तो म्शणजे वदथम याष्ट्राॊभध्मे अभेरयक
े रा अणू ल यॉक
े ट अड्डे फनलू देणे.

7. (३) क
ें द्रीय संघटन (CENTO) (Central Treaty Organization)
दुवऱ्मा भशामुध्दानॊतय मुयोऩात अनेक याजकीम वभथमा ननभागण झाल्मा. इस्जप्त ल वुलेज कारला ऩरयवयातीर
ब्रब्रटीळ पौजा काढून घेण्मात आल्मा. तवेच अयफ याज्मातीर फ्रान्वचे िबुत्ल वभाप्त कयण्मात आरे. त्माभुऱे ह्मा िदेळात
अवरेल्मा तेर वलटशयी ल आमळमा ल मुयोऩ ह्माॊना जोडणाये भागग ह्माच िदेळातून जात अवल्माने ऩस्चचभ मुयोऩीम याष्ट्राॊना
ह्मा िदेळात वलळेऴ भशत्त्ल शोते. ह्मा वलग फाफी वलचायात घेऊन ह्माच िदेळातीर याज्माॊना शाताळी धरून एक वॊघटन तमाय
करून वाम्मलादी यमळमारा थोऩवलण्माचा िमत्न कयण्माची आलचमकता ऩस्चचभ मुयोऩातीर याष्ट्रे ल अभेरयका ह्माॊना लाटू
रागरी. म्शणून इ.व. १९५५ भध्मे फगदाद कयायाची (Bagdad Pact) (ह्मा कयायात तुक
ग थथान, इयाक, इयाण ल ऩाककथतान
शी याष्ट्र वाभीर शोती) ननमभगती कयण्मात आरी. ह्मा वॊघटनेची ऩटशरी फैठक १९५५ भध्मे फगदाद मेथे झारी ल त्माचे
अध्मषऩद इयाकचे िधानभॊरी नूयी अवम्भद ह्माॊनी थलीकायरे शोते. ह्मा कयायान्तगगत मेणाऱ्मा याष्ट्राॊचे ऩयकीम ळरूऩावून
यषण कयण्माची जफाफदायी ह्मा वॊघटनेने उचररी शोती. शे वॊघटन जाथत काऱ टटक
ू ळकरे नाशी. कायण ह्मा वॊघटनेअॊतगगत
अवरेल्मायाज्मात स्थथय ळावन नव्शते. जुरै १९५८ भध्मे इयाकभध्मे क्राॊती शोऊन त्मा वॊघटनेचा िलतगक नूय अवम्भद ह्माॊची
शत्मा झारी. त्मानॊतय इयाकभधीर वत्ताधायी ऩष फगदाद कयायाचा वभथगक नवल्माने इयाक वॊघटनेतून फाशेय ऩडरा. त्माभुऱे
ह्मा वॊघटनेरा क
े न्द्रीम वॊघटन (CENTO) अवे म्शणू रागरे. ह्मानॊतय ह्मा वॊघटनेत ग्रेट ब्रब्रटन, तुक
ग थथान, इयाण ल
ऩाककथतान शे चायदेळ याटशरे. अभेरयका ह्मा वॊघटनेचे वदथम नवूनशी ह्मा देळाने ऩस्चचभ मुयोऩात वाम्मलादारा अडलून
धयण्मावाठी आऩरी वत्ताक
े न्द्र िथथावऩत क
े री.

8. (४) ्ासाव करार (Warsaw Pact)
अभेरयक
े ने कामागस्न्लत क
े रेरा भाईर कयाय तवेच इतय कयायाॊचा उद्देळ वाम्मलादी जगारा ळश देण्माचा अवल्माभुऱे
त्माची तीव्र िनतकक्रमा वाम्मलादी याष्ट्रात उभटरी. अभेरयक
े चीभाळगर मोजना कामागस्न्लत शोताच त्मारा छेद देण्माच्मा शेतूने ऩूलग
मुयोऩातीर आठ वाम्मलादी याष्ट्राॊची ऩरयऴद यमळमाने ऩोरॊडची याजधानी लाव मेथे बयवलरी. शी आठ याज्मे म्शणजे अल्फाननमा,
फल्गेरयमा, झेकोथरोलाककमा, ऩूलग जभगनी, शॊगेयी, ऩोरॊड, रूभाननमा ल यमळमा शी शोत. ह्मा आठ याष्ट्राॊनी ऩोरॊड मेथे एका वॊवलधान
ऩरकालय थलाषयी क
े री. ह्मा अनुऴॊगाने जो कयाय कयण्मात आरा त्मारा लावाग कयाय (१९५५) अवे म्शणतात. ह्मा कयायात उऩयोक्त
वभाजलादी याज्माॊळी भैरी, वशकामग ल ऩयथऩयाॊना भदत ह्मा फाफी अनुथमूत शोत्मा. ह्मा कयायाची भुदत लीव लऴाांची शोती.
ऩयथऩयातीर वॊघऴग ळाॊतताभम भागागने वोडवलणे शे ह्मा कयायाचे िभुख उद्टदष्ट्ट शोते.
१) लावाग कयायातीर याष्ट्राॊनी आऩवातीर भतबेद ळाॊतताऩूणग भागागनी वोडलालेत.
२) ह्मा कयायात वाभीर झारेल्मा याष्ट्राॊनी वभान टशतवॊफॊधाफाफत चचाग करून ननणगम घ्मालेत.
३) कयायातीर वदथम याष्ट्रालय आक्रभण झाल्माव फाकीच्मा वलग वदथम याष्ट्राॊनी त्मारा भदत कयाली.
४) लावाग कयायाॊतगगत मेणाऱ्मा याष्ट्रातीर रष्ट्कयाचे नेतृत्ल एकीकृ त अवाले.
५) एक वल्रागाय वमभती ननभागण करून वदथम याष्ट्राॊच्मा एकीकृ त रष्ट्कयाचे वॊमोजन कयाले. ह्मा वमभतीत ित्मेक वदथम याष्ट्रारा
िनतननधीत्ल अवाले.
६) लावाग कयाय रष्ट्कयाच्मा वयवेनाऩतीचे भुख्म कामागरम भॉथको मेथे अवाले.
७) लावाग कयायातीर वदथम याष्ट्राऩैकी कोणत्माशी याष्ट्राच्मा बूमभलय ककती िभाणातरष्ट्कय अवाले शे वदथम याष्ट्राॊनी ठयलाले अवे
ठयरे. लावाग कयायाचे वयवेनाऩतीऩद वोस्व्शएत यमळमाच्मा भाळगर कोनेल माॊच्माकडे याशालमाचे शोते तय वलग वदथम याष्ट्राॊच्मा
रष्ट्कयाचे वेनाऩती ल वॊयषण भॊरी शे उऩवयवेनाऩतीऩदी याशणाय शोते.

9. THANK YOU
------------------------