Driedimensionaal (3D) printen brengt de productie terug naar de plek van consumptie. Van legoblokjes tot sieraden, van knieprotheses tot casco’s van woningen: de mogelijkheden van 3D-printers zijn vrijwel eindeloos en zullen bestaande businessmodellen in ketens op zijn kop zetten. 3D-printing is ook een fascinerend vehikel om kinderen te boeien met techniek. Voor ‘meemaker’ Remco Liefting is de 3D-printer een metafoor voor nieuwe vormen van leren en samenwerken in organisaties.

1. 26SIGMA Nummer 3, juni 2014 SIGMA Nummer 3, juni 2014www.sigmaonline.nl
INNOVATIE Trefwoorden
3D-printing
Productietechnologie
Samenwerken
Nieuw organiseren
Nieuwe Businessmodellen
Auteur
Loek Kusiak
Een nieuwe revolutie van
makers en uitvinders
Driedimensionaal (3D) printen brengt de productie terug naar de plek
van consumptie. Van legoblokjes tot sieraden, van knieprotheses tot
casco’s van woningen: de mogelijkheden van 3D-printers zijn vrijwel
eindeloos en zullen bestaande businessmodellen in ketens op zijn kop
zetten. 3D-printing is ook een fascinerend vehikel om kinderen te boeien
met techniek. Voor ‘meemaker’ Remco Liefting is de 3D-printer een
metafoor voor nieuwe vormen van leren en samenwerken in organisaties.
Basischoolleerlingen aan de slag met een 3D-printer
3D-printers gaan ketens op hun kop zetten

2. 27SIGMA Nummer 3, juni 2014 SIGMA Nummer 3, juni 2014www.sigmaonline.nl
INNOVATIE
waarmee ik zelf iets kan creëren. Ik hoef niet meer naar de
Gamma om een oplossing te kopen voor mijn probleem.
Iedereen kan vanuit zijn eigen behoefte of missie aan de
slag. Je bent niet meer afhankelijk van grote bedrijven.’
Lerende houding
Voor de afgestudeerde sociale wetenschapper Remco
Liefting, geboren in een Utrechts ondernemersgezin waarin
zijn vader een winkel had in onderdelen van stofzuigers en
wasmachines, is de 3D-printer ook de metafoor voor een
andere manier van kijken, leren en organiseren. Liefting werkt
samen met opdrachtgevers, gespecialiseerde adviesbureaus
en diverse kennisnetwerken aan projecten rondom het sociali-
seren van managementsystemen. De beweging van ‘beden-
ken naar maken’ krijgt ook binnen het vakgebied van
Business Excellence steeds meer aandacht en vorm. Staan
bestaande businessmodellen en functietypen in organisaties
op wankelen? Liefting: ‘Organisaties hebben een tekort aan
makers, aan mensen die niet alleen iets willen bedenken,
maar ook iets willen en kunnen creëren en waarbij de klant
sterker de regie krijgt. De realiteit is dat veel organisaties
gevangen zitten in een verkalkte structuur, een op macht en
volgzaamheid gebaseerde manier van denken en organiseren.
Ik probeer de fundamentele vragen te stellen en een verken-
ning op touw te zetten over een andere wijze van omgaan met
klanten, medewerkers, partners. Mijn kracht ligt in het creëren
van een lerende houding. Dat is een breuk met de geijkte dis-
cussies in organisaties die draaien om bijvoorbeeld het optui-
gen van outputgerichte prestatie-indicatoren. Een indicator
moet geen doel op zichzelf zijn, maar vragen stellen. ‘Willen
we een gat in de muur maken, of willen we een schilderij op-
hangen? Vanuit het INK-model ga je lerend kijken naar de
projecten waar een manager niet de verbinding zocht.
Kwaliteitsmanagement moeten we veel breder trekken dan
alleen inzoomen op de plan-do-check-act cyclus.’
Een reis rondom kwaliteit
Liefting organiseert onder meer expedities voor bijvoorbeeld
kwaliteitsafdelingen van gemeenten. ‘Ik neem deze mensen
mee naar de Eco-kathedraal, een experimentele werkplaats
van landschapsarchitect Louis le Roy in het Friese Mildam.
‘Democratisering van productie, waarbij open source en
co-creaties online een allesbepalende rol spelen,’ zo omschrijft
Remco Liefting de opkomst van de 3D-printer als productie-
technologie die voor een nieuwe industriële revolutie kan
zorgen. Liefting is consultant en ‘meemaker’ op het gebied
van Business Excellence (INK/EFQM) en samen met organi-
satie-adviseur Jos Kok initiatiefnemer van het onderwijsproject
3Dkanjers, dat begin dit jaar op 12 basisscholen in de regio
Hoogeveen is gestart. Leerlingen kunnen door middel van de
3D-printer kennismaken met het vak techniek. ‘Want techniek
is een geweldige tool voor talentontwikkeling bij kinderen’,
vertelt Liefting. ‘De 3D-printer staat voor mij symbool voor
experimenteel en onderzoekend leren. Het is een apparaat
der verwondering, dat kinderen op een speelse wijze met
techniek in aanraking laat komen. Wat kinderen als eigen
ontwerp op het scherm zien, kunnen ze nu ook echt produce-
ren. En staat niet ook in het regeerakkoord dat Nederland om
duurzame ontwikkeling op gang te brengen nieuwe technici
hard nodig heeft?’
Zelf creëren met ‘slimme hamer’
Rapid Prototyping of Additive Manufacturing wordt 3D-printen
ook wel genoemd – een andere manier van maken die een
digitaal bestand omzet naar een driedimensionaal tastbaar
object. Dat object wordt laagje voor laagje opgebouwd door
de printer. De techniek bestaat al vijfentwintig jaar, maar is
voor iedereen toegankelijk geworden dankzij de ontwikkeling
van een grote diversiteit aan software en kwalitatief betere
printers. De mogelijkheden van 3D-printers zijn vrijwel einde-
loos. Van plastic kopjes tot gouden sieraden, van kniepro-
theses tot machineonderdelen. In Amsterdam wordt een
grachtenpand geconstrueerd met bouwmateriaal uit een
3D-printer. Studenten van de Hogeschool Zuyd in Heerlen
gebruiken de techniek om een energiezuinige auto in elkaar
te knutselen. Pioniers zetten de 3D-printer in om de grenzen
van de technologie te verkennen. Gesproken wordt al over
een Derde Industriële Revolutie die het concept ‘fabriek’
geleidelijk zal veranderen en de kwijnende maakindustrie in
ons land doet herleven.
‘De focus bij 3D-printing’, constateert Liefting, ‘ligt nu nog
op het produceren van kleine series of unieke producten.
Maar de ontwikkeling naar een fabricatietechnologie waarbij
3D-printers de productie-inrichting van een grootschalig
bedrijf zal reduceren naar een ambachtelijk model van
ontwerpstudio’s met 3D-printers, is in volle gang. De voorbije
tien jaar maakten we mee hoe internet de wereld van uitge-
verij, media en communicatie heeft gedemocratiseerd. Deze
participatiedrift komt nu ook tot uitdrukking in het maken
van tastbare dingen, in productie op kleine schaal, die
zonder reserve zal zorgen voor nieuwe en groene groei.’
Twee jaar geleden kocht Liefting zelf een 3D-printer die hij
ook zelf in elkaar zette. ‘Ik had opeens een slimmere hamer
In minder dan 50 woorden
− De 3D-printer, gecombineerd met ‘open source’, zorgt voor
een nieuwe industriële revolutie.
− Het maakt goedkope productie voor iedereen toegankelijk en
opent nieuwe nichemarkten.
− 3D-printing beïnvloedt bestaande businessmodellen en
vereist nieuwe manieren van organiseren en samenwerken
in ketens.
− Voordelen zijn ook lokale productie, geen verspilling van
grondstoffen en lage transportkosten.

3. 28SIGMA Nummer 3, juni 2014 SIGMA Nummer 3, juni 2014www.sigmaonline.nl
INNOVATIE
open toeleveringsketens de wereldmarkt bestormen.
‘En daarmee,’ zegt Liefting, ‘staan we op de drempel van de
Derde Industriële Revolutie: na de stoommachine en de
elektrificatie en internet gaat de economie terug naar de
huizen van de mensen. Deze ontwikkeling is bijvoorbeeld al
zichtbaar in de vorm van Fablabs (fabrication laboratories),
werkplaatsen waar met 3D-printers en nieuwe lastechnieken
op ambachtelijke wijze relatief eenvoudige creatieve concep-
ten worden uitgewerkt tot werkende prototypes.’
Fablabs schieten ook in Nederland als paddenstoelen uit de
grond. Er zijn er nu ongeveer dertig en een aantal daarvan
richt zich behalve op creatieve maakprocessen ook op
ondernemerschap, ICT-geletterdheid, samenwerken en
probleemoplossend vermogen.
Hoe verander jij de wereld?
‘Voor de makersbeweging is de vraag niet langer óf deze
wereld gaat veranderen, maar hóe de beweging de wereld zal
veranderen en hoe wil jij daaraan bijdragen’, zegt Liefting.
‘Kunnen we tegen een redelijke prijs, machines met bits and
bytes aan het volk geven en de productie naar de mensen
brengen? Dat blijkt dus te kunnen waarmee de route van uit-
vinder naar ondernemer veel en veel korter is geworden. Voor
800 à 1000 euro ben je eigenaar van een 3D-printer.
Ultimaker, opgericht door drie jonge ondernemers in Gelder-
malsen, is een van de eerste Nederlandse bedrijfjes die als
spin-off voortkomt uit de RepRap-beweging. Ultimaker heeft
een 3D-printer gebouwd en op de markt gebracht. De printer is
handzaam en daardoor makkelijk te verplaatsen. Met de
ontwikkeling van de Ultimaker is in Nederland open source
3D-printen fysiek gemaakt. 3D-ontwerpen worden via internet
gedeeld en door anderen uitgeprint.
Shapeways, een bedrijf dat begon in Eindhoven als spin-off
van Philips maar de hoofdvestiging naar New York heeft ver-
plaatst, is een ander voorbeeld van een Nederlandse start-
up in 3D-printing. Shapeways maakt, zowel in Eindhoven als
in Amerika, met grote poederprinters voorwerpen uit meer
dan dertig materialen, van zilver en brons tot glas, plastic en
keramiek. Per dag 1000 tot 3000 objecten. De bekendste
webwinkel voor 3D-objecten zet daarmee ongeveer 1 miljoen
per maand om. Speciaal getrainde medewerkers combine-
ren veel verschillende objecten tot één printopdracht, bijvoor-
beeld door kleinere objecten in grotere te passen. Op die
manier werken de printers veel efficiënter. De meeste orders
Hier worden processen tussen mens en natuur bestudeerd.
Even geen hokjes bouwen door notities te maken, maar een
reis organiseren rondom kwaliteit of de inrichting van een
organisatie. Deelnemers aan zo’n expeditie verzamelen
tegels en stenen en stapelen die op elkaar. Mensen bren-
gen iets terug waardoor het fundament dat ze bouwen groter
en groter wordt. Er is iets unieks aan het maken van fysieke
dingen en fundamenteel om uiting te geven aan onszelf. Het
is een manier om mensen weer hun energie te laten gebrui-
ken en te laten samenwerken via een andere taal, een ande-
re dialoog die ze normaal met elkaar voeren. Ze ontdekken
dan antwoorden die verstrekkender zijn dan met z’n zessen
in een afdeling rond de tafel beraadslagen over een plan van
aanpak. De gedachte dat je in deze complexe wereld de
toekomst kunt voorspellen en dat vervolgens neerlegt in een
document voor een jaar, is echt achterhaald. Je kunt met
elkaar beter, minstens één keer maand, de energie focussen
op het hier en nu. Echte makers bespreken direct met
elkaar de zaken over dingen die niet of juist wél goed lopen.’
Van eigenaarschap naar rentmeesterschap
‘Meemakers’ als Liefting zijn geïnspireerd door meemakers-
bewegingen als RepRap.org, een open community die de
eerste, goedkope zelfbouw 3D-printers een doorstoot heeft
gegeven in digitale persoonlijke fabricage. De makersbewe-
ging biedt kleine bedrijven de kans om klein te blijven en
toch te globaliseren, om hightech te zijn, tegen lage kosten.
Industrieën worden democratischer en aan gewone mensen
overgedragen – zoals de Amerikaan Chris Anderson, voorma-
lig hoofdredacteur van het blad Wired, beschrijft in zijn boek
‘Makers’. Daarin onthult hij hoe ondernemers het web ge-
bruiken om bedrijfjes op te zetten met de hele wereld als
afzetgebied. En hoe zij beduidend minder geld, gereedschap
en infrastructuur nodig hebben dan de traditionele produc-
tie. Anderson’s visie is dat productie met 3D-printers een
belangrijke bron voor toekomstige groei zal zijn.
Het succes van gigantische bedrijven nadert een keerpunt in
deze eeuw van open source, van op maat gemaakte produc-
ten en doe-het-zelf-product design. Techniek komt binnen het
bereik van mensen met twee linkerhanden die wél een goed
ontwerp kunnen maken. Wat je niet in het warenhuis kunt
kopen, maak je zelf. Niet langer ook heeft het eigenaarschap
van productiemiddelen prioriteit, maar het rentmeesterschap
over de productiemiddelen, waarmee verspilling en uitputting
van grondstoffen wordt voorkomen. Volgens Anderson zal het
collectieve potentieel van een miljoen hobbyknutselaars in
Organisaties hebben een tekort aan ‘makers’, die niet
alleen iets kunnen bedenken, maar ook creëren.

4. 29SIGMA Nummer 3, juni 2014 SIGMA Nummer 3, juni 2014www.sigmaonline.nl
INNOVATIE
zijn voor één object. Maar er zijn ook klanten die grotere
oplages willen. Shapeways vindt ‘klant’ overigens een woord
dat niet meer bij deze tijd past. Want het zijn, zegt het be-
drijf, de ‘designers die de wereld stap voor stap veranderen’.
Hema verkoopt al hoesjes voor de iPhone die met
3D-printers zijn gemaakt. En Liefting verwacht dat binnenkort
ook schoenen of bumpers en dashboards van auto’s op
basis van een gedownload model van de klant customer-
made met 3D-printers worden gefabriceerd.
Nieuwe businessmodellen
Als 3D-printen de normaalste zaak van de wereld wordt,
heeft dat ook gevolgen voor het functioneren van grote
bedrijven. Zijn bedrijven al voldoende doordrongen van de
mogelijkheden die een smart tool als de 3D-printer biedt
voor nieuwe businessmodellen? Liefting antwoordt dat hij
bedrijven nog steeds moet uitleggen wat een 3D-printer is
en kan. Velen denken meteen aan het 3D-geprinte pistool,
wat in Amerika gebeurde en veel media-aandacht trok. Een
ondernemer die denkt dat 3D-printing voor hem de komende
tien jaar geen gevaar is, zou zich ernstig kunnen vergissen.
‘De specifieke kwaliteitseisen, de tolerantiekenmerken waar-
aan producten moeten voldoen, kunnen we nog niet volledig
met deze open source 3D-printers bereiken. Maar over twee
à drie jaar ligt dat toch anders. De 3D-printer maakt het voor
bedrijven bijvoorbeeld mogelijk om local for local, ter plekke
dus, een breed scala van producten tegen concurrerende
prijzen te maken. Dat zal een positieve impact hebben op
duurzaamheid en lokale bedrijvigheid. Een bedrijf heeft wel
specialisten nodig die een digitale technische tekening van
het product maken. Het mkb zou daar nu al mensen vrij voor
moeten maken. Als consumenten over drie of vier jaar met
3D-printers van die tijd perfecte modellen kunnen maken,
moet een bedrijf nu al beginnen nadenken over zijn toekom-
stig businessmodel.’
Klassieke rolverdeling op zijn kop
Verdienmodellen van 3D-printing in de industriële ketens lig-
gen onder meer op het vlak van minder magazijnbeheer en
lagere opslagkosten. De 3D-printer zal ervoor zorgen dat het
beheer van magazijnen vol met reserveonderdelen, waarvan
maar 20 procent regelmatig wordt besteld, tot het verleden
gaat behoren. In de metaalbranche, die onlangs een sympo-
sium aan 3D-printen wijdde, is de ervaring met 3D-printers
tot nu toe vooral beperkt gebleven tot weinig belastbare
kunststoffen als plastics. Maar de ontwikkeling van metaal-
poeders en metaaldraden als input voor 3D-printers is gaan-
de. Elke modelmakerij in een metaalbedrijf heeft een CAD-
afdeling. Additieve manufacturing met een 3D-printer sluit
daar naadloos op aan. Voordeel daarbij is dat in het produc-
tieproces per seconde, laag voor laag, de kwaliteit van een
product is te beoordelen. Studies wijzen erop dat de
3D-techniek kan leiden tot minder materiaalverbruik, nieuwe
handel in halffabricaten en nieuwe dienstverlening in de ke-
ten, zoals servicecenters van aanbieders van componenten
zoals materiaalpoeders- en draden. Wanneer een 3D-printer
mechanisch belastbare producten zonder nabewerking kan
produceren, zet dat de onderdelenwereld en de klassieke
rolverdeling tussen toeleverancier en producent op zijn kop.
Conclusie: de invloed van 3D-printers op de keten vraagt
volgens de branchevereniging de aandacht van alle onder-
nemers in de sector mkb-metaal.
Lego maken
In de speelgoedwinkel van de toekomst, voorspelt Remco
Liefting, koop je geen Lego meer. Die maakt de consument
thuis op zijn 3D-printer. Hoe je dat doet, is waarschijnlijk
ook wat de leerlingen op de basisscholen in Hoogeveen
ontdekken wanneer ze in hun klaslokaal met de 3D-printer
in de weer zijn. Leidende principes over organiseren en sa-
menwerken, die Liefting in interactie met bedrijven han-
teert, worden ook in 3Dkanjersprojecten verkend, uitge-
daagd, vernieuwd. Naast techniek is de ambitie ook gericht
op samenwerking, maatschappelijke vorming en burger-
schap. ‘We hopen dat uiteindelijk alle basisscholen in
Nederland beschikken over een 3D-printer en dat we het
maken van dingen weer in het vakkenpakket krijgen door
jongeren te leren ontwerpen en te maken. Je moet altijd
streven naar meer leren over maken. Ook de meester-am-
bachtsman moet zichzelf steeds aanzetten tot het ontdek-
ken van nieuwe technieken en materialen.’
Remco Liefting (1971) is business excellence coach en meemaker @
Liefting Consulting. Hij werkte meer dan 17 jaar als senior adviseur en
co-creator voor zowel het openbaar bestuur als de zakelijke dienstverle-
ning. Daarnaast is hij kennispartner, senior auditor en trainer voor het
INK en Master Assessor voor het EFQM. Liefting is auteur van het gratis
te downloaden werkboek ‘Excelleren door samenhang en dialoog’
(http://liefting-consulting.nl/werkboek/). Liefting bouwt mee aan on-
der meer de businessgame ‘The Management Challenge’ en 3Dkanjers.
Auteur
Loek Kusiak is freelance journalist.
Een ondernemer die denkt dat 3D-printing voorlopig
geen gevaar is, zou zich ernstig kunnen vergissen.