Novospublicos 2017 NA REDEMUSEISTICA PROVINCIAL DE LUGO

1
Programa de Novos
Públicos
Estratexias para mellorar e fidelizar a
relación museo/visitante

Programa de Novos Públicos – Rede Museística Provincial de Lugo
2
QUE?
A prol de mellorar e fidelizar as relación entre visitantes e a Rede
Museística Provincial de Lugo, propoñemos a posta en marcha deste
Programa de Novos Públicos que abrangue diferentes estratexias
para con un público obxectivo dividido por idades e intereses.
Este Plan preséntase como continuación do iniciado en xullo de 2016.
POR QUE?
A Rede Museística Provincial de Lugo, que en setembro de 2016,
cumpre os 10 anos da súa formalización, leva feito unha intensa
viaxe pola vía da museoloxía social a prol de que os seus catro
museos sexan autenticamente museos de comunidade.
Estes catro museos suman un total de 77 salas e espazos
expositivos, incluídas as novas salas de Tor Oculto que abríronse
ao público este verán. Salas con contidos etnográficos, históricos,
artísticos e arqueolóxicos e ofrecen unha profunda e diversa mirada
sobre o patrimonio cultural desta provincia luguesa.
Sabemos que o modelo de xestión está sendo posto como exemplo en
congresos e encontros de profesionais da museoloxía. Xa só en
2016 falamos de “Cidadanía e Cultura” como proxecto elixido polo
Ministerio de Cultura ou o Congreso de Museos de Lisboa da man da
Dirección xeral de Museos.
Cara a dentro, a Rede está vivindo un incremento de visitantes nos
últimos anos importante, como amosan as estatísticas1
.
1
Datos analizados das memorias publicadas en
http://redemuseistica.wixsite.com/memoria2015/estadisticas
14575 16344 17980 20616
6661 6320 7601
9066
42962 43232
53765
55918
14077
16170
20077
20137
0
20000
40000
60000
80000
100000
120000
2012 2013 2014 2015
Cifras de visitantes 2012-2015 RMP de Lugo
Museo Fortaleza San Paio Narla
Museo Provincial de Lugo
Museo Pazo de Tor
Museo Provincial do Mar

3
Coa posta en marcha da primeira fase do plan de Novos Públicos en
xullo de 2016 e na espera dos datos anuais, sabemos que xa só en
agosto produciuse un aumento do 17% respecto ao número de
visitantes no mesmo mes en anos anteriores, acadando as 18000
visitas2
.
Alegrámonos, non é para menos. Pero non nós paramos aquí, debemos
reforzalo. Por todo isto é que presentamos este programa de reforzo
de novos públicos, a fin que a Rede apuntale a súa estratexia no
aumento e fidelización de públicos. Non falamos exclusivamente de
visitas, se non tamén dunha participación real da cidadanía:
actividades, obradoiros, difusión en redes, etc.
A avaliación destes resultados non pode quedarse só no público que
nos visita, se non tamén debemos analizar se volve, se difunde unha
boa experiencia, se gusta das actividades que se programan ou se é
quen incluso de propoñer outras en beneficio do seu
desenvolvemento persoal ou da súa comunidade.
Este é o auténtico museo do século XXI. Este museo 2.0 contempla ao
visitante, cada vez máis esixente cos contidos e coa información que
se lle ofrece, como usuario/a activo/a que elixe que e como ver as
coleccións, que propón actividades e que fala dun museo de seu.
As cifras son tamén elocuentes. No reparto por idades, sobresae un
dato interesante. Observamos unha brecha no tramo comprendido
entre os 11 e os 25 anos, que non chega a superar en total o 12%.
É dicir, os mozos e mozas ,en termos xerais, deixan de vir con
asiduidade ao museo desde que superan a idade escolar e non
volveran ata que non traían aos seus fillos e fillas de novo, a partir
dos 26 anos.
De aí que o noso Programa de Novos Públicos se interese
particularmente polas necesidades e gustos de este segmento da
2
Dato publicado por EL PROGRESO o 03.10.2016 http://elprogreso.galiciae.com/gl/nova/604351/rede-
museistica-provincial-cumpre-dez-anos-de-actividade-con-cifra-record-de-visitantes
11,75
6
2,75
3
10,75
40,75
25
Promedio de porcentaxes de visitantes por idades na
Rede Museística en 2015
De 0 a 10 anos
De 11 a 14 anos
De 15 a 18 anos
De 19 a 25 anos
De 26 a 40 anos
De 41 a 65 anos
De más de 65 anos

4
poboación e cree experiencias de calidade para el, capaces de xerar
un valor engadido nesa relación con museo.
E igual que para o resto do público, o programa traballa para que o
propio museo sexa un lugar de encontro e de valor representativo,
vinculado directamente co/a usuario/a.
Calquera museo ten que estar nun diálogo constante co seu público,
como tamén debe comunicar adecuadamente os seus contidos para
acadar o interese dos/as destinatarios/as, e utilizar as canles
oportunas para chegar a cada tipo de visitante.
Un programa desde a Vixilancia en Sala
No organigrama do museo, a vixilancia de sala representa o contacto
máis directo entre as persoas que visitan o museo e as súas
coleccións. Na actualidade esta área conta con 14 persoas para 77
espazos expositivos espallados polos catro museos da Rede.
A vixilancia en sala orienta ao visitante e vela polas conservación das
pezas e o público. En certo modo, personaliza a institución, e do seu
traballo dependerá, en certa media, a imaxe que finalmente se
materialice na visita.
De aí que este Programa de Novos Públicos se realice desde persoas
que traballan neste posto, por su contacto directo con público e o seu
interese por mellorar a experiencia da/o usuaria/o, baixo os criterios
de accesibilidade total, respecto ás diferenzas e dereito a gozar dun
patrimonio para e con todos/as.
O perfil das persoas de vixilancia en sala que puxeron en marcha a
primeira fase deste programa de Novos Públicos en xullo deste
ano, responde de forma axeitada ás esixencias do público e das
colección: Licenciados/as en Humanidades, en Biblioteconomía, en
Filoloxías, con capacidade de comunicación co/a visitante en varias
linguas, investigadores/as do patrimonio lucense e relacionadas/os
cos tecido asociativo do territorio
Maruja Mallo
A Academia Galega das Belas Artes vén de dedicar o vindeiro1 de abril,
Día das Artes Galegas á universal artista viveirense. Creativa,
rompedora, inspiradora, vangardista, e sobre todo, gran loitadora
polo dereito a ser libre, muller e artista será o epicentro da
programación da Rede para o próximo ano.
A Deputación de Lugo xogou un papel importante no seu
desenvolvemento artístico cando lle concederon as bolsas de

5
estudos de 1925 a 1930 que lle permitirían vivir en Madrid e formar
parte activa da xeración do 27 xunto a Lorca, Alberti, María Teresa
León, Dalí, María Zambrano, Rosa Chacel e Buñuel.
A súa obra, exposta nos máis importantes museos do mundo, lévanos
polo camiño do realismo máxico desde onde nace un surrealismo
que termina por empapalo todo.
Non podemos deixar de destacar a reivindicación de xénero que
amosan os seus cadros: mulleres en bicicleta, mulleres que saen de
verbena ou de entroido, mulleres-máscara, ou mulleres nais da terra
e do mar. Maruja Mallo é símbolo tamén do exilio obrigado.
Este Programa de Novos Públicos invoca a figura desta creadora a
través de diferentes actividades que profundan no seu coñecemento
e papel na arte contemporánea. Gabada por recoñecidos persoeiros
como Andy Warhol, Paul Eluard, Ramón Gómez de la Serna ou
Gabriela Mistral, este será un momento propicio para que tamén a
nosa comunidade mergulle no se universo e o público visitante
recoñézaa como creadora lucense.
CON QUE OBXECTIVOS?
Obxectivo xeral
Incrementar os públicos que visitan a Rede Museística Provincial de
Lugo, así como mellorar a súa experiencia e relación cos museos
que a compón, a fin de cumprir co lema de ser museos para todos e
todas.
Obxectivos específicos
 Realizar un perfil diverso e polifacético das persoas que visitan os
museos e buscar puntos floxos e baleiros nos que aplicar unha
estratexia específica.
 Indagar nos gustos e preferencias nos percorridos habituais e
fomentar os itinerarios axustados a cada necesidade.
 Achegar o concepto de museo patrimonio de todos/as a toda a
comunidade: cidadanía, colectivos, artistas, etc.
 Aplicar unha estratexia de difusión da Rede adaptada a cada tipo de
visitante.
 Involucrar a escolas, universidades, asociacións e outros colectivos
na programación da Rede, como participantes e como axentes.

6
 Expresar a importancia da cultura para o desenvolvemento e
formación individual da cidadanía, así como fortalecer o seu
sentimento de pertenza á comunidade.
 Afondar no mundo creativo de Maruja Mallo e na súa figura como
lucense universal.
PARA QUEN?
Este programa vai dirixido a diferentes públicos divididos por tramos de
idades máis un apartado dedicado aos colectivos, como
representantes da diversidade cultural da nosa sociedade.
Deste xeito falamos de:
COMO?
A posta en marcha deste programa pasa por varias fases que son
comúns para todos os seus plans.
1. Coñecer ao visitante
Na situación actual investigamos aos nosos públicos desde unha
posición unidireccional e pasiva (museo -> visitante).
Nós propoñemos un estudo máis aberto e amplo, coa realización de
entrevistas e enquisas tanto a quen entra no museo como en
accións de saída do museo, en reunións ou a pé de rúa, nos que se
dialogue directamente coa sociedade.
a. Realización de enquisas e entrevistas á saída do museo.
b. Rexistro de preferencia de itinerarios dentro do museo e
análise de posibles causas.
c. Recollida de suxestións e queixas para mellorar a
experiencia da visita.
d. Elaboración dunha base de datos activa de axentes e
colectivos culturais e sociais.
e. Entrevista directa coa comunidade fóra do museo.
Plan para ESCOLARES
Plan para a MOCIDADE
Plan para MAIORES
Plan para COLECTIVOS
Plan para a COMUNIDADE ARTÍSTICA

7
2. Realización de informes
Elaboración de conclusións a partir da recollida de información da
fase anterior. Este informes se realizaran unha vez cada tres meses,
pois a tipoloxía do visitante depende da temporalidade (Tempo
escolar, vacacións de Nadal, Semana Santa ou verán, etc.). Estes
resultados serán postas en coñecemento de todos/as
traballadores/as da Rede.
3. Deseño de accións que rachen as barreiras museo/público
Adecuación do programa as necesidade do público obxectivo.
a. Aluguer de autobuses para un mellor acceso aos museos
b. Busca de solucións ás dificultades que atopan os/as
usuarios/as no acceso aos contidos.
4. Atraer á Rede
Ademais das canles habituais de comunicación, propoñemos saír de
novo do museo e participar das actividades da cidade para unha
maior visibilidade ante a poboación, como é por exemplo, aproveitar
os eventos e actividades culturais para instalar un posto de
información da Rede.
Igualmente, será necesario establecer visitas persoais aos/ás
representantes das comunidades escolares, colectivos sociais,
axentes culturais, etc., para propoñerlles unha implicación activa na
actividade do museo.
a. Establecer un posto da Rede en feiras e encontros de
interese que teñan lugar en Galicia e maiormente na
provincia de Lugo.
b. Entrevistarse coas asociacións, comunidade escolar, terceiro
sector, etc.
c. Estar visibles na comunidade universitaria cun posto de
información permanente.
d. Reparto da información da rede polos hoteis, postos de
información turística e cultural da cidade.
e. Atención especial aos/ás peregrinos/as que fan o Camiño de
Santiago
5. Documentar toda a actividade
Se realizará un seguimento audiovisual de cada unha das accións
para que poidan permanecer documentadas e en acceso público a
toda a cidadanía.
a. Rexistrar toda a actividade da Rede e subila á web
b. Activar o blog de didáctica da Rede Museística.
c. Crear unha comunidade dixital con axentes e colectivos para
que teñan un acceso aos contidos segundo petición.

8
6. Realización de avaliacións
Este programa non pode ser eficaz se non valora as súas accións
en termos de calidade e alcance dos obxectivos formulados.
a. Establecemento de criterios de avaliación
b. Apreciación de resultados dos plans
c. Corrección das perturbacións
d. Re-deseño das accións
7. Posta en marcha de novo coas debidas correccións.
DURANTE CANTO TEMPO?
Este programa é continuidade do Plan de Novos Públicos que comezou
en xullo de 2016 e que levou consigo un aumento importante das
visitas aos diferentes museos.
Para poder atender a todos os seus obxectivos adecuadamente así
como aos seus ámbitos de actuación, debe continuar en marcha nun
período mínimo de tres anos. A tenor dos seus resultados e súa
metodoloxía é un traballo en proceso, que se avalía de continuo, se
corrixe, evoluciona a prol de acadar os obxectivos.

9
Programa de
Novos Públicos
Plan para ESCOLARES

10
Limiar
A aprendizaxe non só se realiza nos
centros educativos, os museos poden
ser outra forma de aprendizaxe, non de
carácter curricular, pero si cun contido
fundamentalmente social e cultural.
Debemos ver os museos como
espazos non só arquitectónicos, ou
como espazos que albergan parte da
nosa memoria histórica, senón que
tamén ofrecen a posibilidade de facer
un estudo da arte a través da literatura.
Ademais permítennos ver as distintas
formas de facer arte, como estas foron
cambiando ao longo dos séculos:
pintura, escultura, gravado e, hoxe en
día, instalacións, performances, cine,
teatro, música...
Ensinar aos pequenos a valorar os
obxectos como pezas da memoria
histórica, e no caso dos artistas
emerxentes a valorar as novas
propostas.
Temos que valorar os museos como a
suma dun todo.
Ensinar a ter unha actitude de respecto
ante a sociedade, ante as obras,
vestixios herdados doutras culturas ou
sociedades, isto é mostrar unha certa
sensibilidade co patrimonio do pasado.
É fundamental traballar para conseguir
unha empatía cos obxectos, obras,
traballos de todas as culturas por igual,
aprender a valorar o patrimonio como
ferramenta de contribución na súa
conservación.
OBXECTIVOS
 Percibir o museo más alá dos catálogos, creando un lugar dinámico e
activo de novas experiencias e emocións.
 Valorar a contribución da sociedade actual tanto nos aspectos
económicos e materiais como nos culturais e políticos.
 Eliminar culturas sexistas mediante a comprensión de que os actuais
roles de xénero non son universais nin tampouco resultado dunha
división do traballo debido a unha maior fortaleza física ou
predisposición natural.
 Promover o espazo museístico como un lugar libre de condutas
discriminatoras e destacar o seu labor como centro de encontro.
 Visualizar o concepto de accesibilidade para todos e todas como un
feito real e alcanzable.

11
 Relativizar a diversidade funcional eliminando unha interpretación
limitadora ao relacionar traballo con persoas diferentes, contribuíndo
a apreciar o resultado final e o ben común.
 Entender a diversidade de formas humanas que se adaptan ás
distintas modalidades do territorio.
 Apreciar que o arte, a historia e a cultura nace das propias vivencias.
 Recoñecer a arte como vía primixenia de comunicación.
 Promover a imaxe da sociedade como comunidade con lazos
comúns.
 Crear un espazo como punto de encontro entre pasado e presente,
promoción e difusión da cultura.
 Recoñecer o museo como contedor de obxectos e tradición como
forma de vida, como reforzo dunha historia gardada nos mesmos.
 Poñer en valor os bens inmateriais como figuras transcendentais
para xerar historia.
 Comprender o museo como una unidade nun medio natural que
forma parte da vida do mesmo.
Metodoloxía didáctica
Ofrecer unha aprendizaxe funcional, na
que os alumnos poidan ver, sentir, ter
diante e case palpar os obxectos,
comprender de onde proceden, que
cultura os fixo, en que momento
histórico, por que, para que, como
vivían, que clases sociais había, buscar
as diferenzas e similitudes con hoxe en
día, EMPATIZAR, COMPRENDER,
VALORAR E RESPECTAR.
Todo isto mediante un enfoque lúdico,
entretido, xa que o que un entende
mentres se divirte non se esquece, e é
a mellor forma de aprender a amar e
respectar a cultura.
Propoñemos deixar o protagonismo en
mans dos alumnos, que interactúen,
que pregunten, entendan, que
participen e vivan o museo como algo
vivo.
Todo isto require dunha
METODOLOXÍA ACTIVA.

12
Actividades na aula
Coñecer os museos da Rede, reflexionar sobre o que nos ofertan para
saber cal deles se axusta mellor aos contidos que se van dar en
clase.
Comprobar como os alumnos relacionan os seus coñecementos previos
cos novos contidos aprendidos despois de facer a visita ao museo.
Actividades por parte do museo
Facer chegar aos centros educativos as unidades didácticas elaboradas
por cada un dos museos da Rede.
Nestas unidades didácticas debe darse a coñecer as coleccións,
obxectos, historia, xeografía, obradoiros que se levan a cabo en cada
museo.
Debemos coñecer os contidos e temario que van dar nos centros
educativos e deste xeito facer propostas de visita que se axusten a
algún dos temas que van explicar en clase, deste xeito a visita sería
unha forma práctica de completar a información teórica que cada
profesor imparte na súa clase.
Por exemplo:
MUSEO PROVINCIAL DE LUGO
Poden ver a estrutura dun antigo convento, o de S. Francisco, o seu
Refectorio do s. XVIII con bóveda de canón e púlpito de cantería. A
cociña tamén do s. XVIII cunha lareira, cheminea de cachotería e
distintos utensilios e mobiliario típicos da cociña tradicional galega.
No claustro do s. XV-XVIII declarado BIC no ano 1931 poden ver:
- Colección de reloxos de sol (o máis antigo de 1685)
- Epigrafía romana (aras, placas e miliarios)
- Epigrafía medieval (heráldica, capiteis, sartegos, laudas sepulcrais e
un baldaquino gótico con escenas do Novo Testamento).
- Antiga sala capitular con aras votivas romanas e placas fundacionais
da cidade de Lugo de Paulo Fabio Máximo.
- Vestíbulo con bargueños dos s. XVII-XVIII.
- Mosaicos e diversas mostras da escultura romana dos s. I – IV d.C.
- Sala de Prehistoria e Arqueoloxía.
- Numismática e medallística.
- Acibeches e ourivería popular, os característicos “sapos” dos s. XVIII-
XIX.
- Pintura: Romanticismo e Rexionalismo.

13
- Vangardas Históricas e Posguerra.
- Figuracións e Abstraccións: Alfonso Abelenda, Felipe Criado,
Sucasas, Blas Lourés, Pacios, López Guntín e Raimundo Patiño.
- Salas de artistas como Xulia Minguillón, Xesús R. Corredoira,
Antonio Fernández.
- Escultura: Francisco Asorey, Puchades, Xosé M.ª Acuña…
- Sargadelos: importante colección da cerámica realizada nas catro
etapas da Real Fábrica de Sargadelos no século XIX.
- Artes decorativas e retratos.
- Arte Moderna e Contemporánea: pintura desde o Barroco ás
vangardas do s. XX, representada por obras de Peter Roos, Carlos
de Haes, Álvarez Dumont, Nicolás Soria entre outros.
- Escultura do s. XX destacando a Piedade de Torre-Isunza.
- Arte Galega: Debuxo e Gravado, Salas monográficas dedicadas a
Castelao, Prieto Nespereira e Castro Gil.
- Lucernas, lámpadas romanas da colección Varela de diferentes
procedencias.
MUSEO FORTALEZA SAN PAIO DE NARLA
- Primitiva Torre de Xiá do s. XIV, aínda que con motivo das Revoltas
Irmandiñas vese moi afectada e no s. XVI ten que ser reconstruída.
- Museo Etnográfico e da Historia.
- Diferentes coleccións relacionadas coa agricultura e cos oficios
tradicionais (cesteiros, zoqueiros…)
- Nas cortes dos cabalos, cadeiras de man e de montar a cabalo.
- Na adega pelellos, prensadores de uvas, medidas de viño…
- Na cociñase encóntranse os tres elementos da construción primitiva:
a lareira, o forno e o servizo hixiénico, ademais do mobiliario típico da
cociña galega, cerámica, ferros de pasar, etc.
- Unha gran ventá con “parladoiros” e unha cheminea renacentista, a
sala do tear e un dormitorio.
- Coleccións de armas brancas e fogo, armaduras, unha de placas de
hasta, outra de guerreiro samurai, dagas, machetes, espadas;
revólveres de percusión, de tambor ou de chispa; fusís, canóns, etc.
- A capela do s. XVIII e un retablo do XIX con imaxes populares.
MUSEO DO MAR
- Dende os seus comezos pretende reflectir a historia e a vida
mariñeira da costa lucense, mostrando a súa riqueza biolóxica e
etnográfica.
- Consta fundamentalmente de catro seccións.
- Na primeira fáiselle unha lembranza e homenaxe á escola, ao uso
que foi concibido o edificio que hoxe contén o museo.
- Recóllense as testemuñas gráficas coas que o visitante pode facer
un percorrido pola memoria histórica a través dunha importante
colección de fotografías achegadas pola veciñanza.

14
- Tipoloxías construtivas máis comúns que saíron dos seus estaleiros,
exemplarizadas nalgún dos modelos de barcos como foron o Paca
Gómez, o Industrial ou a goleta Sargadelos.
- Conta San Cibrao cunha longa tradición de construtores de barcos s.
XIV. A puxanza definitiva da construción naval da man do nacemento
do complexo industrial de Sargadelos a finais do XVIII.
A raíz do incremento do fluxo comercial, aumentou a demanda de
barcos de cabotaxe para o transporte das materias primas que
demandaba esta fábrica.
- Deste xeito nos estaleiros comezaron a facerse embarcacións a vela
de grande porte para as rutas máis longas, goletas e bergantíns.
- Para a pesca facíanse grandes embarcacións de remo, coma os
traiñóns, usadas para a caza da balea ou a pesca da sardiña.
- A introdución do ferro para a construción de barcos de carga de
maior tonelaxe conduciu ao declive das carpinterías que reduciron a
súa actividade a pequenas embarcacións de pesca ou reparacións.
- Tiveron unha nova época de esplendor na década dos 60 do s. XX.,
coa eclosión da pesca do bonito.
- Unha sala centrada nos oficios do mar (redeiras, pescantinas…) e
nas artes e aparellos de pesca.
- Inclúe tamén colección de malacoloxía, así como tamén esqueletos
totais ou parciais de animais mariños (mandíbulas de quenllas,
espada de peixe espada, esqueletos de golfiños etc.), animais
desecados (tartarugas), corais, fósiles, algas.
- Unha sala adicada á balea: restos óseos, barbas, dentes de
cachalote, aceites, arpóns de caza, maquetas de baleeiras, etc.
MUSEO PAZO DE TOR
As orixes deste pazo están ligadas á liñaxe dos Garza dende os s. XIV,
manténdose en mans dos seus descendentes directos ata a súa
derradeira propietaria, D.ª M.ª Paz Taboada de Andrés, quen en
1998, o doou á Deputación Provincial de Lugo.
- O edificio data fundamentalmente do último terzo do s. XVIII,
contando con algún vestixio da época anterior.
- Arquitectonicamente encádrase dentro do estilo barroco, matizado
por unha estética neoclásica visible na sobriedade, simetría e
emprego das ordes clásicas.
- A visita a este pazo permite ver integramente todas as súas salas e
dependencias, co seu mobiliario orixinal e coas coleccións artísticas
que a familia foi atesourando ao longo dos séculos, o que constitúe
un testemuño privilexiado do modo de vida da nobreza na Galicia da
Idade Moderna e Contemporánea.
- Entre as estancias deste pazo destacan especialmente: Sala de
Armas, Salón do Norte, Despacho, Salón de xogos, Salón do
Mediodía, Dormitorio principal e Comedor principal, cuartos de
invitados (nun deles no que se aloxaba o poeta Uxío Novoneyra) e a
Capela.

15
- Podemos ver dende armaduras, espadas, armas de fogo, (unha
espingarda), unha liteira para transporte de persoas, retratos
familiares, distintas mostras de artes decorativas (afaias, abanos,
pipas, faldriqueiras, relicarios, etc.), tresillos, sofás, diváns e diversas
mesas de xogo e a mesa de billar, camas tipo góndola, camas con
dosel, unha delas do s. XVI procedente de Nápoles e de estilo
renacemento italiano.
- Nos anexos (construcións readaptadas) podemos ver a fragua,
poleiro, cabalerías (con catro coches de cabalos do s. XIX, así como
diversas cadeiras de montar, e a guarnicionería.
- Interesante é tamén un mapa de Galicia elaborado por Domingo
Fontán.
- Unha importante biblioteca, con libros dos s. XVI-XX e un total de
2948 volumes.
MARUJA MALLO
O Día das Artes Galegas 2017 adicarase á polifacética artista da
Xeración do 27 Maruja Mallo (Viveiro, Lugo, 1902-Madrid, 1995), pola
súa defensa dos dereitos da muller e a importancia da su obra de
índole surrealista.
Con motivo desta conmemoración, propoñemos un proxecto que
permita establecer unha rede creativa entre os centros escolares e a
comunidade artística da provincia, partindo da pintura de Maruja
Mallo, “Guía postal de Lugo”, que forma parte da colección do Museo
Provincial. Con esta idea pretendemos crear unha nova guía postal,
na que cada centro enviará unha obra elaborada por toda a
comunidade escolar que represente os factores identitarios da súa
zona (historia, patrimonio, natureza, tradicións, etc.). O proxecto
estará coordinado por unha artista, que será a responsable de
integralos nunha peza colectiva que represente a totalidade das
comarcas da provincia, desde a costa ó interior. A obra resultante
deste proxecto, xunto coas obras individuais recibidas de cada un
dos centros participantes, formarán parte dunha exposición itinerante
que percorrerá os catro museos da rede.

16
PROCEDEMENTO
Unidades didácticas
Presentar unidades didácticas e obradoiros que podan ser de interese
tanto para alumnos como para profesores, que axuden a
complementar os contidos teóricos tratados en clase.
Listado de centros
Elaborar un listado dos centros educativos, datos de contacto, dirección,
teléfono, email.
Entrevistas persoais
Realizar visitas en persoa aos diferentes centros para presentar as
nosas propostas.
Envío de correos electrónicos
Enviar email aos centros educativos con toda a información dos
contidos, coleccións, períodos históricos que abarca cada museo e
as unidades didácticas, así como os obradoiros programados.
 Estes correos deberanse enviar á atención. do responsable de
actividades extraescolares, Att. Do Departamento de Sociais, de
Arte, de Lingua, etc., dependendo do que esteamos ofrecendo
deberá enviarse ao Departamento que máis se axuste aos
contidos.
Asociación Galega de Editores
Outra proposta que podería resultar interesante é enviar esta
información a Asociación Galega de Editores para que inclúan a
visita a algún dos nosos museos dentro das actividades suxeridas no
libro de texto. (Editoriais como Santillana-Obradoiro, SM Xerme.,
Tamén con fotos que sirvan de ilustración de exemplo.
Formulario de envío
Cando se envíen as unidades didácticas sería bo acompañalas dun
formulario de proposta, reserva e confirmación de visita. Por
exemplo:
A/A. De: __________
Centro: ___________
Dirección:_________
Tfno.:______________
Email:____________
Quedan convidados tanto a visitar o noso museo como a participar no seguinte obradoiro:
Tema: _____________________________
Data:___________________
Hora:___________________
Rogamos confirmen número de asistentes e realicen a reserva correspondente.
Tfno de contacto:
Email:

17
Programa de
Novos Públicos
Plan para a MOCIDADE

18
Limiar
Dirixido a mozos e mozas entre os 11 e
os 25, atendendo aos seguintes tramos
de idade: 11-14,15-18,19-25.
Pola realización das estatísticas que fai
a Rede Museística Provincial de Lugo,
pode verse claramente que dentro do
publico xeral, o que menos afluencia e
uso fai do propio museo é a mocidade,
facendo fincapé nas diferentes franxas
de idades, que van dende os 11 anos
ata os 25.
Xeralmente, o concepto que ten a
mocidade respecto dos museos é que
se trata de algo aburrido, que non vai
con eles, vello. Parécelles unha perdida
total de tempo, como dirían eles “que
non mola”. Todos eses prexuízos, son
os que temos que superar polo
conxunto do equipo que conforma a
Rede Museística.
Unha boa formula é a seguinte: “Como
o mundo do museo élles alleo, é o
museo o que ten que introducirse no
seu mundo”. Esencialmente, temos que
seducilos co que lles interesa, utilizar
ese interese como ferramenta para
achegalos ás artes e por conseguinte o
mundo interior do museo.
Deste xeito, queremos propoñer as
seguintes experiencias e accións: O
novo grazas ao vello, As relacións das
artes, Tecnoloxía e arte, Ponte na miña
pel, Muller e o home na arte, O arte no
videoxogo, Foto-Cadro e Ana María
Gómez González = Maruja Mallo.
Obxectivos
 Romper os prexuízos que a mocidade ten respecto dos museos.
 Facerlles participes da vida cotiá do museo.
 Fomentar o acercamento a toda as artes en xeral. Que vexan as
influenzas entre elas, así como, por en valor da arte na sociedade.
 Espertar e desenrolar as súas inquietudes e aptitudes artísticas. Ter
claro, que eles son o futuro e polo tanto os artistas q están por vir.
 Inculcar a sensibilización a prol dos colectivos que teñen unha menor
voz na sociedade, como as minorías, persoas con dicapacidde,
maiores, estranxeiros, etc.
 Concienciar e profundar en temas de actualidade como a igualdade e
a violencia de xénero.

19
Experiencias e accións
O novo grazas ao vello
Pretende ensinar o proceso creativo e artístico aos rapaces. A intención,
xa que están acostumados a ver só o resultado final, é que valoren
todo ese traballo que hai detrás dese proceso. Que se dean conta,
que ese proceso non sempre e doado ou sinxelo, que non é so unha
inspiración casual. Hai un estudo detrás, moito ensaio e error e o
emprego de diferentes técnicas. Basicamente, que sintan empatía co
proceso para valorar correctamente o resultado final.
Fundamentalmente, un/a artista mozo/a, non máis de 35 anos, para que
exista unha identificación xeracional por parte dos/as participantes. E
que estea enmarcado no campo da innovación, experimentación e
técnicas novidosas, que sexan atractivas e de interese para este
público. Esta acción comezaría ca/o artista explicando o seu
concepto da arte, a súa obra ata o momento. Para acto seguido,
decidir e facer tamén participes aos/ás rapaces/zas na elección da
nova obra a realizar, inspirada nunha obra xa existente do propio
museo.
Porén este proceso pretende darlle unha volta ao normal, que sería
facer unha obra para que rematase no museo. Neste caso,
concíbese dentro para saír e ser un activo, como obra do museo fóra
del. Sendo tamén un reclamo no exterior para o propio museo,
“publicidade indirecta” para toda a cidadanía. Polo tanto, a obra a
realizar, sería unha re-invención dunha obra ou varias obras, xa
existentes dentro das coleccións dos catro museos da Rede, de aí o
novo grazas o vello, e así, outra forma de revalorizar e achegar a
colección que ten o museo.
A relación das artes
Esta experiencia ten o fin de que os/as rapaces/za vexan que todas as
artes están directa ou indirectamente vencelladas entre si (pintura,
música, escultura, literatura, teatro, gravado, fotografía, cociña, etc).
Será tanto teórica como práctica, cun/ha experto/a en cada unha das
disciplinas, explicaralles o que fai, e como o fai, e as influencias
doutras artes no seu propio traballo. Para pasar a poñelo en práctica,
cada un dos/as rapaces/zas escollerá unha arte, unha técnica, todo
isto influenciado e baseado por outra arte inspiradora para este
proceso artístico.

20
Tecnoloxía e arte.
Esta acción ten o fin de explicar e tamén de poñer en práctica como a
tecnoloxía (tanto aparatos, como artiluxios, etc) fixo cambiar e
innovar no mundo da arte, como así mesmo, isto influíu na
sociedade. Facendo un percorrido pola historia, vendo as evolucións
técnicas e como estas axudaron a transformar os conceptos e
experimentar ata a actualidade. Chegado este punto, teremos que
explicar as novas ferramentas, e como estas pódense aplicar a un
resultado práctico final, una vez escollida esa ferramenta actual, eles
terán que desenvolver un proceso artístico innovador.
Ponte na miña pel
É unha acción de sensibilización a prol das discapacidades. A arte,
dende xa fai tempo e grazas a artistas comprometidos coa
sociedade, vén tendo un carácter de denuncia, transformación, a par
que educativo, en contra das inxustizas e a favor das minorías e
como non, tamén coas discapacidades. Por iso, preténdese que os
mozos sintan empatía coas persoas con discapacidade, que fagan
un percorrido polo museo tanto a cegas como en cadeiras de rodas,
e así, ver a arte dende esa perspectiva. Para comezar ese proceso
de sensibilización real. A parte de isto, poderíase facer unha práctica
do exitoso e innovador proxecto Fotografía a CEGAS, para que
entendan o proceso de como un cego pode sacar fotos.
Muller e o home na arte
Esta é unha acción que pretende mostrar como foi tanto o papel da
muller como do home no mundo da arte, e como na arte, o que
importa é a obra e resultado final e da igual o xenero de quen a faga.
E de como ese exemplo ten que servir para a sociedade. Tamén,
acentuar nunha retrospectiva, das inmensas dificultades que tivo a
muller para poder facer arte e ser recoñecida, a diferenza do home.
Neste caso, tamén podería ser chamado: o machismo na arte. Así
mesmo, poderíase facer, una pequena peza teatral onde os
participantes inverterían o xénero na hora de actuar, os homes
pasarían a ser as mulleres e viceversa, a obra ten que expoñer un
claro exemplo machista, para así que os mozos se poñan na pel das
mulleres e comecen a sensibilizarse e a repudiar eses tipos de actos
e comportamentos.
Arte no videoxogo
Este tipo de experiencia pretende subliñar a importancia da arte, así
como o do director artístico nun videoxogo, o gran traballo que hai
detrás, o éxito ou fracaso dun xogo onde o traballo artístico pode ser
determinante, o cal pode darlle veracidade ou desacredítalo
totalmente, as necesidades artísticas que teñen cada tipo de xogo e

21
tamén dependendo do público o que vaia dirixido. Que tipo de
programas se utilizan e explicar o proceso.
Foto-Cadro
Esta acción pretende amosar a relación entre a pintura e a fotografía.
Como era o mundo antes da chegada da fotografía, como foi cando
chegou e como foron convivindo ámbalas dúas artes. Como lle
afectou isto a pintura. Explicar tamén, como a pintura utilizou como
ferramenta as cámaras escuras, o antepasado directo da fotografía,
e facer un exercicio práctico cunha caixa de cartón ou facer unha
cámara estenopeica. Practicar tirando fotos con elas e experimentar
con ese tipo de cámara dentro dos museos da rede.
Ana María Gómez González = Maruja Mallo
No ano 2017 é o ano Maruja Mallo na Rede Museística, aproveitando
esta circunstancia, suxerimos a seguinte acción para achegar á
mocidade a vida e obra da artista lucense internacionalmente
recoñecida, pertencente a xeración do 27, participe das vangardas e
estandarte do surrealismo.
Por como entendía a vida e a arte Maruja, pódese relacionar esta
actividade ca anteriormente explicada “A relación das artes”, xa que
ela mesma, é un claro exemplo de como beben unhas artes das
outras. Por conseguinte, constaría dunha parte teórica, na cal faríase
una retrospectiva da súa vida e obra. Nesta parte teórica, sería
axeitado expoñer fragmentos das entrevistas que lle realizaron en
vida (En La2), da súa propia voz veremos todo o anteriormente dito,
e o mesmo tempo serviría como ferramenta de empatía cara aos/ás
rapaces/zas.
A parte práctica, tamén estaría relacionada coa actividade “O novo
grazas o vello”, pero neste caso, sen tanta pretensión de cara a fóra,
e facendo máis fincapé no proceso artístico persoal das/os
cativas/os. Inspirándose na obra dela, as/os rapazas/ces terán total
liberdade para elaborar una obra artística, para así entender mellor o
universo de Maruja Mallo.

22
Programa de
Novos Públicos
Plan para MAIORES

23
Limiar
Un dos fenómenos demográficos
característicos da nosa sociedade é o
progresivo envellecemento da
poboación e o aumento da esperanza e
calidade de vida. O grupo de «persoas
adultas» ou «persoas maiores», asume
uns roles e experimenta unhas
esixencias e necesidades diferentes e
específicas.
A Rede Museística Provincial como
institución ao servizo da comunidade e
do seu desenvolvemento, aberta a
todos os grupos sociais sen distinción
de ningún tipo, non pode nin se debe
esquecer da atención a este tipo de
público.
Este traballo queremos continuar
facéndoo desde a vocación de museos
como contexto e instrumento para a
cultura, a educación e o lecer,
transcendendo os límites dun
determinado grupo sociocultural (os
maiores neste caso), para incidir en
toda a estrutura social e cultural que
constitúe a comunidade no seu
conxunto.
Obxectivos
 Impulsar accións que desde a arte e o coñecemento estimulen as
potencialidades dos/as maiores, melloren a súa calidade de vida e
aumenten os seus niveis de autoestima.
 Promover a integración e participación dos/as maiores na sociedade
asumindo novos roles.
 Motivar as capacidades contemplativas, reflexivas, narrativas e de
expresión a través da cultura e da arte.
 Derrubar estereotipos negativos aínda ligados á vellez.

24
Accións
Investigación
Estudos e avaliacións periódicas para a detección das barreiras ou
impedimentos que condicionan a participación dos/as maiores nas
actividades de ocio, artísticas ou creativas dos maiores, coa
finalidade de comprender o comportamento deste sector pouco
homoxéneo da poboación.
Sistematización da información
Creación dunha base de datos seguida dun traballo intenso e
sistemático con asociacións culturais, concellos, universidades de
maiores, centros de día, residencias, axencias, etc., para dar a
coñecer os museos da Rede Museística Provincial. Ademais,
procurarase que os/as axentes contactados/as cheguen a incluír os
museos da Rede nas súas programacións culturais, educativas e de
lecer. Especial atención á captación de público no ámbito rural.
Potenciar o Club Senior
Potenciar e ampliar as actividades dos Club Sénior dos catro museos da
Rede participando, compartindo e ensinando.
a. Impulsar os Club Sénior dos museos con actividades
ligadas ao Álbum da memoria compartida: xornadas
mensuais nos catro museos arredor dun tema a tratar
(oficios, romarías e festas, variantes dialectais, etc.).
Gravación e recollida de todo o material nunha base de
datos e web estruturada e accesible que serviría como
«voz do tempo» do patrimonio inmaterial da provincia de
Lugo.
b. Actividades interxeracionais como, por exemplo,
encontros entre nenos/as e adolescentes con maiores
para que estes/as lles conten como vivían á súa mesma
idade ou como era antes a profesión que a eles lles
gustaría desenvolver.
c. Propiciar que as persoas dos Club Sénior colaboren en
exposicións (documentación, visitas guiadas «á carta»
realizadas por maiores).
d. Actividades artísticas sinxelas arredor dun chocolate ou
café que favorezan a relación con outras persoas e sirvan
para ir derrubando barreiras psicolóxicas respecto ás
súas autolimitacións e aos museos.

25
e. Actividades que fomenten a axilidade mental e porén
física: estimulación cognitiva, superación de perdas a
través da arte, etc.
1 de outubro Día Internacional de Persoas de Idade
Marcar o mes de outubro como adicado ás persoas maiores con
actividades específicas e diversas ao longo do mes na Rede
Museística Provincial.
Maruja Mallo
Para sumarnos ao Día das Artes Galegas 2017, adicado a Maruja Mallo,
levaranse a cabo obradoiros sobre a artista con persoas maiores en
todos os museos da Rede Museística.
Falarase sobre a súa figura e sobre a Xeración do 27, con especial
atención ás mulleres integrantes, aproveitando algunha das
gravacións da artista, fragmentos de documentais que se teñen
realizado sobre ela e as súas propias obras, especialmente aquelas
que temos na Rede Museística Provincial.
Fomentarase o intercambio das emocións que lles producen aos
participantes as creacións da viveirense e propiciarase a
reinterpretación dalgunha delas.
Programación periódica e estable
Traballar nunha programación periódica e estable para os Cafés
filosóficos para traballo entre especialistas de campos
interrelacionados.
En 2017, Café filosófico centrado na figura de Maruja Mallo con
historiadoras, críticas de arte, galeristas e escritoras especialistas na
súa obra, artistas que a coñeceron e artistas influídas pola súa obra.

26
Programa de
Novos Públicos
Plan para COLECTIVOS

27
Limiar
As asociacións, os/as axentes sociais,
a comunidade artística son os/as
auténticos/as representantes da
variedade cultural, relixiosa, social da
nosa sociedade.
De ningunha forma podemos pensar
nun museo adaptado ás necesidades e
gustos dos/as usuarios/as sen contar
co traballo feito xa de longo por estes
colectivos. Ser un museo para todos e
todas implica escoitar, dialogar e facer
coas persoas implicadas, é desta
maneira, nun labor de abaixo cara
arriba, o museo identifícase coa súa
comunidade.
Por iso, este programa formula un
apartado especial que ten como
obxectivo achegar a institución,
mellorar o seu acceso xa non só para
ofrecer os seus contidos, se non tamén
para desinstitucionalizala e pasar a ser
unha plataforma de visibilidade e
diálogo e entre os colectivos e a
sociedade.
OBXECTIVOS
 Implicar as asociacións e colectivos na actividade do museo.
 Identificar a Rede como unha plataforma de diálogo na que
converxen todas/os as/os activismos da comunidade.
 Traballar porque toda a comunidade se vexa representada cos
contidos do museo ou sexa quen de crear outros que así o cumpran.
 Transmitir o principio da Rede Museística de ser museos abertos, ao
servizo da sociedade, accesibles, respectuosos e sensibles á
diversidade.
 Desinstitucionalizar os museos.
 Establecer un diálogo continuo co terceiro sector da nosa
comunidade.

28
ACCIÓNS
Quen son?
Realización dunha base de datos activa dos/as axentes e colectivos
operantes na nosa comunidade.
Imos coñecernos
Realización de entrevistas tanto no museo como nas sedes das
asociacións e cos/as axentes, para establecer estratexias de
colaboración e participación entre ambos.
A Rede activista
Abrir o museo un día cada tres meses á cada comunidade: colectivos
de migrantes. comunidades relixiosas, colectivos sociais, artísticos,
que busquen un espazo de visibilización.
No xardín do museo con bo tempo, ou no refectorio se é adverso, crear
feiras de activismo para que os grupos e persoas poidan darse a
coñecer e repartir información.
A Arte e o Patrimonio propio e común será o eixo xeral de cada unha
destes encontros.
A Rede preto de ti
Fortalecemento da presenza e representación da Rede en eventos e
feiras en Galicia como Culturgal, e noutras de pequeno formato na
propia comunidade de cada un dos museos (Monforte, San Cibrao,
Friol e Lugo) xunto a outros colectivos sociais e culturais que
compartan os mesmos intereses ca institución.
Nestas ocasións, ofrecerase información das actividades e contidos ao
tempo que se dialoga co público e colectivos asistentes.
Recolleremos as súas posturas fronte aos nosos museos.
Un patrimonio entre todos/as
O discurso tradicional dos museos respondía á forma de contar do
poder hexemónico, singular e intolerante.
A Rede rompe este esquema ofrecendo itinerarios en debate coa
diversidade para sinalar que contidos conectan e que contidos non
están. Ofrecemos a posibilidade de engadir o que falta para construír
un patrimonio realmente de todos/as.

29
Esta acción se desenvolve a través de:
a. Itinerarios realizados polos propios colectivos
b. Programación dirixida polos/as axentes sociais cara á
comunidade: charlas, actividades educativas, exposicións, etc.
c. Creacións artísticas que ten a súa orixe na diversidade social
d. Rexistro de cada unha das accións para que pasen a formar
parte do Patrimonio da Rede.
Guía postal do activismo
Maruja Mallo realizou para a Deputación de Lugo Guía postal de Lugo.
Con este tema como eixo, pediremos a todos os colectivos que
realicen a súa propia postal do seu colectivo. Una forma vusal de
amosar os seus intereses e cultura.
Maruja Mallo en Misión Pedagóxica lucense
A artista participou das Misións Pedagóxicas da República: Este
programa tiña como obxectivo amosar na periferia o patrimonio
artístico que se gardaba no Museo do Prado.
A nosa acción está relacionada coas misións, no canto quere sacar ao
museo fóra do museo. Levaremos a reprodución da obra da creadora
que garda o Museo Provincial de Lugo, ás sedes de colectivos,
asociacións e centros culturais, xunto con fotografías e material da
época para darlle contexto. Ofreceremos pequenas charlas e
explicacións a fin de dar a coñecer mellor a súa figura e importancia.

30
Programa de
Novos Públicos
Plan para COMUNIDADE
CREATIVA

31
Limar
A Rede Museística leva realizados
centos de proxectos artísticos co
obxectivo de, por un lado, dar
visibilidade a súa comunidade artística
e por outro facer partícipes á poboación
das novas experiencias que se están a
dar na arte contemporánea.
Con este programa queremos afianzar
o camiño xa desenvolto pola institución
co fin de facer chegar a súa mensaxe
de espazos con accesibilidade,
igualdade e creatividade a un colectivo
artístico que precisa de lugares de
traballo e inspiración, e sobre todo de
plataformas de exposición, en encontro
e diálogo co público.
Por outra banda, o afastamento do
público xeral das correntes de arte
contemporánea e por tanto dos
museos, obríganos a abrir un plan para
tratar este tema dun xeito especial.
Neste apartado tamén conflúe o ano
que dedicamos a Maruja Mallo, artista
revolucionara e sempre en fase de
investigación, onde podemos afondar e
expandir aínda máis a súa figura.
Lembramos a experiencia que en 2014
se realizou sobre o cadro “Olladas de
muller sobre Guía postal de Lugo de
Maruja Mallo” incluída en el Festival
Miradas de Mujeres ou as diferentes
edicións de “A Arte de ser muller nun
mundo por compartir”.
Obxectivos
 Ampliar a comunidade artística en torno á Rede Museística de Lugo
para que participen como activo na súa programación cultural.
 Fomentar os museos da Rede como espazos de creatividade e
visibilidade artística.
 Crear unha corrente de diálogo entre público e artistas para un
desenvolvemento común.
 Identificar á Rede como lugar propicio para os novos valores na
creación.
 Fomentar o desenvolvemento profesional dos/as artistas en pro do
crecemento cultural da nosa sociedade
 Provocar a transformacións social a través da Arte como ferramenta
de igualdade ante as inxustizas de xénero.

32
ACCIÓNS
Arte e xénero
O museo son medios de comunicación con credibilidade. A mensaxe,
que recibe o público, debe estar acorde cos conceptos de
accesibilidade, igualdade e respecto.
Por isto realizaranse percorridos baixo o criterio de xénero polo museo
para destacar o traballo das mulleres artistas creadoras no museo.
REDsidencia
Convocatoria de residencias de creadoras para que baseados no
patrimonio social e cultural dos nosos museos, creen nun ambiente
propicio como son os museos da Rede. Desta maneira, actuarán
como altofalante tamén dos nosos contidos.
Esta convocatoria estará dirixida a escritoras, xestoras, comunicadoras
culturais, fotógrafas, comisarias, e artistas plásticas. É dicir,
queremos reunir a todo un universo artístico que se retroalimente
para tecer un panorama plural do patrimonio museístico da Rede.
Por outra banda, estas residencias serán unha ventá aberta á
cidadanía. Contribuiremos a que os e as creativas e o público se
relacionen dun modo próximo e cordial, que anime a perder o medo
ás novas linguaxes contemporáneas.
Bienal de Mulleres
Afondando máis na relación da Arte e do Xénero, e co fin de dar maior
visibilidadde ao traballo das mulleres artistas convocaremos unha
bienal para que artistas consagradas ou non, poidan exhibir nos
espazos da Rede.
Artistas lucenses século XX- XXI
O crecemento cultural dunha sociedade está en relación no crecemento
da súa comunidade creativa.
A Rede xerará oportunidades de desenvolvemento a través dunha
convocatoria para artistas da provincia de Lugo. Será unha forma de
recoñecer todo o traballo artístico das/os nosas/os creadoras/es, que
en moitas ocasións deben deixar a provincia en busca de saídas
para a súas producións.
Recollemos así o legado de proxectos como Ars Moenia que tanta
difusión tivo no exterior e que impulsaron a algúns e algunhas
participantes na súa traxectoria profesional.

33
Feira de Artes no Museo
Na mañá do último sábado de cada mes, instalaremos unha Feira das
Artes en cada un dos museos (no xardín cara á Rúa Nova de Lugo,
no Patio de Honra do Pazo ou na carballeira de San Paio, ou na
traseira do Provincial do Mar) como un punto de conexión entre o
traballo dos e das artistas e o público.
Dun xeito festivo á par que cultural, poderemos expoñer as últimas
producións creativas pero tamén artesanais, xa que gardaremos un
espazo para as/os artesás/áns da nosa comunidade.

Novospublicos 2017 NA REDEMUSEISTICA PROVINCIAL DE LUGO

Recomendados

Recomendados

Mais conteúdo relacionado

Semelhante a Novospublicos 2017 NA REDEMUSEISTICA PROVINCIAL DE LUGO

Semelhante a Novospublicos 2017 NA REDEMUSEISTICA PROVINCIAL DE LUGO (20)

Mais de Encarna Lago

Mais de Encarna Lago (20)

Último

Último (12)

Novospublicos 2017 NA REDEMUSEISTICA PROVINCIAL DE LUGO