1. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
6
สวนประกอบของชุดการสอน
ในชุดการสอนนี้จะมีวัสดุ-อุปกรณ ที่ประกอบไปดวยรายการดังตอไปนี้
1. คูมือครู
2. สมุดบันทึกการทํากิจกรรมศูนยการเรียน
3. ซองเอกสารประจําศูนยการเรียน
3.1 ศูนยการเรียนที่ 1 ความหมายของระบบสุริยะจักรวาล
3.2 ศูนยการเรียนที่ 2 ดวงอาทิตย
3.3 ศูนยการเรียนที่ 3 ดาวพุธ
3.4 ศูนยการเรียนที่ 4 ดาวศุกร
3.5 ศูนยการเรียนที่ 5 โลก
3.6 ศูนยการเรียนที่ 6 ดาวอังคาร
3.7 ศูนยการเรียนที่ 7 ดาวพฤหัสบดี
3.8 ศูนยการเรียนที่ 8 ดาวเสาร
3.9 ศูนยการเรียนที่ 9 ดาวยูเรนัส
3.10 ศูนยการเรียนที่ 10 ดาวเนปจูน
4. ในแตละซองเอกสารจะประกอบไปดวย บัตรคําสั่ง บัตรเนื้อหา บัตรกิจกรรม และบัตรเฉลย
5. แผนการสอน
6. ใบบันทึกและประเมินผลการใชชุดการสอน
7. แบบทดสอบกอนเรียนและหลังเรียน
*** ครูควรตรวจสิ่งของเหลานี้ใหเรียบรอยกอนใชประกอบการสอน ***

2. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
7
คําชี้แจงสําหรับครูผูสอน
จุดมุงหมายของชุดการสอน
1. เพื่อใชสอนเนื้อหา บทเรียน ตามหลักสูตรของการศึกษาในระบบโรงเรียน
2. เพื่อเปนเครื่องมือชวยอํานวยความสะดวกในการสอนของครู
3. เพื่อใหการเรียนในหองเรียนเกิดประสิทธิภาพมาขึ้น เพราะนักเรียนสามารถ
เรียนไดอยางทั่วถึงทุกคน
4. เพื่อสรางความนาสนใจในบทเรียนใหมีมากขึ้น เปนการกระตุนใหผูเรียนเกิด
การเรียนรูในหองเรียน
5. ชุดการสอนนี้ทําใหนักเรียนมีทักษะกระบวนการคิด วิเคราะห ในเรื่องที่กําลัง
ศึกษาอยูอยางเปนขั้นตอน
บทบาทของครูผูสอน
1. วางแผนการสอน เขียนแผนการสอน และเตรียมอุปกรณอื่น ๆ
2. สังเกต ใหความชวยเหลือ และแกไขที่ไมถูกตองขณะทํางานรวมกัน
3. บันทึกพัฒนาการของผูเรียนแตละคน โดยอาจบันทึกความเขาใจในเนื้อหาสาระ
ความสามารถตามคําสั่งที่กําหนดไว การทํางานใหเสร็จดวยตนเอง และดวย
การทํางานกลุมรวมกับคนอื่น ความเปนผูนําและผูตามที่ดี
4. อธิบายเนื้อหาเพิ่มเติม โดยการเดินไปดูการทํากิจกรรมกลุมของผูเรียนตามศูนย
การเรียนตาง ๆ ตลอดจนเปนผูนําและผูสรุปเนื้อหาในบทเรียนนั้น ๆ ดวย
5. เตรียมอุปกรณ และสื่อการสอน ชุดการสอนเพิ่มเติม เพื่อใหสอดคลองกับ
สถานการณที่เปลี่ยนแปลงไป และเพื่อใหบทเรียนมีประสิทธิภาพมากขึ้น

3. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
8
ขอคํานึงของครูผูสอน
ในการสอนโดยใชชุดการสอนในแตละศูนยการเรียนนั้น ครูตองเปลี่ยนทัศนคติให
เหมาะสม เพื่อเปดโอกาสใหผูเรียนมีโอกาสเรียนรูดวยตนเองมากยิ่งขึ้น ทัศนคติที่ครูควร
คํานึงถึง มีดังตอไปนี้
1. สงเสริมใหผูเรียนเกิดการเรียนรูดวยตนเองมากที่สุด พยายามลดบทบาทการ
เปนผูบอกของครูมาเปนผูถาม และคอยชวยเหลือดูแล
2. เปนผูมีใจกวางและใหคําชมนักเรียนที่ทําดี หรือทํากิจกรรมสําเร็จแมเพียง
เล็กนอย
3. สงเสริมใหนักเรียนเรียนรูดวยการเคลื่อนไหวในขณะประกอบกิจกรรม
4. สนับสนุนใหนักเรียนรูจักการทํางานเปนทีม
5. คอยชวยเหลือใหนักเรียนเรียนรูตามความสามารถของตนเอง
บทบาทของนักเรียน
ครูตองกระตุนใหนักเรียนมีพฤติกรรมอันพึงประสงค ตอการเรียนดวยชุดการสอน
ดังตอไปนี้
1. ทําความเขาใจวิธีการเรียนดวยการใชชุดการสอน ที่แบงเปนศูนยการเรียน
2. พัฒนาการเรียนรูดวยตนเอง โดยปฏิบัติตามคําสั่งที่ไดระบุไวในศูนยการเรียน
ใหครบถวนในแตละศูนยการเรียน
3. ตองสงเสริมใหผูเรียนรูจักและเรียนรูเกี่ยวกับการทํางานเปนทีม เปนผูนําและผู
ตามที่ดี
4. พัฒนาทักษะการประเมินของตนเอง และบันทึกความกาวหนาดวยตนเอง
5. ผูเรียนควรมีความรับผิดชอบในการปฏิบัติกิจกรรมในแตละศูนยการเรียน

4. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
9
การจัดหองเรียน
ในการเรียนดวยการใชชุดการสอนนี้ จําเปนจะตองจัดสภาพหองเรียนใหเหมาะสม
เพื่อสรางบรรยากาศการเรียนรูใหเกิดขึ้นกับผูเรียน
การจัดหองเรียนอาจจัดเปน กลุมละ 4 คน จํานวน 10 กลุม (10 ศูนยการเรียนรู)
ผูเรียนจะสลับกันเรียนในแตละศูนยเวียนกันไปจนครบทุกศูนย โดยมีรูปแบบดังนี้ (อาจ
เปลี่ยนแปลงไดตามความเหมาะสม)
<< ตัวอยางการจัดสภาพหองเรียนใหเปนศูนยการเรียน

5. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
10
คํานิยาม
บัตรคําสั่ง คือ บัตรที่บอกใหผูเรียนในแตละศูนยการเรียนปฏิบัติกิจกรรมตาง ๆ
อยางเปนขั้นตอน ผูสอนและผูเรียนควรจะปฏิบัติตามอยางเครงครัดเพื่อใหการเรียนการสอน
ดวยชุดการสอนเปนไปอยางมีประสิทธิภาพ
บัตรเนื้อหา คือ บัตรที่บรรจุเนื้อหา หรือรูปภาพประกอบ โดยปกติแลวจะจัดเรียง
เนื้อหาตามลําดับกอนหลัง
บัตรกิจกรรม คือ บัตรที่จะจัดกิจกรรมเพื่อเสริมสรางความรูความเขาใจเกี่ยวกับ
เนื้อหาที่ผูเรียนไดศึกษาไปแลวในแตละศูนยการเรียน เชน บอกใหตอบคําถาม หรือเลนเกม
เปนตน
ศูนยการเรียน คือ หนวยการเรียนแตละหนวย เปนการใหนักเรียนศึกษาในหัวขอ
ยอย ๆ กอนตามลําดับความสนใจ จะมีการสลับหรือเวียนกลุมศูนยการเรียนไปตาม
ระยะเวลาที่กําหนดให เมื่อผูเรียนศึกษาในศูนยการเรียนหนึ่ง ๆ จบแลวก็สามารถไปศึกษาตอ
ในศูนยการเรียนอื่น ๆ ได ในที่นี้ศูนยการเรียนไดแบงเปน 10 ศูนย ผูเรียนในแตละศูนยจะ
กําหนดใหไมเกิน 4 คน ใชเวลาในแตละศูนยประมาณ 15 นาที
เรื่อง คือ สาระการเรียนรูที่จะใหผูเรียนไดศึกษาซึ่งไดแบงเปนหัวขอยอย ๆ ไวแลว
จํานวน 10 เรื่อง ในแตละเรื่องจะอยูในแตละศูนยการเรียน 1 เรื่องตอ 1 ศูนยการเรียน
หมายเลขบัตร คือ สิ่งที่จะบอกวาบัตรคําสั่ง บัตรเนื้อหา บัตรกิจกรรม ที่มีอยูในแต
ละศูนยการเรียนทั้งหมดนั้น อยูในศูนยการเรียนรูใด เพื่อใหงายตอการจัดเก็บและปองกันการ
สลับหรือเปลี่ยนชุดบัตรตาง ๆ บัตรแตละบัตรจะสังเกตไดงายเพราะวาจะผูจัดทําใหใชสีที่
แตกตางกัน จึงงายตอการจัดเก็บไวเปนหมวดหมู

6. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
11
แนวทางการใชชุดการสอน
เพื่อใหการใชงานเปนไปตามวัตถุประสงคของการจัดทําชุดการสอน “ระบบสุริยะ
จักรวาล” จึงไดกําหนดแนวทางการใชงานดังนี้
1. ผูสอนควรตรวจสอบชุดการสอนใหคบถวนและอยูในสภาพที่พรอมจะใชงาน
2. การเตรียมหองเรียนนั้น อาจจัดตามแผนผังการจัดวางที่ไดกําหนดไวหรืออาจ
พิจารณาตามสภาพแวดลอมของแตละหองเรียน
3. การจัดกลุมผูเรียนใหเขาอยูในแตละศูนยผูสอนอาจเตรียมสลากไวลวงหนากอนเขา
สอน พอเขาสอนแลวใหผูเรียนจับสลากที่ไดเตรียมมา
4. วัสดุ-อุปการณในแตละศูนยผูจัดทําไดจัดทําเพียง 4 ชุด/ศูนยเทานั้น หากมีนักเรียน
มากขึ้นผูสอนอาจทําเพิ่มได โดยใชของเดิมเปนตัวอยาง
5. ในชั่วโมงสอน เมื่อจัดสภาพหอง และนักเรียนแลวครูจะเปนผูกําหนดวาศูนยการ
เรียนแตละศูนยจะใหเรียนเรื่องใด โดยวางซองเอกสารนั้นไวที่ศูนยการเรียนแลว
นักเรียนที่สนใจเรื่องนั้นก็จะมานั่งรวมกันเพื่อศึกษาตามเรื่องที่สนใจ
6. การจัดศูนยการเรียนนั้น ครูควรแนะนําผูเรียนวาไมควรเขาไปศึกษาเกิน 4 คน
เนื่องจากไดเตรียมเอกสารไวจํากัดจํานวน แตผูเรียนสามารถเรียนไดโดยวิธีการ
เวียนศูนยการเรียน
7. การเวียนศูนยการเรียนนั้น เพื่อความสนุกสนานครูอาจจะมีแผนที่ใหนักเรียนเดิน
ตามแผนที่ก็ได โดยกําหนดระยะเวลาใหไมควรเกิน 15 นาทีตอ 1 ศูนยการเรียน
8. หากระยะเวลาไมเพียงพอตอการเรียนดวยชุดการสอนครูอาจสรุปสําหรับชั่วโมงนี้
และกลาววาจะไดเรียนในชั่วโมงถัดไป
9. ครูควรกํากับดูแลใหผูเรียนปฏิบัติกิจกรรมตามบัตรคําสั่งของแตละศูนยการเรียนโดย
เครงครัด และครูควรเปนผูใหการชวยเหลือ หรือคําแนะนําแกผูเรียนเปนระยะ ๆ เพื่อ
สรางบรรยากาศที่กระตุนการเรียนรู
10. ครูควรแนะนําใหนักเรียนเก็บสิ่งของเขาที่ใหเรียบรอยดวยหลังใชงานเสร็จแลว

7. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
12
แผนการจัดการเรียนรู
หนวยที่ 7 เรื่อง ระบบสุริยะจักรวาล วิชาโลก ดาราศาสตร และอวกาศ
ชั้นประถมศึกษาปที่ 2 กลุมสาระการเรียนรูวิทยาศาสตร
สาระสําคัญ
ระบบสุริยะ คือระบบดาวที่มีดาวฤกษเปนศูนยกลาง และมีดาวเคราะห (Planet)
เปนบริวารโคจรอยูโดยรอบ เมื่อสภาพแวดลอมเอื้ออํานวยตอการดํารงชีวิตสิ่งมีชีวิตก็จะ
เกิดขึ้นบนดาวเคราะหเหลานั้น
จุดประสงคการเรียนรู
- จุดประสงคทั่วไป
1. เพื่อใหนักเรียนมีความรูความเขาใจเกี่ยวกับองคประกอบและปรากฏการณของ
ระบบสุริยะ ที่มีความสัมพันธกันทําใหเกิดปรากฎการณตาง ๆ
- จุดประสงคเชิงพฤติกรรม
1. หลังจากที่นักเรียนไดศึกษาเรื่องนี้แลวสามารถอธิบายสวนประกอบของระบบ
สุริยะไดอยางถูกตอง
2. หลังจากที่นักเรียนไดเรียนเรื่องนี้แลวสามารถอธิบายความสําคัญของระบบสุริยะ
ไดอยางถูกตอง
3. หลังจากที่นักเรียนไดเรียนเรื่องนี้แลวสามารถบงชี้ไดถึงลักษณะเดนของดาว
เคราะหแตละดวงไดอยางถูกตอง
สาระการเรียนรู
1. ความหมายและสวนประกอบของระบบสุริยะ
2. เรื่องของดาวเคราะหในระบบสุริยะจักรวาล

8. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
13
กระบวนการจัดการเรียนรู
- ขั้นนํา
1. ครูแนะนําใหนักเรียนใหทราบเบื้องตนวา โลกของเราอยูในระบบสุริยะจักรวาลใด
2. ครูเปดโอกาสใหนักเรียนชวยกันบอกวาในระบบสุริยะจักรวาลนั้นจะประกอบไป
ดวยสิ่งใดบาง
- ขั้นสอน
1. ครูใหจัดกลุมใหนักเรียนออกเปน 10 กลุม กลุมละ 4 คน
2. ครูใหนักเรียนเลือกเรียนในศูนยการเรียนตามที่นักเรียนสนใจ แตตองไมซ้ํากัน
(กําหนด 1 ศูนยการเรียนตอ 1 กลุม)
3. ครูจะเปนผูกําหนดใหนักเรียนศึกษาเนื้อหาเกี่ยวกับเรื่องตาง ๆ ตามแตละศูนย
การเรียน โดยใชเวลา ไมเกิน 15 นาที (หรือตามแตจะเห็นสมควร)
4. ในศูนยการเรียน ใหนักเรียนศึกษาจากบัตรคําสั่งเพื่อนําไปสูการปฏิบัติในขั้น
ตอไป
5. ในขั้นตอนสุดทายของแตละศูนยการเรียน เมื่อนักเรียนทําบัตรกิจกรรมเสร็จแลว
ครูแจกบัตรเฉลยคําตอบใหนักเรียนไดไปตรวจคําตอบ
6. เมื่อนักเรียนตรวจคําตอบเสร็จแลว ครูจะใหผานการทํากิจกรรมในศูนยการเรียน
นั้น และอนุญาตใหนักเรียนไปศูนยการเรียนตอไปได
7. เมื่อนักเรียนศึกษาครบทุกศูนยการเรียนรูแลว ครูตองแนะนําใหนักเรียนเก็บ
สิ่งของตาง ๆ เขาที่ใหเรียบรอย

9. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
14
- ขั้นสรุป
1. ครูเปดโอกาสใหนักเรียนไดซักถามขอสงสัย หากไมมีนักเรียนคนใดซักถาม ครูควร
สุมนักเรียนใหตอบคําถามงาย ๆ เกี่ยวกับเนื้อหาที่เรียนไปแลว และเมื่อนักเรียนตอบ
คําถามไดถูกตองควรใหกําลังใจ ดวยการบอกนักเรียนคนอื่นปรบมือ และครูกลาว
คําชมเชย
2. ครูใหนักเรียนชวยกันบอกถึงสิ่งที่ไดจาการศึกษาในแตละศูนยการเรียน
3. ใหครูสรุปเนื้อหาที่เรียน และกิจกรรมที่ไดฝกปฏิบัติไปแลวอีกครั้งหนึ่ง
4. นักเรียนและครูสรุปความรูที่ไดโดยครูตั้งคําถาม ดังนี้
* ความหมายและสวนประกอบของระบบสุริยะ มีวาอยางไร
* นักเรียนไดอะไรจากการศึกษาดาวเคราะหและดวงอาทิตย
สื่อการเรียนรู
1. ชุดการสอน จํานวน 1 ชุด (ประกอบดวย 10 ศูนยการเรียน)

10. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
15
การวัดและการประเมินผลการเรียนรู
การวัดผล การประเมินผล
1. ดูจากการอภิปรายรวมกันของ
นักเรียนในแตละกลุม
1. นักเรียนสวนใหญรวมอภิปรายและแสดง
ความคิดเห็น แสดงพฤติกรรมที่บงบอกถึง
การมีมีสวนรวมของตนเองอยางเต็มที่
2. สังเกตพฤติกรรมการทํางานเปนทีม 2. สมาชิกกลุมมีความรวมมือรวมใจในการทํา
กิจกรรมรวมกัน
3. การทําบัตรกิจกรรมตาง ๆ 3. นักเรียนทําใบงานตาง ๆ ไดถูกตองตาม
เกณฑ
4. การตอบคําถามที่ครูไดถาม 4. นักเรียนไดตอบคําถามที่ครูไดถามอยาง
ถูกตอง แสดงถึงความเขาใจในเนื้อหาที่ได
เรียนไปแลว
5. การตรวจผลงานในสมุดบันทึก
กิจกรรม
5. ครูตรวจผลงานที่นักเรียนรวมกันทําและให
คะแนน
6. แบบประเมิน 6. ใหนักเรียนทําแบบประเมิน
กิจกรรมเสนอแนะ
กอนสอนครูควรเตรียมอุปกรณ เชน การจัดหองเรียนเพื่อเตรียมเปนศูนยการเรียน
วัสดุอุปกรณอื่น ๆ ที่จําเปนใหพรอม ครูควรชี้แจงเกี่ยวกับการทํางานรวมกันเปนกลุมหรือเปน
ทีม มีความรวมมือรวมใจในการแสดงความคิดเห็น การแสดงบทบาทหนาที่ที่กลุมกําหนด
การชวยเหลือในดานความรูและการอธิบายหรืออภิปราย การยอมรับความคิดเห็นของกลุม
มีความรับผิดชอบ การยอมรับความคิดเห็นของกลุม และทายที่สุดเรื่องการและรักษาเวลาใน
การทําใบงานแตละชิ้น

11. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
16
บันทึกผลหลังการจัดการเรียนรู
ผลการสอน ปญหาและอุปสรรค แนวทางแกไข
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

12. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
17
-เนื้อหา-
ระบบสุริยะจักรวาล
ระบบสุริยะ
คือ ระบบดาวที่มีดาวฤกษเปน
ศูนยกลาง และมีดาวเคราะห (Planet) เปน
บริวารโคจรอยูโดยรอบ เมื่อสภาพแวดลอม
เอื้ออํานวย ตอการดํารงชีวิต สิ่งมีชีวิตก็จะ
เกิดขึ้นบนดาวเคราะหเหลานั้น หรือ บริวารของ
ดาวเคราะหเองที่เรียกวาดวงจันทร (Satellite)
นักดาราศาสตรเชื่อวา ในบรรดาดาวฤกษ
ทั้งหมดกวาแสนลานดวงในกาแลกซี่ทางชางเผือก ตองมีระบบสุริยะที่เอื้ออํานวยชีวิตอยาง
ระบบสุริยะที่โลกของเราเปนบริวารอยูอยางแนนอน เพียงแตวาระยะทางไกลมากเกินกวา
ความสามารถในการติดตอจะทําไดถึง
ที่โลกของเราอยูเปนระบบที่ประกอบดวย ดวงอาทิตย (The sun) เปนศูนยกลาง มีดาว
เคราะห (Planets) 9 ดวง ที่เราเรียกกันวา ดาวนพเคราะห ( นพ แปลวา เกา) เรียงตามลําดับ
จากในสุดคือ ดาวพุธ ดาวศุกร โลก ดาวอังคาร ดาวพฤหัส ดาวเสาร ดาวยูเรนัส ดาวเนปจูน
และยังมีดวงจันทรบริวารของ ดวงเคราะหแตละดวง (Moon of sattelites) ยกเวนเพียง สอง
ดวงคือ ดาวพุธ และ ดาวศุกร ที่ไมมีบริวาร ดาวเคราะหนอย (Minor planets) ดาวหาง
(Comets) อุกกาบาต (Meteorites) ตลอดจนกลุมฝุนและกาซ ซึ่งเคลื่อนที่อยูในวงโคจร
ภายใตอิทธิพลแรงดึงดูด จากดวงอาทิตย ขนาดของระบบสุริยะ กวางใหญไพศาลมาก เมื่อ
เทียบระยะทาง ระหวางโลกกับดวงอาทิตย ซึ่งมีระยะทางประมาณ 150 ลานกิโลเมตร

13. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
18
หรือ 1au. (astronomy unit) หนวยดาราศาสตร ระบบสุริยะของเรามีขนาดใหญโตมากเมื่อ
เทียบกับโลกที่เราอาศัยอยู แตมีขนาดเล็กเมื่อเทียบกับกาแล็กซีของเราหรือ กาแล็กซีทาง
ชางเผือก ระบบสุริยะตั้งอยูในบริเวณ วงแขนของกาแล็กซีทางชางเผือก (Milky Way) ซึ่ง
เปรียบเสมือนวง ลอยักษที่หมุนอยูในอวกาศ โดยระบบสุริยะ จะอยูหางจาก
จุดศูนยกลางของกาแล็กซีทางชางเผือกประมาณ 30,000 ปแสง ดวงอาทิตย จะใช
เวลาประมาณ 225 ลานป ในการเคลื่อน ครบรอบจุดศูนยกลาง ของกาแล็กซี ทางชางเผือก
ครบ 1 รอบ นักดาราศาสตรจึงมี ความเห็นรวมกันวา เทหวัตถุทั้ง มวลในระบบสุริยะไมวาจะ
เปนดาวเคราะหทุกดวง ดวงจันทรของ ดาวเคราะห ดาวเคราะหนอย ดาวหาง และอุกกาบาต
เกิดขึ้นมาพรอมๆกัน มีอายุเทากันตามทฤษฎีจุดกําเนิดของระบบ สุริยะ และจาการนํา เอา
หิน จากดวงจันทรมา วิเคราะหการสลายตัว ของสารกัมมันตภาพรังสี ทําใหทราบวาดวง
จันทรมี อายุประมาณ 4,600 ลานป ในขณะเดียวกัน นักธรณีวิทยาก็ไดคํานวณ หาอายุของ
หินบนผิวโลก จากการสลายตัว ของอตอม อะตอมยูเรเนียม และสารไอโซโทป ของธาตุตะกั่ว
ทําใหนักวิทยาศาสตรเชื่อวา โลก ดวงจันทร อุกกาบาต มีอายุประมาณ 4,600 ลานป และ
อายุของ ระบบสุริยะ นับตั้งแตเริ่มเกิดจากฝุนละอองกาซ ในอวกาศ จึงมีอายุไมเกิน 5000
ลานป ในบรรดาสมาชิกของระบบสุริยะซึ่งประกอบดวย ดวงอาทิตย ดาวเคราะห ดาวเคราะห
นอย ดวงจันทร ของดาวเคราะหดาวหาง อุกกาบาต สะเก็ดดาว รวมทั้งฝุนละองกาซ อีก
มากมาย นั้นดวงอาทิตยและดาวเคราะห 9 ดวง จะไดรับความสนใจมากที่สุดจากนักดารา
ศาสตร

14. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
19
ดวงอาทิตย (The Sun)
ดวงอาทิตยเปนดาวฤกษศูนยกลางของ
ระบบสุริยะ เนื้อสารสวนใหญของระบบสุริยะอยูที่
ดวงอาทิตย คือ มีมากถึง 99.87% ดวงอาทิตย
สรางพลังงานขึ้นมาเองโดยการเปลี่ยนเนื้อสาร
เปนพลังงานตามสมการของไอนสไตน E = mc2
(E คือพลังงาน, m คือ เนื้อสาร, และ c คือ
อัตราเร็วของแสงสวางในอวกาศซึ่งมีคาประมาณ
300,000 กิโลเมตรตอวินาที) บริเวณที่เนื้อสาร
กลายเปนพลังงาน คือ แกนกลางซึ่งมีอุณหภูมิสูงถึง 15 ลานองศาเซลเซียส ณ แกนกลางของ
ดวงอาทิตยมีระเบิดไฮโดรเจนจํานวนมาก กําลังระเบิดเปนปฏิกิริยาเทอรโมนิวเคลียรที่ผิวของ
ดวงอาทิตยมีอุณหภูมิประมาณ 5,700 องศาเซลเซียส หรือประมาณ 6,000 เคลวิน ดวง
อาทิตยจึงถูกจัดเปนดาวฤกษสีเหลือง มีอายุประมาณ 5,000 ลานป เปนดาวฤกษหลัก อยู
ในชวงกลางของชีวิต ในอีก 5,000 ลานป ดวงอาทิตยจะจบ ชีวิตลงดวยการขยายตัวแตจะไม
ระเบิด เพราะแรงโนมถวงมีมากกวาแรงดัน ในที่สุด ดวงอาทิตยจะยุบตัวลงอยางสงบ
กลายเปนดาวขนาดเล็ก เรียกวา ดาวแคระขาว การถายทอดพลังงานจากแกนกลางสูผิวตอง
ผานชั้นที่อยูเหนือแกนกลางที่ เรียกวา แถบการแผรังสี ซึ่งเปนแถบที่กวางไกลมากเหนือแถบ
การแผรังสีคือ แถบการพา โดยการหมุนเวียนของกาซรอน จุดบนดวงอาทิตย ผิวของดวง
อาทิตยที่เราสังเกตไดเรียกวา โฟโทสเฟยร ความรอนและแสงสวาง ตลอดทั้งพลังงานในชวง
คลื่นอื่น ๆ แผกระจายจากดวงอาทิตยสูอวกาศ โดยการแผรังสีบนผิวระดับโฟโทสเฟยรมี
บริเวณที่อุณหภูมิต่ํากวาขางเคียง จนสังเกตเห็นเปน จุดดํา เรียกวา จุดบนดวงอาทิตย จุด
เหลานี้ไมใชลักษณะที่มีอยูอยางถาวร เกิดแลว มีการเปลี่ยนแปลงรูปรางและขนาดเปนกลุม
จุด (spot groups)

15. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
20
จุดบนดวงอาทิตยมีประโยชนในการวัดอัตราการหมุนรอบตัวเองของดวงอาทิตย ซึ่ง
พบวามีคาบ 27.3 วัน (อัตราการหมุนรอบตัวเอง ณ บริเวณเสนศูนยสูตรของดวงอาทิตยยาว
24.6 วันตอรอบนักดาราศาสตรชาวอังกฤษไดตรวจสอบขอมูลเกา ๆ เกี่ยวกับจุดบนดวง
อาทิตย และพบวาระหวางป พ.ศ. 2188-2258 เปนชวงที่ดวงอาทิตยไมคอยมีจุดเลย จึงไมมี
ปซึ่งมีจุดมากและปซึ่งมีจุดนอย การศึกษาตอมาทําใหเชื่อวา ชวงเวลาดังกลาว ดวงอาทิตยมี
บรรยากาศที่เรียกวา คอโรนา นอยหรือไมมีเลย
ดาวพุธ (Mercury)
ดาวพุธเปนดาวเคราะหดวงที่อยูใกล
ดวงอาทิตยที่สุด จึงเคลื่อนรอบดวงอาทิตยเร็ว
ที่สุด โดยใชเวลาเพียง 87.969 วันในการโคจร
รอบดวงอาทิตย 1 รอบ ดาวพุธหมุนรอบตัวเอง
ในทิศทางเดียว กับการเคลื่อนรอบดวงอาทิตย
คือ จากทิศตะวันตกไป ทิศตะวันออก หมุนรอบ
ตัวเองรอบละ 58.6461 วัน เมื่อพิจารณาจาก
คาบของการหมุนรอบตัวเอง และการคาบการ
เคลื่อนที่รอบดวงอาทิตย จะพบวาระยะเวลา
กลางวัน ถึงกลางคืนบนดาวพุธยาวนานถึง 176 วัน ซึ่งยาวนานที่สุดในระบบสุริยะอุณหภูมิที่
ผิวของดาวพุธชวงที่อยูใกลดวงอาทิตย ที่สูงสุดถึง 700 เคลวิน (ประมาณ 427 องศา
เซลเซียส) สูงพอที่จะละลายสังกะสีได แตในเวลากลางคืนอุณหภูมิลดต่ําลงเปน 50 เคลวิน
(-183 องศาเซลเซียส) ต่ําพอที่จะทําใหกาซ คริปตอนแข็งตัว การเปลี่ยนแปลงอุณหภูมิบน
พื้นผิวดาวพุธจึงรุนแรง คือรอนจัดในเวลากลางวันและเย็นจัดในเวลากลางคืนทั้งนี้เพราะไมมี
บรรยากาศที่จะดูดกลืนความรอนอยางเชนโลก

16. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
21
ปจจุบันนักดาราศาสตรพบรองรอยของบรรยากาศ และพบน้ําแข็งบริเวณขั้ว ซึ่งอาจ
เกิดจากการชนของดาวหางบนดาวพุธ และอาจเปนผูกอกําเนิด ออกซิเจน และไฮโดรเจนบน
ดาวพุธ
ปรากฏการณบนฟาเกี่ยวกับดาวพุธ เห็นอยูใกลขอบฟาเสมอ สาเหตุเปนเพราะวง
โคจรของดาวพุธเล็กกวา วงโคจรของโลก ดาวพุธจึงปรากฏหางจากดวงอาทิตยไดอยางมาก
ไมเกิน 28 องศา นั่นหมายความวา ถาอยูทางทิศตะวันออกของดวงอาทิตย จะเห็นทางทิศ
ตะวันตกในเวลาหัวค่ํา แตถาอยูทางตะวันตกของดวงอาทิตย จะขึ้นกอนดวงอาทิตย จึงเห็น
ทางทิศตะวันออกในเวลารุงอรุณ และเห็นเปนเสี้ยวในกลองโทรทรรศน เนื่องจากดาวพุธไม
หันดานสวางทั้งหมดมาทางโลก
แตจะหันดานสวางเพียงบางสวนคลายดวงจันทรขางขึ้นหรือขางแรม หันดานสวางมาทางโลก
ถาดาวพุธหันดานสวางทั้งหมดมาทางโลก เราจะมองไมเห็น เพราะดาวพุธอยูไปทางเดียวกัน
กับดวงอาทิตย เห็นเปนจุดดําเล็กๆ บนพื้นผิวดวงอาทิตย
ดาวศุกร (Venus)
ดาวศุกรเปนดาวเคราะหที่อยูหางดวง
อาทิตยเปนลําดับที่ 2 มีขนาดเล็กกวาโลก
เล็กนอย จึงไดชื่อวาเปนดาวฝาแฝดกับโลก เปน
ดาวเคราะหที่ปรากฏสวางที่สุด สวางรองจาก
ดวงอาทิตยและดวงจันทร ถาเห็นทางทิศ
ตะวันตกในเวลาค่ําเรียกวา ดาวประจําเมือง
และถาเห็นทางทิศตะวันออกในเวลากอน

17. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
22
รุงอรุณ เรียกวา ดาวประกายพรึก ดาวศุกรเปนดาวเคราะหที่เกิดปรากฏการณเรือนกระจก
อยางรุนแรง เพราะมีบรรยากาศหนาทึบดวยคารบอนไดออกไซด ดาวศุกรจึงรอนมาก
อุณหภูมิพื้นผิวเฉลี่ยสูงกวาดาวพุธลักษณะพิเศษของดาวศุกรคือ หมุนรอบตัวเอง 1 รอบใช
เวลานานกวาการเคลื่อนที่รอบดวงอาทิตย 1 รอบ และถาเราอยูบนดาวศุกรเวลา 1 วัน จะไม
ยาวเทากับเวลาที่ดาวศุกรหมุนรอบตัวเอง 1 รอบ นี่คือลักษณะพิเศษที่ดาวศุกรไมเหมือนดาว
เคราะหดวงใดๆ นอกจากนี้ดาวศุกรยังหมุนตามเข็มนาฬิกาหรือหมุนจากทิศตะวันออกไปทิศ
ตะวันตก ในขณะที่เคลื่อนที่รอบดวงอาทิตยจากทิศตะวันตกไปทิศตะวันออก ดาวศุกรจึงหมุน
สวนทางกับดาวเคราะหดวงอื่น และหมุนสวนทางกับการเคลื่อนที่รอบดวงอาทิตย ดาวศุกร
หมุนรอบตัวเองรอบละ 243 วัน แต 1 วันของดาวศุกรยาวนานเทากับ 117 วันของโลก เพราะ
ตั้งแตดวงอาทิตยขึ้นจนถึงดวงอาทิตยตกยาวนาน 58.5 วันของโลก ดาวศุกรเคลื่อนรอบดวง
อาทิตยรอบละ 225 วัน 1 ปของดาวศุกรจึงยาวนาน 225 วันของโลก
ดาวศุกรเปนดาวเคราะหที่เกิดปรากฏการณเรือนกระจกบนพื้นผิวรุนแรงมาก ทั้งนี้
เพราะดาวศุกรมีกาซที่ชวยดูดกลืนความรอนจากดวงอาทิตยไดมาก และ มีปริมาณสูง กาซ
ดังกลาวคือ คารบอนไดออกไซด นอกจากนี้ยังมีไอของกรดกํามะถันทําใหดาวศุกรรอนทั้ง
กลางวันและกลางคืน ตอนกลางวันอุณหภูมิสูงถึง 477 องศาเซลเซียส บนพื้นผิวดาวศุกรมี
รองลึกคลายทางน้ําไหล แตเปนรองที่เกิดจากการไหลของลาวาภูเขาไฟ ไมใชเกิดจากน้ํา
อยางเชนบนโลกการสํารวจดาวศุกรโดยยานอวกาศ ยานอวกาศลําแรกที่ถายภาพเมฆดาว
ศุกรได คือยานอวกาศของสหรัฐอเมริกา ชื่อยานมารีเนอร 10 เมื่อ 5 กุมภาพันธ พ.ศ. 2517
ยานอวกาศลําแรกที่ไดถายภาพพื้นผิวดาวศุกรได คือยานอวกาศเวเนรา 9 ของรัสเซีย ซึ่งลง
สัมผัสพื้นผิวของดาวศุกรเมื่อ 21 ตุลาคม พ.ศ. 2518

18. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
23
โลก (Earth)
โลกหมุนรอบดวงอาทิตยเปนวงโคจรซึ่งใช
เวลา 365 1/4 วัน เพื่อใหครบ 1 รอบ ปฏิทินแตละป
มี 365 วัน ซึ่งหมายความวาจะมี 1/4 ของวันที่เหลือ
ในแตละป ซึ่งทุกๆปสี่ปจะมีวันพิเศษ คือจะมี 366
วัน กลาวคือเดือนกุมภาพันธจะมี 29 วัน แทนที่จะมี
28 วันเหมือนปกติ ตามที่เคปเลอรคนพบวงโคจร
ของโลกไมเปนวงกลม ในเดือนธันวาคมมันจะอยู
ใกลดวงอาทิตยมากกวาเดือนมิถุนายน ซึ่งมันจะอยู
หางไกลจากดวงอาทิตยมากที่สุด โลกจะเอียงไปตามเสนแกน ในเดือนมิถุนายน ซีกโลกเหนือ
จะเอียงไปทางดวงอาทิตยดังนั้น ซีกโลกเหนือจะเปนฤดูรอนและซีกโลกใตจะเปนฤดูหนาว ใน
เดือนธันวาคมจะเอียงจากดวงอาทิตย ทําใหซีกโลกเหนือเปนฤดูหนาวและซีกโลกใตเปนฤดู
รอน ในเดือนมีนาคมและกันยายน ซีกโลกทั้งสองไมเอียงไปยังดวงอาทิตย กลางวันและ
กลางคืนจึงมีความยาวเทากัน ในเดือนมีนาคม ซีกโลกเหนือจะเปนฤดูใบไมผลิ และซีกโลกใต
เปนฤดูใบไมรวง ในเดือนกันยายน สถานการณจะกลับกัน
ดาวเคราะหดวงอื่นๆ จะมีฤดูกาลเปนของตนเองและระยะของการโคจร ความยาว
ของปดาวเคราะหเปนเวลาที่มันหมุนรอบดวงอาทิตยหนึ่งรอบ ถาคุณอยูบนดาวพุธ ปของคุณ
จะมีเพียง 88 วันของโลก บนดาวพลูโต ซึ่งเปนดาวเคราะหที่อยูนอกสุดหนึ่งปจะเทากับ 24
วันบนโลก
ขอมูลเกี่ยวกับโลก
โลกมีอายุประมาณ 4,700 ป โลกไมไดมีรูปรางกลมโดยสิ้นเชิง เสนรอบวงที่เสนศูนย
สูตรยาว 40,077 กิโลเมตร (24,903 ไมล) และที่ขั้วโลกยาว 40,009 กิโลเมตร (24,861 ไมล)

19. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
24
ดวงจันทรเปนบริวารของโลก
โคจรรอบโลกทุกๆ 27 วัน 8 ชั่งโมง และขณะเดียวกันก็หมุนรอบแกนตัวเองไดครบ
หนึ่งรอบพอดีดวย ทําใหเรามองเห็นดวงจันทรดานเดียว ไมวาจะมองจากสวนไหนของโลก
สวนอีกครึ่งหนึ่ง มนุษยเพิ่งจะไดเห็นภาพ เมื่อสามารถสงยานอวกาศไปในอวกาศได บน
พื้นผิวดวงจันทรรอนมากในบริเวณที่ถูกแสงอาทิตย และเย็นจัดในบริเวณเงามืด ที่พื้นผิวของ
ดวงจันทรมีปลองหลุมมากมาย เปนหมื่นๆหลุม ตั้งแตหลุมเล็กไปจนถึงหลุมใหญมีภูเขาไฟ
และทะเลทรายแหงแลง ขอมูลที่นาสนใจเกี่ยวกับดวงจันทร
เสนผาศูนยกลาง 3,476 กิโลเมตร
มวล 0.012 เทาของโลก
ความหนาแนน 3.3 เทาของน้ํา
ระยะหางจากโลกโดยเฉลี่ย 384,400 กิโลเมตร
ระยะที่อยูใกลที่สุด 365,400 กิโลเมตร
ระยะหางมากที่สุด 406,700 กิโลเมตร
เวลาหมุนรอบตัวเอง 27.32 วัน (นับแบบดาราคติ)
เวลาหมุนรอบโลก 29.53 วัน (นับแบบจันทรคติ)
เอียงทํามุมกับเสนอีคลิปติค 5 องศา
เอียงทํามุมกับแกนตัวเอง 6 1/2 องศา วัฏจักรของดวงจันทร

20. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
25
เราทราบแลววา ถานับเดือนทางจันทรคติ แลวดวงจันทรจะโคจรรอบโลกหนึ่งรอบ
กินเวลา 29 1/2 วัน ถาเรานับจุดเริ่มตนของดวงจันทรที่วันเดือนดับ (New moon) เปนชวงที่
ดวงจันทร อยูเปนเสนตรงระหวางโลกกับดวงอาทิตย ทําใหดวงจันทรทึบแสง คนบนโลกจึง
มองไมเห็นดวงจันทร แลวก็เปนวันขางขึ้นทีละนอย เราจะเห็นดวงจันทรสวางเปนเสี้ยวทาง
ขอบฟาตะวันตก และจะเห็นดวงจันทรขึ้นสูงจากขอบฟาทิศตะวันตก ไปทางทิศตะวันออก
พรอมกับมีเสี้ยวสวางมากขึ้น พอถึงชวงวันขึ้น 7-8 ค่ํา ดวงจันทรจะสวางครึ่งซีกอยูตรงกลาง
ทองฟาพอดี (Quarter) วันตอมาจะเพิ่มเสี้ยวสวางเพิ่มขึ้นเรื่อยๆ จนกระทั่งวันขึ้น 14-15 ค่ํา
ดวงจันทรจะมาอยูตรงเสน ระหวางดวงอาทิตยและโลก ทําใหดวงจันทรเกิดสวางเต็มดวง
(Full moon) หลังจากนั้นดวงจันทรกลายเปนขางแรม ดวงจันทรจะขึ้นชาไปเรื่อยๆ จนหายไป
ในทองฟาจะเห็นเดือนดับ แลวก็เริ่มตนใหม เปนเชนนี้ไปเรื่อยๆ การเกิดขางขึ้นขางแรม
เนื่องจากดวงจันทรโคจรรอบโลก 1 รอบ เทากับมันโคจรรอบตัวเอง 1 รอบพอดี ซึ่งใชเวลา
ประมาณ 1 เดือน ดังนั้นเราจึงเห็นดวงจันทรเพียงซีกเดียวตลอดเวลา
ดาวอังคาร (Mars)
ดาวอังคารเปนดาวเคราะหที่อยูหางจาก
ดวงอาทิตยเปนอันดับที่ 4 ในบรรดาดาวเคราะห
ทั้งหมด ดาวอังคารมีขนาดเสนผานศูนยกลาง
ประมาณ 0.5 เทาของโลก ดาวอังคารมีโครงสราง
ภายในประกอบดวย แกนกลางที่เปนของแข็ง มีรัศมี
ประมาณ 1,700 กิโลเมตร หอหุมดวยชั้นแมนเทิลที่
เปนหินเหลวหนืด หนาประมาณ 1,600 กิโลเมตร
และมีเปลือกแข็ง เชนเดียวกับโลก

21. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
26
เราสังเกตเห็นดาวอังคารเปนสีแดง เพราะมีพื้นผิวที่ประกอบไปดวยออกไซดของ
เหล็ก หรือ สนิมเหล็กนั่นเอง พื้นผิวดาวอังคารเต็มไปดวย หุบเหวตางๆ มากมาย หุบเหว
ขนาดใหญชื่อ หุบเหวมาริเนอริส มีความยาวถึง 4,000 กิโลเมตร กวาง 600 กิโลเมตร และลึก
8 กิโลเมตร นอกจากนี้ดาวอังคารยังมีภูเขาไฟที่สูงที่สุดในระบบสุริยะชื่อ ภูเขาไฟโอลิมปส ที่
มีความสูงถึง 25 กิโลเมตร และมีฐานที่แผออกไปเปนรัศมี 300 กิโลเมตร
ดาวอังคารมีบรรยากาศที่เบาบางมาก ประกอบดวยคารบอนไดออกไซดเปนสวน
ใหญ กาซเหลานี้เกิดจาก การระเหิดของน้ําแข็งแหง (คารบอนไดออกไซดแข็ง) ที่ปกคลุมอยู
ทั่วไปบนพื้นผิวดาวอังคาร โดยเฉพาะที่บริเวณขั้วเหนือและขั้วใตของดาว มีน้ําแข็งปกคลุมอยู
ตลอดเวลา
ดาวอังคารเปนดาวเคราะหที่เปนที่ชื่นชอบของผูแตงนิยายวิทยาศาสตร ตั้งแตเมื่อ
หลายสิบปที่ผานมา เมื่อเริ่มมีการสังเกตดาวอังคารผานกลองโทรทรรศน และพบรูปราง
พื้นผิวที่คลายกับคลองสงน้ําของมนุษยดาวอังคาร (ถามีสิ่งมีชีวิตอยูจริงบนดาวอังคาร) แต
หลังจากที่องคการนาซาไดสงยานไปสํารวจดาวอังคารอยางตอเนื่อง ทําใหเราทราบวา
ลักษณะดังกลาวเปนเพียงรองรอยที่เกิดขึ้นในธรรมชาติดาวอังคารมีบริวารขนาดเล็ก 2 ดวง
มีชื่อวา โฟบัส และดีมอส ดวงจันทรทั้งสองดวงมีรูปราง ไมสมมาตร และมีขนาดเล็กกวา 25
กิโลเมตร นักดาราศาสตรจึงสันนิษฐานวา อาจเปนวัตถุในแถบดาวเคราะหนอยที่ถูกแรงโนม
ถวงของดาวอังคาร ดึงดูดใหโคจรรอบ
โครงสรางของดาวอังคาร
ดาวอังคารเปนดาวเคราะหที่มีเนื้อแข็ง (solid planet) มีแกน (core) ที่มีลักษณะ
เปนโลหะ ปกคลุมดวยเนื้อดาว (mantle) ที่มีลักษณะเปนหิน 1 ชั้น และมีเปลือก
ชั้นนอก (outer crust) อยูอีกชั้นหนึ่ง ดาวอังคารมีทะเลทรายกวางใหญไพศาลมากมายที่
ดาษดาดวยทรายและหินตาง ๆ ที่มีสีคอนขางแดง มีภูเขาไฟที่สูงกวายอดเขาเอเวอเรสต

22. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
27
(Mount Everest) หลายเทาอยูหลายลูก มีหุบเขาขนาดมหิมาที่เกิดจาการแปรสันฐานทาง
ธรณีวิทยา มีหลุมภูเขาไฟ (volcanic craters) และหลุมขนาดเล็กที่เกิดขึ้นจากการกระแทก
ของลูกอุกาบาตตาง ๆ ดวย
ดาวพฤหัสบดี (Jupiter)
ดาวพฤหัสบดี เปนเทหวัตถุที่มีความ
สวางมากเปนอันดับที่ 4 ของทองฟา (รองจาก
ดวงอาทิตย ดวงจันทร และ ดาวศุกร แต
บางครั้ง ดาวอังคาร อาจสวางกวา) และเปนที่
รูจักกันมาตั้งแตยุคกอนประวัติศาสตร การ
คนพบดวงจันทรบริวารทั้งสี่ของกาลิเลโอ อัน
ไดแก ไอโอ ยูโรปา แกนีมีด และ คัลลิสโต ดวง
จันทรทั้งสี่ดวงจึงไดชื่อวาเปน "ดวงจันทรกาลิเลียน" (Galilean moons)
ดาวพฤหัสบดีเปนดาวเคราะหกาซ โดยที่ไมมีพื้นผิวเปนของแข็ง แตเต็มไปดวยกาซ
ซึ่งมีความหนาแนนสูง กดทับกันลึกลงไป เมื่อเรามองดูดาวเคราะหเหลานี้ สิ่งที่เรามองเห็นคือ
บรรยากาศชั้นยอดเมฆ (ซึ่งมีความหนาแนนเบาบางกวา 1 หนวยบรรยากาศ) จุดแดงใหญ
เปนที่รูจักมานานกวา 300 ป จุดแดงใหญมีรูปวงรี แผออกไปเปนบริเวณกวางถึง 25,000
กิโลเมตร ใหญพอที่จะบรรจุโลกได 2 ใบ จุดแดงใหญนี้เปนพายุที่เกิดขึ้นในชั้นบรรยากาศของ
ดาวพฤหัสบดี ซึ่งมีอายุมากกวา 300 ป และยังไมทราบวาพายุนี้จะจางหายไปเมื่อไร

23. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
28
วงแหวนของดาวพฤหัสบดี
จากการสํารวจของยานวอยเอเจอร 1 ทําใหเราทราบวาดาวพฤหัสบดีมีวงแหวน
เชนเดียวกับดาวเสาร แตมีขนาดเล็ก และบางกวามาก ประกอบไปดวยเศษหินและฝุนที่มี
ขนาดเล็ก และไมมีน้ําแข็งเปนองคประกอบ จึงทําใหมันไมสวางมากนัก (หินและฝุนสะทอน
แสงอาทิตยไดไมดีเทากับน้ําแข็ง)
ดวงจันทรบริวารหลักของดาวพฤหัสบดี
ปจจุบันพบวาดาวพฤหัสมีดวงจันทรอยูอยางนอย 39 ดวง แตมีเพียง 4 ดวง ที่เปนดวง
จันทรขนาดใหญ และมีรูปรางเปนทรงกลม ไดแก ไอโอ ยุโรปา แกนีมีด และคัลลิสโต ดวง
จันทรไอโอและยุโรปาเปนดวงจันทรที่มีอายุนอยและมีหลุมอุกกาบาตอยูไมมากนัก
โดยเฉพาะดวงจันทรไอโอที่ยังมีการครุกรุนของภูเขาไฟอยูที่พื้นผิว สวนดวงจันทรแกนีมีดและ
คัลลิสโตนั้น เปนดวงจันทรที่มีขนาดใหญและมีอายุมากกวา มีพื้นผิวที่เต็มไปดวยหลุม
อุกกาบาตอยูมากมาย
โครงสรางดาวพฤหัสบดี
ภายในของดาวเคราะหนี้ประกอบดวยแกน (core) ที่เปนกอนหินเล็ก หุมโดยรอบดวย
แกนอีกอันหนึ่งที่ใหญกวาซึ่งเปนไฮโดรเจนที่แข็งเหมือนโลหะ (metallic hydrogen) ถัด
ออกมาเปนชั้นของไฮโดรเจนเหลว (liquid hydrogen) และนอกสุดเปนกาซตาง ๆ ที่ประกอบ
กันเปนชั้นบรรยากาศ (atmosphere) ที่คอนขางจางมาก สวนประกอบโดยรวมของดาว
พฤหัสบดีมีดังนี้ รอยละ 90 เปนไฮโดรเจน รอยละ 5 เปนฮีเลียม รอยละ 3 เปนมีเทนกับ
แอมโมเนีย และที่เหลือเปนสารประกอบทางเคมีชนิดตาง ๆ บรรยากาศประกอบขึ้นดวยชั้น
หมูเมฆที่หนาแนนมากซึ่งกอใหเกิดแถบหลายแถบ (band) ที่มีสีจางและสีเขมอันเปน
ลักษณะเฉพาะขึ้น

24. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
29
ดาวเสาร (Saturn)
ดาวเสารเปนดาวเคราะหที่รูจักกันมา
ตั้งแตกอนยุคประวัติศาสตร กาลิเลโอไดใช
กลองสองทางไกล สังเกตดาวเสารเปนครั้งแรก
เมื่อป พ.ศ. 2153 และพบลักษณะที่เปนวงรี
คลายกับเปนดาวเคราะหที่มีหูสองขาง
จนกระทั่งในป พ.ศ.2202 คริสเตียน ฮอยเกนส
พบวาเปนวงแหวนของดาวเสาร เปนที่เชื่อกันวาดาวเสารเปนดาวเคราะหเพียงดวงเดียว ใน
ระบบสุริยะ ที่มีวงแหวน จนกระทั่งเมื่อไมกี่สิบปมานี้เอง ที่ไดมีการคนพบวงแหวนบางๆ รอบ
ดาวยูเรนัส ดาวพฤหัสบดี และดาวเนปจูนโครงสรางภายในของดาวเสาร มีลักษณะ
คลายคลึงกับของดาวพฤหัสบดี ซึ่งมีแกนกลางที่เปนหินแข็ง หอหุมดวยแมนเทิลชั้นใน ที่เปน
โลหะไฮโดรเจน และแมนเทิลชั้นนอกที่เปน ไฮโดรเจน และฮีเลียมเหลวแถบที่มีความเขม
ตางๆ กันที่ปรากฏบนดาวเสาร เกิดจากการหมุนรอบตัวเองที่เร็วมากของดาว ทําใหเกิดการ
หมุนวนของชั้นบรรยากาศ ที่มีอุณหภูมิแตกตางกัน จึงปรากฏเปนแถบเขมและจาง สลับกัน
วงแหวนดาวเสาร
จากภาพวงแหวนดาวเสาร ดูคลายกับวาจะมีลักษณะเปนแผน แทที่จริงแลว
ประกอบดวยอนุภาคจํานวนมหาศาล ซึ่งมีวงโคจรอิสระ และมีขนาดตั้งแตเซนติเมตร ไปจน
หลายรอยเมตร สวนใหญจะประกอบดวยน้ําแข็ง ปะปนอยูกับเศษหินเคลือบน้ําแข็ง วงแหวน
ของดาวเสารนั้นบางมาก แมจะมีขนาดเสนผานศูนยกลางยาวถึง 250,000 กิโลเมตร แตมี
ความหนาไมถึง 1.5 กิโลเมตร วงแหวนแตละชั้นมีชื่อเรียกตามอักษรภาษาอังกฤษ เชน วง
แหวนสวาง (A และ B) และวงสลัว (C) สามารถมองเห็นไดจากโลก ชองระหวางวงแหวน A
และ B รูจักในนาม "ชองแคบแคสสินี" (Cassini division ) เรายังไมทราบถึง ตนกําเนิดของ

25. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
30
วงแหวนดาวเสาร และบริวารเล็กๆ แมวาจะมีวงแหวนมาตั้งแตการฟอรมตัว ของดาวเคราะห
ในยุคเริ่มแรก แตระบบของวงแหวนขาดเสถียรภาพ และเปลี่ยนแปลงไปตามกระบวนการ
รอบๆ ขาง บางทีมันอาจกําเนิดจากการแตกสลายของบริวารที่มีขนาดใหญกวา
ดวงจันทรบริวารของดาวเสาร
ดาวเสารมีดวงจันทรบริวารอยางนอย 30 ดวง ดวงจันทรบริวารที่มีขนาดใหญที่สุด
คือ "ไททัน" (Titan) มีขนาดใหญหวาดาวพุธ ไททันมีชั้นบรรยากาศที่ประกอบดวย กาซ
ไนโตรเจนเปนสวนใหญ คลายคลึงกับชั้นบรรยากาศของโลก ดังนั้นนักดาราศาสตรจึงสนใจที่
จะศึกษาดวงจันทรไททันอยางละเอียด เพื่อที่จะไดนํามาเปรียบเทียบกับโลก
ดวงจันทรบริวารที่มีขนาดรองจากไททันไดแก รี ดิโอนี ไออาเพตุส เททิส เอนเซลาดุส และ
มิมาส ซึ่งสวนใหญประกอบดวย น้ําแข็งและมีหินผสมอยูเล็กนอย
โครงสรางของดาวเสาร
ดาวเคราะหดวงนี้ประกอบดวยแกน (core) ที่เปนกอนหินเล็ก ซึ่งมีขนาดใหญกวา
แกนของดาวพฤหัสบดี ถัดออกมาเปนชั้นของไอโดรเจนที่แข็งเหมือนโลหะ (metallic
hydrogen) ถัดออกมาเปนชั้นของไฮโดรเจนเชิงโมเลกุลที่เปนของเหลว (liquid molacular
hydrogen) อีกชั้นหนึ่งรอยละ 94 ของดาวเคราะหดวงนี้เปนไฮโดรเจน และกวารอยละ
5 เล็กนอยเปนฮีเลียม สวนที่เหลือเปนธาตุและสารประกอบตาง ๆ ทางเคมีในปริมาณที่นอย
มาก ที่พื้นผิวของดาวเสารมีพายุใหญเกิดขึ้น ซึ่งหลายลูกมีความเร็วลมถึง 1,100 ไมล
(1,800 กิโลเมตรตอชั่วโมง)

26. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
31
ดาวยูเรนัส (Uranus)
ยูเรนัสเปนดาวเคราะหดวงแรกซึ่งถูก
คนพบในยุคใหม โดย วิลเลี่ยม เฮอสเชล เมื่อวันที่
13 มีนาคม พ.ศ.2324 ยานวอยเอเจอร 2 เปน
ยานอวกาศลําแรกที่ไปสํารวจดาวยูเรนัส ในป
พ.ศ. 2529 องคประกอบหลักของดาวยูเรนัสเปน
หินและ น้ําแข็ง หลากหลายชนิด มีไฮโดรเจน
เพียง 15% กับฮีเลียมอีกเล็กนอย (ไมเหมือนกับ
ดาวพฤหัสบดีและ ดาวเสาร ซึ่งมีไฮโดรเจนเปนสวนใหญ) แกนของดาวยูเรนัสและเนปจูน มี
ลักษณะที่คลายคลึงกับแกนของดาวพฤหัสบดีและดาวเสารคือ หอหุมดวย โลหะไฮโดรเจน
เหลว แตแกนของดาวยูเรนัสไมมีแกนหิน ดังเชน ดาวพฤหัสบดี และดาวเสาร
บรรยากาศของดาวยูเรนัสประกอบดวยไฮโดรเจน 83%, ฮีเลียม 15% และมีเทน 2%
เนื่องจากกาซมีเทนในบรรยากาศชั้นบน ดูดกลืนแสงสีแดง และสะทอนแสงสีน้ําเงิน ดาว
ยูเรนัสจึงปรากฏเปนสีน้ําเงิน บรรยากาศของดาวยูเรนัส อาจจะมีแถบสีดังเชนดาวพฤหัสบดี
เชนเดียวกับดาวกาซดวงอื่น แถบเมฆของดาวยูเรนัสเคลื่อนที่เร็วมากดาวเคราะหสวนใหญมี
แกนหมุนรอบตัวเองคอนขางจะตั้งฉากกับระนาบสุริยะวิถี แตแกนหมุนรอบตัวเองของดาว
ยูเรนัส กลับเกือบขนานกับสุริยะวิถี ในชวงที่ยานวอยเอเจอรเดินทางไปถึง ยูเรนัสกําลังหันขั้ว
ใตชี้ไปยังดวงอาทิตย เปนผลใหบริเวณขั้วใตไดรับพลังงานจากดวงอาทิตย มากกวาบริเวณ
เสนศูนยสูตร อุณหภูมิบนดาวยูเรนัสมีลักษณะตรงกันขามกับดาวเคราะหดวงอื่น กลาวคือ
อุณหภูมิบริเวณขั้วดาวจะสูงกวาบริเวณเสนศูนยสูตรเสมอ

27. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
32
วงแหวน
ดาวยูเรนัสมีวงแหวนเชนเดียวกับดาวเคราะหกาซดวงอื่นๆ วงแหวนของดาวยูเรนัสมี
ความสวางไมมากนัก เชนเดียวกับวงแหวนของดาวพฤหัสบดี เพราะประกอบดวยอนุภาคซึ่ง
มีขนาดเล็กมากดังฝุนผง ไปจนใหญถึง 10 เมตร ดาวยูเรนัสนับเปนดาวเคราะหดวงแรก ที่ถูก
คนพบวามีวงแหวนลอมรอบ เชนเดียวกับดาวเสาร ซึ่งเปนการคนพบที่สําคัญ ที่ทําใหเรา
ทราบวา ดาวเคราะหกาซทุกดวงจะมีวงแหวนลอมรอบอยู มิใชเพียงเฉพาะดาวเสารเทานั้น
ดวงจันทรบริวาร
ดาวยูเรนัสมีดวงจันทรบริวาร ซึ่งประกอบไปดวยดวงจันทรขนาดใหญอยูหลายดวง อัน
ไดแก มิรันดา แอเรียล อัมเบรียล ไททาเนีย และ โอเบรอน
ดาวเนปจูน (Neptune)
ดาวเนปจูนถูกคนพบ หลังจากการ
คนพบดาวยูเรนัส โดยนักดาราศาสตรพบวาวง
โคจรของดาวยูเรนัสมิไดเปนไปตามกฏของนิว
ตัน จึงทําใหเกิดการพยากรณวา จะตองมีดาว
เคราะหอีกดวงหนึ่งที่อยูไกลถัดออกไป
มารบกวนวงโคจรของดาวยูเรนัส เนปจูนถูก
เยี่ยมเยือนโดยยานอวกาศเพียงลําเดียวคือ
วอยเอเจอร 2 เมื่อวันที่ 25 สิงหาคม พ.ศ.2532, เกือบทุกอยางที่เรารูเกี่ยวกับดาวเนปจูน มา
จากการเยี่ยมเยือนในครั้งนี้ เนื่องจากวงโคจรของ ดาวพลูโต เปนวงรีมาก ในบางครั้งมันจะ
ตัดกับวงโคจรของเนปจูน ทําใหเนปจูนเปนดาวเคราะหซึ่งอยูไกลที่สุดในบางป
ดาวเนปจูนมีองคประกอบคลายคลึงกับดาวยูเรนัส เชน รูปแบบของน้ําแข็ง มีไฮโดรเจน 15%

28. >> คูมือการใชชุดการสอน เรื่องระบบสุริยะจักรวาล
33
และฮีเลียมจํานวนเล็กนอย ดาวเนปจูนแตกตางกับดาวพฤหัสบดี และดาวเสาร ตรงที่ไมมี
การแบงชั้นภายในที่ชัดเจน เรารูเพียงวามีแกนกลางที่มีขนาดเล็ก (มีมวลประมาณเทาโลก)
ดาวเนปจูนเปนดาวเคราะหสีน้ําเงินเชนเดียวกับดาวยูเรนัส เพราะในชั้นบรรยากาศมีกาซ
มีเทน เปนองคประกอบอยูดวย
วงแหวน
ดาวเนปจูนมีวงแหวน 4 วง และมีความสวางไมมากนัก เพราะประกอบดวยอนุภาค
ที่เปนผงฝุนขนาดเล็ก จนถึงขนาดประมาณ 10 เมตร เชนเดียวกับวงแหวนของดาวพฤหัสและ
ดาวยูเรนัส ภาพถายจากยานวอยเอเจอรแสดงใหเห็นถึงวงแหวนหลัก 2 วง และวงแหวน
บางๆ อยูระหวางวงแหวนทั้งสอง
ดวงจันทรบริวาร
ดาวเนปจูนมีดวงจันทรบริวารที่คนพบแลว 8 ดวง โดยมีดวงจันทรชื่อ "ทายตัน" (Triton)
เปนบริวารที่มีขนาดใหญที่สุด ในบรรดาดวงจันทรบริวารทั้ง 8 ดวง ทายตันมีวงโคจรที่สวน
ทางกับการหมุนรอบตัวเองของดาวเนปจูน นักดาราศาสตรคาดวา ทายตันจะโคจรเขาใกล
ดาวเนปจูนเรื่อยๆ และพุงเขาชนดาวเนปจูนในที่สุด (อาจใชเวลาถึงเกือบ 100 ลานป)
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -