1. Монголын түүхийн хичээлээр эссе бичих нь:
Эссе гэдэг нь францын “essa” буюу « оролдлого», латины “exagiu” буюу
«тал бүрээс нь дүгнэх» гэсэн утга бүхий цөөн үгтэй зохион бичлэгийн
нэгэн төрөл юм.
Эссе нь хувийн сэтгэгдлийг илэрхийлсэн өөрийн философитой шинжлэх
ухааны үндэслэгээтэй бичигдэх ѐстой.
Анхны эссе нь Мишель Монтены «Опытах» (1580) хэмээх бүтээл байсан
бөгөөд Фрэнсис Бэкон, Английн яруу найрагч, жүжгийн зохиолч Бен
Джонсон нар өөрийн бүтээлдээ эссе бичлэгийг хэрэглэж байжээ.
XVIII—XIX зуунаас эссе нь англи, францын сэтгүүлчдийн бүтээлд нэгэн
бие даасан бичлэгийн төрөл болсон байна. Английн Ричард Стил, Генри
Филдинг, Францын Дидро, Вольтер, Германы Лессинг, Гердер болон Т.
Карлейль, М. Арнолд, Б. Шоу, А. Моруа, Ж. П. Сартр нар философи болон
хэл шинжлэлд эссег өргөнөөр хэрэглэх болжээ. Балис Сруога 1923 онд
«Бурханы инээмсэглэл» нэртэй эссений анхны бүтээлээ гаргасан байна.
Эссе нь шинжлэх ухааны судалгааны объект болох том судалгаа атлаа
тухайн улсын хэл, сэтгэл зүй, нийгмийн онцлогоос шалтгаалан өөр өөр
шаардлагаар авч үздэг. Гэхдээ АНУ төвтэй “RWCT”-ын төслийнхөн
эссений ерөнхий шаардлага, нөхцөлийг тодорхойлон гаргасан нь дэлхийн
стандарт болж байна. Эссег их энгийнээр буюу RAFT хэмээх аргаар
бичдэг. Roles-Дүрүүд, Audiences-Сонсогчид, Form-Бичих хэлбэр, Topic-
Сэдэв хэмээх энэ аргаар эссег ерөнхий, бүрхэг сэдэвтэй бичүүлдэггүй
байна. Хамгийн түрүүнд энэ эссег ямар зорилгоор бичихээ сайн
тодорхойлоод энэ зорилгыг тань энэ сэдэвтэй хамгийн ойр байж болох
ямар зүйл бичлүүлж болохыг олох хэрэгтэй. Тэр зүйл нь таний
төсөөллөөр хэн ч, бас юу ч байж болно. Дараа нь та Эссеныхээ
зорилгыг тодорхойлох эзнээ олсон бол тэр эзэн нь хэнд хандах юм бол
илүү сайн ойлгож таний ажил үр дүнд хүрэх вэ? гэдгийг олох хэрэгтэй.
Орчин үед эссе бичлэгийн хоёр хандлага ажиглагдаж байна.
1. Тухайн асуудлаар /гадаад, дотоодын сургууль, сургалтанд элсэх,
тодорхой ажил үүргийг гүйцэтгэх/ өөрийн хүсэл эрмэлзлэл, чадвар,
дадлыг илэрхийлэх үүднээс эссе бичиж буй хэрэглээний хандлага
2. Тодорхой шинжлэх ухааны хүрээнд тухайлсан тодорхой сэдвээр
өөрийн мэдлэг, чадвараа илэрхийлэх, санаа бодлоо нотлох
зорилгоор эссе бичиж буй сургалт судалгааны хандлага

2. Монголын түүхийн хичээлээр эссе бичих нь хамгийн өргөн хүрээний
асуудал бөгөөд сонирхолтой байна гэдэгт итгэлтэй байна. Учир нь хүн
төрөлхтөнд өөрийн улс үндэстэн, удам угсаа, түүх соѐлоо дээдлэх үзэл
санаа мөнхийн оршоостой байдаг билээ.
Эссе бичихэд анхаарах түгээмэл зөвлөмжийг хүргэж байна.
1-р алхам: Эссег бичихээсээ өмнө сэдэвтээ анхаарч харин бүтэц, дэс
дараалал зэргийг үл хайхран бодол санаандаа байгаа бүхнээ цаасан дээр
буулга. Үүндээ тулгуурлан:
Бичсэн зүйлээ утга санаагаар нь хооронд нь холбож үзэх
Дэс дараалал, логикийг анхаарах
2-р алхам: Энэ хэсэгт эссенийхээ товч утга, ерөнхий төлөвлөгөөг тусгах.
Ингэх нь уншигчдад ерөнхий утга санааг түргэн ойлгож, үргэлжлүүлэн
уншихад хялбар болдог. Тиймээс эхний хэсгээ аль болох сонирхолтой,
анхаарал татахуйц болгохыг хичээх
3-р алхам: Эссений үндсэн хэсэг нь агуулгаа хадгалсан өгүүлбэрээр
эхэлдэг бөгөөд энэ нь ямагт шинэ санаагаар дүүрэн байх ѐстой. Дараа нь
уг өгүүлбэрийн утга санааг тодруулсан жишээ, тайлбар, тоо баримтыг
нэмж оруулж болно.
4-р алхам: Энэ алхамд дээрх бичсэн үндсэн зүйлийнхээ талаар дүгнэлт
гарган бичих хэрэгтэй байдаг.
5-р алхам: Та бичиж дуусгаад чангаар өөрөө өөртөө уншаад үз. Ингэхдээ
зохиогч биш, уншигчийн байрнаас хандвал өөрийн алдаагаа илүү амархан
олох болно.
Сайн эссе бичихийн тулд:
 Дарааллаа гарга
 Ямар хэсгүүд дээр анхаарлаа төвлөрүүлэхээ тодорхойл!
Амьдралд тохиолдсон болсон явдлуудаас товч дурьдаж
болно.
Та энэ чиглэлээр яагаад сонирхож байгаагаа илэрхийл!
Эссений эхлэл богино түүх, ишлэл үг, асуулт, дүрслэлээс
эхэлж болно.
Эссений төгсгөл нь гол хэсгүүдээ тодотгосон байх ѐстой.
Бичиж дууссан эссегээ хамгийн багадаа гурван удаа унших
хэрэгтэй.
Өөр хэн нэг хүнд өгч уншуулаад санал, анх буусан
сэтгэгдлийг нь сонсох

3. Сайн эссе ямар байх вэ?
Хялбархан уншигдаж, амархан ойлгогддог байх. Таны зохион
бичлэгийн гол санаа тод гарсан байх ѐстой.
Эссе нь зохиогчоо хувь хүний талаас нь харуулж чадсан байх.
Эхлэл ба төгсгөл нь ойлгомжтой бөгөөд утга санаа нь логик
холбоотой байх
Эссе бичихэд анхаарах зүйлс
Хэдийгээр зохион бичлэг тань төгс болж чадаагүй ч гэсэн, дараах
түгээмэл тохиолддог дутагдлуудыг гаргахгүй байхыг анхаараарай!
Хэтэрхий том эсвэл эртний үг бүү хэрэглэ. Зарим хүмүүс зохион
бичлэгээ ухаантай, гоѐ харагдуулах зорилгоор хэт то м үг
хэрэглэдэг. Гэвч эдгээр үгнүүд нь зохион бичлэгийн зөвхөн хоосон
чимэг болж, хувь хүний үзэл бодлыг бүрэн илэрхийлж чаддаггүй.
Дүрмийн алдаагүй, хэтэрхий мэргэжлийн үг хэллэг багатай байх
Зохион бичлэгийн зорилго нь утга санаанаасаа зөрсөн, авцалдаагүй
байх.
Ядуу хэллэгтэй байх.
Тэмдэг нэр болон өөр туслах үг аль болох цөөн ашиглаарай.
Өргөдлийн маягтанд өгсөн мэдээллээ эссендээ дахин битгий
давтаарай.
Зохион бичлэг нь нэгэн хэмтэй байх ѐстой.
Өөрийнхөө сайн мэддэг, сонирхдог зүйлийн талаар бичих, харин
сэдвээ сайн бодох хэрэгтэй.
Эссе хэтэрхий урт байх хэрэггүй.
Гол сэдвээсээ хазайх ѐсгүй.
Та чухам юуг илэрхийлэх гээд байгаа зүйлээ тодорхой бичих ѐстой.
2-3 үндэслэлээр нотлох хэрэгтэй.
Санаагаа ойлгомжтой илэрхийл.
Таны эссе тодорхой, логиктой, сонирхолтой байх ѐстой.
Оновчтой хошигнол хэрэглэх нь чухал

4. Муу эссе гэж юуг хэлэх вэ?
Намтарчилсан байдлаар эхлэх
Сонирхолтой инээдтэй зүйл бичсэн байх
Хэт уран яруу, уянгын халилтай байх
Зөв бичгийн дүрмийн алдаатай байх
Нийтлэг, ерөнхий, мэдээжийн зүйлийг бичих
Хэцүү бэрх бүхнийг тоочин тайлбарлах
Санаанаасаа зохион, өөрийгөө үзэл бодлоо дөвийлгөн бичих
Харин Монголын түүхийн хичээлээр эссе бичихэд тухайн өгөгдсөн
сэдвийн хүрээнд бичихээс гадна дараах зүйлд анхаарах нь зүйтэй болов
уу?
Түүхийн шинжлэх ухааны орчин үеийн онол арга зүйн талаар
мэдлэгтэй байх
Түүх-нийгмийн асуудалд шинжлэх ухаанч олон ургальч үүднээс
хандах
Бүтээлч үр дүн сэтгэлгээнд тулгуурлах
Улс төржилтөөс ангид байх

5. Монголын түүхийн хичээлээр уншиж судлах эх зохиолууд:
1.Монголын түүх /ШУТИС/ 1-р дэвтэр Эртний үе /2008 он/ 2-р дэвтэр Шинэ үе XX-р зуун
/2003 он/
2. Монголын түүхийн 5 боть УБ., 2002 он
3. Монголын соѐлын түүх УБ., 1998 он
4. Монголын нууц товчоо УБ., 1999 он
5. Ж. Заанхүү, Т.Алтанцэцэг “Монголын түүхийн лекцүүд” УБ., 1999 он
6. “Монгол улсын түүх” ред Ж.Болдбаатар УБ., 1999 он
7. Д.Санждорж “Монголын төрийн түүх” УБ., 2007 он
8. Ч. Далай “Монгол улсын түүх” 1,2,3-р дэвтэр УБ., 1996 он
9. Ч.Жүгдэр “Чингисийн төрийн үзэл, цэргийн урлаг” УБ., 1996 он
10. А.Дамдинсүрэн “Монголын зэвсгийн товч түүх” УБ., 1988 он
11. Д.Дорж , А.Цэвээндорж “Монголын палеолит” УБ., 1984 он
12. Д. Наваан “Эртний Монголчуудын түүхийн дурсгалууд” УБ., 1980 он
13. Г.Сүхбаатар “Монголчуудын эртний өвөг” УБ., 1980 он
14. Г.Сүхбаатар ”Сяньби” УБ., 1975 он
15. Л. Жамсран “Монголчуудын сэргэн мандалтын эхэн” УБ.,1992 он
16. Ш.Бира “Монголын түүх бичлэг” УБ., 1999 он
17. Г.Сүхбаатар “Монгол Нирун улс” УБ., 1992 он
18. Ц.Доржсүрэн ”Умард Хүннү” УБ., 1981 он
19. Л.Н. Гумилев.”Хар домог” УБ., 1993 он
20. Д.Майдар “Чингис хаан ба Монголын их гүрэн” УБ., 1992 он
21. Ш. Нацагдорж “Чингис хааны цадиг” УБ., 1992 он
22. Д. Гонгор “Халх товчоон” 1,2-р дэвтэр УБ., 1978 он
23. Ш. Нацагдорж “Халхын түүх” УБ., 1963 он
24. В.Пүрэвжав “Шарын шашны хураангуй түүх” УБ., 1998 он
25. Лувсанданзан “Алтан товч” УБ., 1990 он
26. Б.Цолмон “Галдан бошигт” УБ., 1995 он
27. Ц. Насанбалжир “ Ар Монголоос Манжид залгуулж байсан алба” УБ., 1974 он
28. Л.Жамсран “ Монголын төрийн тусгаар тогтнолын сэргэлт” УБ., 1997 он