The essay was written within the framework of the European project Talking about taboos. The project has been funded with support from the European Commission. The document reflects the view only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which may be made of the information contained therein.

1. Ik ben klaar met de Zwarte Pieten-discussie
Ik ben er klaar mee. Ik ben klaar met de pseudo-polarisatie in dit land. Ik ben klaar met de paeudo- heldhaftige meningen. En ik ben klaar met de Zwarte Pieten-discussie.
Het gekrakeel begon volgens mij in de tijd dat Pim Fortuijn naam maakte als politicus en Theo van Gogh Reviaans-ironisch vuurtjes opstookte. In die tijd ving een geschreeuw aan dat tot op heden voortduurt. Hoewel het meeste van het geschreeuw – van links, van rechts en van de zogenaamde gevestigde orde – valt binnen de grenzen van de vrijheid van meningsuiting ben ik er klaar mee. Ooit zag ik, in 2002, hoe een gekleurde idioot het aan de stok kreeg met autochtone idioten in de tram. Wapens werden getrokken in een ruzie die slechts uit gebrulde cliché’s bestond. Ik stapte uit de tram omdat ik geen kant kon kiezen: idioten aan beide kanten.
De Zwarte Pieten-discussie is voor mij de druppel. Ik wil niet meer uitstappen. Ik trek hier een streep. Ik wil leven in een land waar ik beoordeeld wordt als persoon en niet als onderdeel van een groep of van een structuur. Ik wil leven in een land waar gekwetst zijn geen recht is en niemand een groter goed verdedigt dan de eigen ethiek. Ik wil leven in een land waarin contact tussen individuen meer is dan een uitwisseling van monologen.
De Zwarte Pieten discussie is niet zo moeilijk te duiden. Als we het werk van Zygmunt Bauman (Identity, 2004) erbij pakken, stuiten we al snel op karakteriseringen die de extreme kampen in de discussie aardig treffen. Aan de ene kant staan “autochtonen” – mensen die hier geboren en getogen zijn en die als vanzelfsprekend deel uitmaken van de Nederlandse cultuur. Het kernwoord hier is “vanzelfsptrekend”. Voor deze mensen is het een automatisme om te behoren tot een groep die onderling een onlosmakelijke band heeft. Aan hen vraagt niemand wat zij hier doen of waarom zij dingen op hun manier doen. Alles gaat zoals het gaat, zodat reflectie geen vereiste is.
Aan de andere kant staan “Anderen”. Deze individuen passen nergens automatisch. Zij moeten altijd iets uitleggen, altijd iets verdedigen en altijd onderhandelen over hun identiteit. Voor hen bestaat er geen automatisch behoren tot een groep. Als zij deel uitmaken van een groep dan is dat op grond van gedeelde ideeën of waarden.
In de Zwarte Pieten-discussie zijn deze twee groepen op elkaar gebotst. “Anderen” stellen moeilijke vragen die “autochtonen” dwingen om zich te uit te leggen, zich te verdedigen en te onderhandelen over hun identiteit. Dat is nieuw voor hen en daarom ongemakkelijk. Het simpelst voor hen is derhalve om proberen te ontkomen met behulp van drogredenen, zoals premier Mark Rutte dat af en toe doet: “Zwarte Piet is zwart. Ik kan daar niets aan doen. Want de naam is “Zwarte Piet”.” [http://nos.nl/video/627070-rutte-krijgt-vraag-over-zwarte-piet.html, 1:31 ff] Een andere, simpele ontwijkingsmaneuvre is om elke vorm van uitleg, verdediging of onderhandeling af te wijzen en “Anderen” die vragen stellen of onderdelen van de cultuur afwijzen weg te wensen uit Nederland.
Maar de vraagstelling van “Anderen” aan de andere kant is ook niet per se neutraal. Een zeer luide en zichtbare groep “Anderen” beschuldigt “autochtonen” van racisme. Volgens hen is Zwarte Piet daar slechts een symptomen van. Deze “Anderen” hebben zich verenigd hebben in een groep op

2. grond van gedeelde ideeën en waarden. De ideeën en waarden die hen verenigen zijn echter exclusief. Zij hanteren een schema waarin “wij” de goeden zijn, want modern en anti-racistisch, en “zij” de slechten zijn, want traditioneel en racistisch. Waar dit toe kan leiden liet Quincy Gario zien in zijn beruchte tweet over premier Rutte en de MH17 – “Witte levens zijn belangrijker dan bruine”: hij paste een rigide schema toe op een volledig andere situatie.
Het gevolg is dat er twee discussies door elkaar lopen. De meest in het oog springende discussie gaat tussen “Anderen” die zich onder een exclusieve vlag verenigd hebben en halstarrige “autochtonen” die eveneens een exclusief wereldbeeld aanhangen: Je bent voor Zwarte Piet of je bent niet een van ons en moet daarom oprotten. Maar onder deze discussie gaat een tweede, veel fundamentelere discussie schuil die erover gaat of “autochtonen” over hun ongemak heen kunnen stappen en reflectie kunnen hebben over mogelijk schadelijke elementen van hun automatisch gegeven cultuur.
De strijders binnen eerste discussie gebruiken de tweede discussie om luid hun eigen gelijk te etaleren. En, omdat zij in simpele soundbites praten, krijgen zij een horend oor in de media. Derhalve lijkt het alsof de door hen gebezigde posities de enige posities zijn die in de tweede discussie mogelijk zijn. Natuurlijk is dat niet zo.
Om de tweede discussie weer inclusief te maken, dienen we twee argumenten uit deze discussie te bannen die het extremisten mogelijk maken de discussie te domineren. Om te beginnen moeten we ophouden met het argument dat alle voorstanders van Zwarte Piet racisten zijn omdat er elementen van de “autochtone” cultuur als racistisch kunnen worden ervaren. De meeste “autochtonen” zijn vriendelijke, niet-racistische mensen die het goed voor hebben met de wereld. Als we daar niet van uit gaan, kunnen we geen inclusieve discussie voeren. De reden dat deze vriendelijke mensen een grote moeite hebben om de Zwarte Pieten-discussie serieus te nemen, wordt verklaard door Tim Wise: “als je een persoon met compassie bent die geeft om jouw omgeving en je naar iets lelijks kijkt dan besef je dat je de klos bent. Je moet daar dan echt iets mee doen. Nu voel je je kut. ... Als mensen met een echte compassie kijken we net zo snel weg van iets als dat we het opmerkten. Want eraan herinnerd te worden ... zorgt ervoor dat we er iets mee moeten doen. En we hebben helemaal geen zin om er iets aan te doen. Er zitten slechts 24 uur in een dag, 7 dagen in een week en 365 dagen in de meeste jaren. Als gevolg daarvan hebben we gewoon niet de tijd over om ons bezig te houden met alle problemen die we hebben. Dus kijken we weg.” [http://identifeye.wordpress.com/2013/12/26/addressing-racism-tim-wise/ 13:20 ff] Tegenstanders van Zwarte Piet dienen deze worsteling van “autochtonen” om zich open te stellen met empathie te beschouwen.
Een tweede argument dat niet past in de tweede discussie is dat alle tegenstanders van Zwarte Piet “zeurpieten” zijn. De meeste “Anderen” zijn net als “autochtonen” vriendelijke, vrolijke mensen. Dit aanvaarden is een tweede voorwaarde voor de inclusieve discussie. Echter, niet alle ervaringen van leden van de verschillende groepen in de maatschappij zijn hetzelfde. De ervaringen van “Anderen” zijn anders als van leden van de dominante groep. “Anderen” moeten zich uitleggen, verdedigen en onderhandelen over hun identiteit en komen als gevolg daarvan in situaties terecht die voor leden van de dominante groep een blinde vlek zijn. Mannen hebben geen idee van het sexisme dat vrouwen regelmatig tegen komen. Hetero’s ervaren niet wat homo’s regelmatig mee maken. En “autochtonen” komen niet tegen wat “allochtonen” tegen komen. Voorstanders van Zwarte Piet

3. dienen zich bewust te zijn van hun blinde vlekken om de emoties van “Anderen” met empathie aan te horen.
Mijn hoop is dat we de twee discussies uit elkaar kunnen trekken. Laten degenen met een eng gedefinieerde identiteit de eerste discussie voeren, terwijl de rest zich bezig kan houden met de tweede discussie. De betrokkenen bij de tweede discussie moeten daarbij voortdurend uitkijken niet in de valkuilen te vallen van de eerste discussie – niet hun identiteiten zo eng te definiëren dat sympathie en empathisch luisteren naar de Ander onmogelijk worden.
Douglas Stone en Sheila Heen [Thanks for the feedback, 2014] geven een mooi beginpunt om de eigen identiteiten wat op te rekken. Zij komen met drie zinnetjes die volgens mij uitgesproken dienen te worden voorafgaand aan elke discussie: (1) Ik maak fouten; (2) Soms is mijn motivatie egoïstisch; (3) Ik maak deel uit van het probleem. Als we deze drie zinnen uitspreken, kunnen we geen absoluut gelijk meer claimen, geen aanspraken meer doen op een morele superioriteit en de samenleving niet meer verdelen in “zij” die het gedaan hebben en “wij” die iets aangedaan wordt.
Het is moeilijk de zinnen uit te spreken. Het alternatief is echter dat we in een schadelijke impasse komen waarin twee groepen met een exclusief wereldbeeld ons dwingen uit de werkelijkheid te stappen. Ik spreek de zinnen uit en blijf dit keer zitten.