Zburzenia zachowania - podręcznik

1. ZABURZENIA ZACHOWANIA WŚRÓD DZIECI I MŁODZIE Y
Do szkół trafiają dzieci przejawiające „dziwne” zachowania, które, jak twierdzą nauczyciele, sprawiają
ogromne kłopoty wychowawcze. Na co dzień spotykamy się z dziećmi bądź młodzie ą, która w środku nocy
spędza czas na osiedlowej ławce, z papierosem i butelką w ręce. „Młodzi gniewni” nie przepuszczą adnemu psu
czy kotu, często wszczynają bójki i niszczą wszystko wokół siebie. Niektórzy z nich przejawiają zaburzenia
zachowania.
Ró ni psycholodzy, w ró ny sposób traktują termin „zachowanie”. Według J. Piageta zachowanie jest
„szczególnym przypadkiem kontaktu między światem zewnętrznym a podmiotem, ale w odró nieniu od
fizjologicznych zmian mających wymiar materialny i zakładających wewnętrzną przemianę ciał”.
A. Lewicki natomiast określa zachowanie jako reakcję na bodziec, jako kierowany przez człowieka akt,
nastawiony na realizację wa nego dla niego jakiegoś celu czy te na uniknięcie zagro enia.
Zachowanie człowieka wyznaczone jest przez dwie grupy czynników:
- tworzące aktualną sytuację,
- związane z jego osobowością.
Czynniki sytuacyjne mogą wyznaczać zachowanie człowieka w sposób bezpośredni jako aktualnie
działające bodźce oraz w sposób pośredni, poprzez subiektywne ich odzwierciedlenie w postaci reakcji
emocjonalnych. Sposoby zachowania, które są przedmiotem analizy psychologicznej mają charakter
funkcjonalny, czyli przebiegają w coraz większej odległości przestrzennej (percepcja), czasowej (pamięć) i po
coraz bardziej skomplikowanych drogach (nawroty). W przypadku dziecka przez zachowanie rozumie się
wszystko, co robi dziecko.
Zachowanie spełnia u człowieka dwie funkcje: słu y zaspokojeniu jego potrzeb osobistych i jest
rozwiązywaniem zadań stawianych człowiekowi przez sytuacje yciowe i określonych wymaganiami
charakterystycznymi dla kultury danego środowiska społecznego.1
Terminologia dotycząca zaburzeń zachowania tak e jest niejednolita i bardzo zró nicowana. Poglądy
przedstawicieli ró nych dziedzin nauki są ze sobą sprzeczne.
Zgodnie z przyjętą klasyfikacją DSM – IV, „istotnym objawem zaburzeń zachowania jest powtarzający
i utrzymujący się wzorzec zachowania, w którym podstawowe prawa innych i wa ne, stosowane do wieku ycia
normy społeczne i reguły są łamane, a manifestują się występowaniem trzech lub więcej spośród następujących
ni ej podanych zachowań w ciągu ostatnich 12 miesięcy.
Przyczyną takich odchyleń mogą być:
czynniki biologiczne działające w okresie płodowym i w czasie porodu, które zakłócają prawidłowe
funkcjonowanie układu nerwowego dziecka na skutek uszkodzenia struktur nerwowych,
czynniki społeczno – wychowawcze, do których zaliczamy niekorzystną atmosferę domową, kłótnie
i konflikty między rodzicami, urazy psychiczne doznane przez dziecko w rodzinie i wśród rówieśników.2
Na powstanie aspołecznego i antyspołecznego zachowania dzieci i młodzie y ogromne znaczenie ma
wpływ środowiska. Jak pisze Popielarska, rzadko spotykamy się z zaburzeniami zachowania społecznego
u dzieci pochodzących z rodzin prawidłowych pod względem biologicznym i społecznym, reprezentujących
nale yte postawy wychowawcze. Jeśli takie dziecko pojawia się, nale y myśleć o dominacji czynników
mózgowo – organicznych lub genetycznych w powstawaniu tych zaburzeń.
Wychowanie nale y rozpatrywać jako proces stopniowej socjalizacji. Po okresie silnej więzi z matką
dziecko włącza się w najbli sze otoczenie rodzinne, a potem społeczne formy zachowania wyuczone
w środowisku rodzinnym przenosi i rozwija w grupach zewnętrznych. Proces uspołeczniania dziecka przebiega
przez identyfikację początkowo indywidualną – czyli upodabnianie się do kochanych, bliskich osób, a następnie
grupową – to znaczy przyswojenie sobie przez dziecko wzorów społecznych danego środowiska, kultury
w której wzrasta oraz narzuconych ról społecznych i wzorców wskazujących, jak nale y grać te role, a tak e
przez internalizację (uwewnętrznienie) tj. przyjęcie za swoje wymagań i potrzeb otoczenia. Wielokrotnie
powtarzane nakazy i polecenia rodziców utrwalają się i stają własnymi potrzebami dziecka oraz regulują jego
postępowanie. Rola ojca i matki oceniana jest w ró ny sposób. Niektórzy badacze, rozwój dziecka uzale niają
od uczuć matki, inni od uczuć ojca. Dla prawidłowego rozwoju psychospołecznego wa na jest tak e akceptacja
ze strony rodziców i zapewnienie mu poczucia bezpieczeństwa. Umiejętne postępowanie rodziców w „fazie
przekory” dziecka nie pozwoli na utrwalenie się reakcji gniewu i przekory jako metody manipulowania
otoczeniem w przyszłości. W innym razie postawa sprzeciwu mo e stać się punktem wyjścia agresywnego
1
S. M. B. Pecyna, S. J. E.: Rodzinne uwarunkowania zachowań dziecka w świetle psychologii klinicznej.
Warszawa 1998, s. 193 - 194
2
S. M. B. Pecyna, S. J. E.: Rodzinne uwarunkowania zachowań dziecka w świetle psychologii klinicznej.
Warszawa 1998, s. 195 - 196

2. nastawienia jako przewodniej cechy kształtującej się osobowości. Podobnie, poszanowanie dla cudzej własności
tylko wtedy zostanie przez dziecko zinternalizowane, gdy uczciwość jest normą obowiązującą w jego rodzinie.
Na zaburzenia zachowania u dzieci wpływ ma tak e patogenne wychowanie wahadłowe, które wyra a
się nagłymi przejściami między stylem wychowania autorytarno – dyktatorskim, a pobła ająco –
rozpieszczającym, przy ubogim emocjonalnym stosunku do dziecka, z jednoczesnym rekompensowaniem tego
za pomocą ekwiwalentów materialnych.
Du e znaczenie dla rozwoju zaburzeń zachowania u dzieci i młodzie y przypisuje się zazwyczaj
równie sytuacji rozbitej rodziny (broken home).
Popielarska pisze, i u dzieci z zaburzeniami zachowania często spotykamy:
- niekonsekwentne praktyki wychowawcze rodziców,
- przewlekłe zaniedbywanie dzieci i stały brak dozoru we wczesnym dzieciństwie,
- częste pobyty w domach dziecka,
- stałe zmiany opiekunów,
- złą sytuację materialną rodziny,
- przewlekłe choroby (zwłaszcza psychiczne) rodziców,
- prostytucja matki,
- alkoholizm ojca lub obojga rodziców.3
W DSM – IV, w ramach zaburzeń zachowania u dzieci i młodzie y ujęto dwie grupy zaburzeń:
conduct disorder (CD)
oppositional defiant disorder (ODD), czyli zaburzenia opozycyjno – buntownicze
I) ZABURZENIA ZACHOWANIA (CD)
„Polegają na występowaniu powtarzających się i utrzymujących sposobów postępowania, które
prowadzą do pogwałcenia podstawowych praw innych osób bądź do naruszenia stosownych dla wieku norm
społecznych lub zasad. Rozpoznanie mo na postawić, gdy istnieją 3 lub więcej z 15 wymienionych poni ej
kryteriów w okresie ostatnich 12 miesięcy, przy czym przynajmniej jedno z nich – w ciągu ostatnich 6
miesięcy”.4
W tak rozumianym zaburzeniu zachowania wyró niono cztery kategorie:
Zachowania agresywne wobec ludzi i zwierząt, które powodują zagro enie fizyczne lub wyrządzają
krzywdę innym ludziom lub zwierzętom. Zaliczamy do nich:
♦ dokuczanie innym, gro enie, zastraszanie, tyranizowanie innych,
♦ częste wszczynanie bójek, walk fizycznych,
♦ u ywanie przedmiotów, które mogą spowodować powa ne obra enia fizyczne innych osób (np. kij,
cegła, nó , broń),
♦ dopuszczanie się fizycznego okrucieństwa wobec ludzi,
♦ przejawianie okrucieństwa fizycznego wobec zwierząt,
♦ dokonywanie kradzie y przy bezpośrednim kontakcie z poszkodowanym (np. wyrywanie torebki,
wymuszenie pieniędzy, kradzie e kieszonkowe),
♦ zmuszanie do kontaktów seksualnych.
Niszczenie własności:
♦ umyślne dokonywanie podpalenia z zamiarem spowodowania powa nej szkody,
♦ świadome niszczenie cudzej własności.
Oszustwo lub kradzie :
♦ włamywanie się do czyjegoś domu, innego budynku, samochody,
♦ częste kłamanie w celu uzyskania jakichś korzyści, przywilejów lub by uniknąć zobowiązań,
♦ kradzie rzeczy o znacznej wartości bez konfrontowania się z poszkodowanym (kradzie e sklepowe,
lecz bez włamania, fałszerstwo),
Powa ne naruszenie obowiązujących zasad, reguł, nakazów i praw:
♦ częste przebywanie w nocy poza domem, wbrew zakazom rodziców – przed ukończeniem 13 r. .
♦ przynajmniej dwukrotna ucieczka na noc z domu rodziców bez zamiaru powrotu,
♦ częste wagarowanie, jeszcze przed ukończeniem 13 r. .
Uwzględniając wiek ycia dziecka w chwili wystąpienia zaburzeń, wyró nia się:
3
Popielarska (red.): Psychiatria wieku rozwojowego, s. 177 - 180
4
op. cit. s. 172

3. - typ dziecięcych zaburzeń (childhood – onset type) – przynajmniej jedno kryterium charakterystyczne dla
zaburzeń zachowania, przed ukończeniem 10 lat,
- typ młodzieńczych zaburzeń (adolescent – onset type) – zaburzenia pojawiły się powy ej 10 r. .,
z początkiem wieku młodzieńczego.
Wymienione typy ró nią się między sobą pod względem charakterystycznych cech zaburzeń zachowania,
prognozy oraz częstości ich występowania zale nie od płci.
Oba typy zaburzeń mogą mieć ró ny stopień nasilenia:
łagodny (lekki) – występuje minimum lub niewiele więcej przejawów zaburzeń ponad liczbę konieczną do
postawienia diagnozy. Dane zaburzenie zachowania powoduje jedynie niewielkie szkody (np. wagary
szkolne, drobne kłamstwo),
umiarkowany – gdy liczba zaburzeń zachowania i ich wpływ na innych są pośrednie między lekkim
a znacznym (np. wandalizm, kradzie e bez konfrontacji z ofiarą),
znaczny (powa ny) – gdy występuje znacznie więcej przejawów zaburzeń zachowania ni minimum
potrzebne do rozpoznania lub problemy z zachowaniem powodują powa ne straty , krzywdzą inne osoby
(kradzie w konfrontacji z ofiarą, u ycie broni, okrucieństwo fizyczne).5
II) ZABURZENIA OPOZYCYJNO – BUNTOWNICZE (ODD)
Występują wówczas, gdy mamy do czynienia z zespołem negatywistycznego, wrogiego
i buntowniczego zachowania utrzymującego się co najmniej 6 miesięcy, w czasie których występują cztery lub
więcej z następujących cech:
- często wpada w złość,
- często kłóci się z dorosłymi,
- często aktywnie buntuje się lub odmawia stosowania się do yczeń lub zasad osób dorosłych,
- często umyślnie dokucza innym,
- często obwinia innych za swoje własne błędy lub nieodpowiednie zachowanie,
- często bywa przewra liwione lub łatwo wyprowadzane z równowagi przez innych,
- bywa często złe i ura one,
- bywa często złośliwe i mściwe.6
Pierwsze oznaki ODD pojawiają się ju w wieku przedszkolnym. Jednak nie jest mo liwe ocenianie
w tym wieku, czy jest to jeszcze norma, czy te są to zachowania zaburzone. Po okresie przedszkolnym
zachowania te często wyraźnie zmniejszają się. Je eli jednak utrzymują się one jeszcze w wieku szkolnym,
a tym samym utrudniają funkcjonowanie dziecka, mo emy mówić z du ym prawdopodobieństwem o zespole
ODD.
Występowanie ODD określa się na 1,7 do 9,9 %. Występuje u około trzeciej części dzieci
z zaburzeniami zachowania i zaburzeniami emocjonalnymi. Czasami zaburzenia opozycyjno - buntownicze są
wstępem do zaburzeń zachowania.
Aby określić zaburzenia zachowania u dzieci, nale y zwracać uwagę na kilka wskaźników:
• stopień trwałości patologicznych objawów zachowania (za przejaw zaburzeń zachowania mo na więc uznać
te formy, które utrzymują się dłu ej),
• intensywność objawów (du a ich liczba oraz natę enie są kryteriami, które mogą wskazywać na rzeczywiste
zaburzenia zachowania),
• częstość występowania patologicznych objawów zachowania (one jedynie wskazują na istnienie problemu
zaburzeń zachowania).
Kryteria te winny być analizowane w ka dym przypadku diagnozowania dziecka w aspekcie zaburzeń
zachowania wraz z uwzględnieniem wieku dziecka, jego indywidualnych właściwości, a tak e środowiska,
w jakim się ono rozwija.
Bardzo trudno jest rozpoznać u dzieci zaburzenia zachowania, poniewa znajdują się one ciągle
w stanie rozwoju fizycznego, psychicznego i duchowego.
Nale y więc uwzględnić, czy dane zachowanie mieści się w granicach normy wiekowej i fazy rozwojowej oraz
obowiązujących stylów zachowania w jego środowisku naturalnym uwarunkowanym czynnikami kulturowymi
panującymi w danej rodzinie i najbli szym otoczeniu.
Określony objaw zachowania nie zawsze nale y traktować jako symptom zaburzeń zachowania, ale na pewno
winien być wskazówką, i istnieje problem, który wymaga podjęcia próby jego rozwiązania.
Aby zapobiegać zaburzeniom zachowania, nale y najpierw poznać i zrozumieć przyczyny
występowania objawów charakteryzujących zaburzenia zachowania. Nale y dobrze poznać środowisko rodzinne
dziecka, atmosferę jego domu, rozwa yć jego dotychczasowe doświadczenie yciowe. Ponadto trzeba tak e
5
Popielarska (red.): Psychiatria wieku rozwojowego, s. 172 – 173
6
op. cit. s. 173

4. ocenić, które z aktualnie prze ywanych sytuacji są dla dziecka szczególnie trudne, a tak e wyjaśnić, jak odbiera
ono i prze ywa swoją sytuację w domu i w szkole.
W związku z powy szym, nie mo emy więc wszystkim dzieciom wykazującym zaburzenia zachowania
zaproponować tego samego sposobu postępowania wychowawczego. Ka de dziecko nale y bowiem oceniać
indywidualnie i w zale ności od wcześniejszych jego doświadczeń i aktualnej sytuacji stosować określone
metody oddziaływania wychowawczego.
Im wcześniej rozpoznane zostaną objawy prowadzące do patologicznego zachowania, tym łatwiej
i skuteczniej będzie mo na dziecku pomóc. Niekiedy do pokonania patologicznych zachowań wystarczy
zlikwidowanie niekorzystnych sytuacji. Jednak gdy zaburzenia zachowania są utrwalone, dziecko wymaga
dłu szej, głębokiej psychoterapii, w której powinno wziąć udział wraz z całą rodziną. 7
M. Jarosz uwa a, i zachowania dewiacyjne dzieci i młodzie y są reakcją na sytuację, w której przyszło
im yć, której nie akceptują i którą chcą zmienić. Zachowania te są swoistą manifestacją zaburzeń we
wchodzeniu w określone role społeczne i protestem przeciw przyjętej drodze osiągania społecznie
akceptowanych celów yciowych.
Dzieci charakteryzujące się zaburzeniami w zachowaniu wyró niają się wśród rówieśników
trudnościami w funkcjonowaniu w sferze poznawczej, behawioralnej i edukacyjnej.
Natomiast rozwój zaburzeń w zachowaniu, z całą pewnością, jest w znacznym stopniu uzale niony od
interakcji, zachodzących między dzieckiem a otoczeniem społecznym. 8
Opracowanie:
mgr Agnieszka Bartosik
7
S. M. B. Pecyna, S. J. E.: Rodzinne uwarunkowania zachowań dziecka w świetle psychologii klinicznej.
Warszawa 1998, s. 200 - 212
8
P. Huget: Rodzinne uwarunkowania zaburzeń w zachowaniu u dzieci, W: (red.) B. Urban: Dewiacje wśród
młodzie y, uwarunkowania i profilaktyka. Kraków 2001, s. 193 - 195