1. S.EG101 С.Сэлэнгэ
Лекц №12

2. Хураангуй: Монгол орны байгалийн баялгийн
тархац, өнөөгийн байдал, ашиглалт, газрын нэгдмэл
сангийн тооллого, байгалийн нөхөн сэргээлтийн арга
технологи, боловсруулах, байгалийн баялгийг ашиглах
зөв арга, менежментийн санал дэвшүүлэх.
Түлхүүр үг: хөрсний доройтол, усны бохирдол, ойн
дагалдах баялаг, баялагуудын тархац
• Хөрсний доройтол, түүний шалтгаан, үр дагавар
• Усны нөөц, усан сангийн тоо тооллогын бодит
үр дүн
• Ойн нөөцийн багасалт, дагалдах баялгийн
бууралт, үүсэх хор хохирол
Дэд сэдэв

3. Манай орны усны нөөцийн тархац нь жигд биш учраас 1хүнд ноогдох усны
нөөц Хэнтий,Сэлэнгэ,Хөвсгөл,Булган аймагт 45-55.2м3 байгаа нь дэлхийн
дундажаас 45 дахин их, харин говийн бүсэд 1 хүнд ноогдох усны нөөц
дэлхийн дундажаас 10 дахин бага байна.
Гол мөрний жилийн дундаж урсацын 60 хувь нь гадагш хил даван урсдаг
баг үлдэх хувь нь хөрсөнд нэвчиж газрын доорхи усыг тээх ба говийн
нуруунуудад цутгаж ууршин шингэдэг. Усны нөөцийн 83,7% нь
нуур, 10,5%-г мөсөн гол, 5,8%-г голын ус тус тус эзэлдэг. Гадаргын усны
нөөцийн 85%-г цэнгэг ус түүний 93,6%-г Хөвсгөл нуурын ус эзэлдэг.
Монгол улсын газар нутгийн байршлаараа усны 3 том хагалбарын зааг
дахь Ази, Номхон далайн бүс нутгийн хамгийн хур тунадас багатай
харьцангуй өндөрлөг, хуурайшилт ихтэй хэсэгт оршдог бөгөөд нийт нутагт
бүрэлдэх гол, мөрний усны нөөц нь 34,6 км3 болно.
• Монгол орны усны нөөц,тархац:

4. Хойт мөсөн далайн ай савд бүх усны нөөцийн
49,0 хувь буюу 16,9км3 Сэлэнгэ мөрөн, Орхон
гол, Енисей мөрний Шишхэд гол, Хар эрчист
мөрний эх, Хүрэмтэй гол
Номхон далайн ай савд бүх усны нөөцийн 11
хувь буюу 3,8 км3 байх ба
Онон, Хэрлэн, Улз, Халх гол хамаарагдана.
Төв Азийн гадагш урсгалгүй ай савд бүх
нөөцийн 40 хувь буюу 13,3 км3 байх ба Монгол
Алтайн нуруунаас эх авах
Ховд, Булган, Буянт, Үенч, Бодонч, Хангай
нуруунаас эх
авах, Онги, Таац, Түй, Байдраг, Завхан, Тэс гол

5. Хойд мөсөн далайн ай савд 4188,6
МВт буюу нийт нөөцийн 65,3 хувь
Номхон далайн ай савд 560,2 МВт
буюу 8,7 хувь
Төв Азийн гадагш урсгалгүй ай сав
1665,9 МВт буюу 26,0 хувь
• Манай орны нутаг дэвсгэрээр гол мөрний усны эрчим хүчний нийт
боломжит нөөцийг дэлхийн ус хагалбартын ай саваар авч үзвэл:

6. д/д Усны нөөцийн нэр төрөл Усны эзлэхүүн км3 Бүрэн солигдох хугацаа /жилээр/
1. 1 Нуур 500 300
1. 2 Давстай нуур 90 5-60 жил
1. 3 Гол мөрөн 34,6 20 хоног
1. 4 Уулын мөсөн гол 62,9 1500 жил
• Монгол орны гадаргын усны нөөц

7. Монгол усны нийт нөөц 608,3 км3 байдгаас нуурнуудад 500 км3, үүнээс
90 км3 нь давстай ус 62,9 км3 нь цас мөстөлд, 34,6 км3 нь гол мөрний ус
байна.
Голын сав газарт хүний үйл ажиллагааны
нөлөөлөл, экосистемийн төлөв байдал, өөрчлөлт, үүнтэй уялдан гарч
буй усны нөөц, горимын өөрчлөлт гарч, нууруудын хөндийн голуудын
савд хиймэл дагуулын мэдээний уламжилтийн индекс NDVI-0.002-0.048
хүртэл багасаж, ургац буурахад голын сав газрын урсац зохицуулах
чадавх /илтгэлцүүр-0801-0807 хүртэл/ хомсдож, жилийн дунджаас бага
устай байх хоногийн тоо 16-46 хоногоор нэмэгдэн, ургамлаар дамжих
ууршлын хэмжээ 24,2-33,3 мм буурч, үүний улмаас тэдгээрийн адагт
орших нуурууд ширгэж байна.
Улсын хэмжээгээр хийсэн 2007 оны усны тоо бүртгэлээр нийт
5128 гол, горхи, үүнээс 852 нь ширгэсэн, 9306 булаг, шанд үүнээс 2277 нь
ширгэсэн, 3747 нуур, тойром, үүнээс 1181 нь ширгэсэн, 429
рашаан, үүнээс 60 ширгэсэн дүн гарчээ. Энэ нь уур амьсгалын
өөрчлөлт, аж ахуйн үйл ажиллагаанааас усны горим, нөөц, чанарт
учруулах сөрөг нөлөөлөл ихэсэж буйг харуулж байна.

8.  Монгол орны усны нөөцийн тархалт бүх нутгийн хэмжээнд
туйлын харилцан адилгүй, жигд бус юм. Бүх усны нөөцийн
82,0 хувийг эзлэх 3500 гаруй нуур дотроос Хөвсгөл нуурын ус
68 хувийг эзэлнэ. Монгол орны хойд хэсэг нь усны нөөцөөр
харьцангуй их байхад бүх нутгийн 76,7 хувь нь усаар хомс
бүсэд оршино.
 Усны нөөцийн тархалтыг аймгуудаар авч үзэхэд
Сэлэнгэ, Хөвсгөл, Булган, Архангай, Төв, хэнтий аймгийнх
гадаргын ус элбэгтэй. Булган, Сэлэнгэ, Ховд аймгуудын усны
нөөцийн дийлэнх нь зэргэлдээ аймгаас урсаж ирдэг. Говь-
Алтай, Өвөрхангай, Баянхонгор аймагт гадаргын усны нөөц
хомс, Дундговь, Өмнөговь, Говьсүмбэр, Сүхбаатар аймагт
усны нөөц маш бага, усан хангамж дутагдалтай.
 Монгол орны усны нөөцийн туйлын жигд бус тархацтай
байдаг нь ниймгийн тогтвортой хөгжлийг хангахад зарим
хүндрэл учруулж, хязгаарлагч хүчин зүйл болж байна.
• Усны нөөцийн хуваарилалт.

9. Амьдралын үндэс суурь болсон чулуун мандлын дээд хэсэг нь орчин үед
хүний хүчин зүйлийн нөлөөлөлд улам их автсаар байна. Хүнд “геологийн
томоохон хүч” болж дэлхийн нүүр царай хаана ч эргэж буцалтгүй өөрчлөгдөж
байна. Чулуун мандлыг өөрчлөх явцдаа хүн 125 тэрбум тонн нүүрс, 32
тэрбум тонн нефть, 100 гаруй тэрбум тонн бусад ашигт малтмалыг авч
хэрэглэжээ. 1500 гаруй сая га газрыг хагалж, 20 сая га газрыг намаг, давс
хужиртай болгожээ. Сүүлийн 100 жилд хөрсний эвдрэлээр 2 сая га газар
устаж, гуу жалганы эзлэх талбай 25 сая га болжээ. Хүдрийн хаягдлын өндөр
300м, уурхайн шороон овоолго 15м, алтны уурхайн гүн 4км гурай /Өмнөд
Америк/, нефрийн цооногийн гүн 6км-т хүрчээ.
Чулуун мандлын экологийн үүрэг нь мандлын бааз суурь болдог. Өөрөөр
хэлбэл бүх тивүүдийн, мөн бараг бүх далай тэнгисийн биот нь газрын
гадаргуунд тулгуурладаг. Гадаргуун эвдрэл нь биоценозыг автоматаар
устгадаг. Мөн чулуун мандал нь эрдэс түүхий эд, ялангуяа эрчим хүчний
нөөцийн үндсэн эх үүсвэр бөгөөд эдгээрийн ихэнх нь нөхөн сэргээгдэшгүй
баялаг байдаг.
• Хөрсөнд үзүүлэх нөлөө:

10. Хөрс
Уулын
чулууныг
ба түүний
тарамцаг
Газрын
хэвэл
• Чулуун мандлын бүрэлдэхүүн хэсгийн техникийн
нөлөөнөөс үүдэлтэй өөрчлөлтүүдийг дараах байдлаар авч
үздэг. Үүнд:

11. Манай дэлхийн бүх амьд бодис, организмуудын оршин
тогтнох, өсч хөгжих тулгуур суурь нь газрын гадарга буюу хөрс
юм. Газрын хөрсний бүрэлдэхүүнийг төлөв байдлаар
хатуу, шингэн, хийн гэж гурав ангилдаг.
Хөрс бол хүрээлэн буй байгаль орчны бүрэлдэхүүн хэсэг
бөгөөд, экологийн бүх үүрэг, үйл ажиллагаа нь хөрсний үржил
шим дээр төвлөрдөг. Хөрсний үржил шим нөхөн сэргээгдэх
чадвар нь үр тариа хүнсний ногоо тариалах шим нөхөн сэргээгдэх
чадвар нь үр тариа хүнсний ногоо тариалах ба ургац хурааж авах
үйл ажиллагааны агроэкосистемийн явцад алдагдана.
Байгалийн хөрсний нөөц баялаг хүрээлэгч орчин нь хүний ахуй
амьдрал, хөдөлмөр, амралт урсан өнгөрч байдаг байгалийн
болон теноген юмсын харилцан уялдаатай ойлголт юм.
Хүмүүс байгалийн хөрсийг ноосфер буюу оюун санааны хэрэгцээг
хангахад ашиглана.
Байгалийн экосистем биологийн үр ашгаа өөрөө зохицуулдаг бол
агроэкосистем нь хүнээс шууд хамаардаг, хувь хүний газар
тариалангийн мэдлэг, техникийн хангамж, нийгэм эдийн засгийн
нөхцөл зэргээс хамаарч агроэкосистем тогтмол биш байдаг.

12.  2003 оны 1 дүгээр сарын 1-нээс эхлэн мөрдөгдөж
байгаа Монгол Улсын “Газрын тухай” хуулийн 10
дугар зүйлийн 1 дэх хэсэгт зааснаар газрын
нэгдмэл санг хөдөө аж ахуйн
газар, хот, тосгон, бусад суурин газар, зам шугам
сүлжээний газар, ойн сан бүхий газар, усны сан
бүхий газар, улсын тусгай хэрэгцээний газар гэсэн
үндсэн 6 ангилалд хамааруулж, улсын тусгай
хэрэгцээний бие даасан үндсэн ангилалд
оруулснаар бусад ангилалын газраас тодорхой
хэмжээний газар хасагдсан байна.
• Монгол улсын газрын нэгдмэл
сан, түүнийг зохистой ашиглах нь

13. Он
Газрын
сангийн
ангиллын
төрөл
Нийт
талбайн
хэмжээ
Хөдөөаж
ахуйнгазар
Хоттосгон,
бусадсуурин
газар
Зам,шугам
сүлжээний
газар
Ойнсан
бүхийгазар
Уснысан
бүхийгазар
Улсын
тусгай
хэрэгцээний
газар
2005
Тоо хэмжээ
/мян.га/
156511,6 115232,7 466,0 355,4 14748,1 937,6 42641,8
Эзлэх хувь 100% 73,6% 0,29% 0,23% 9,4% 0,61%
15,7% ТХГН
20,9%
2006
Тоо хэмжээ
/мян.га/
156511,6 116037,7 489,8 359,2 14299,5 666,1 24559,3
Эзлэх хувь 100% 74,2% ,31% 0,23% 9,14% 0,42%
15,82% ТХГН
20863,2
2007
Тоо хэмжээ
/мян.га/
156511,6 15992,9 507,9 366,7 14266,5 666,1
24,651,5
20943,9
Эзлэх хувь 100% 74,2% 0,31% 0,23% 9,14% 0,42%
15,82% ТХГН
20863,2
• Монгол улсын газрын нэгдсэн сангийн үндсэн ангилал

14. Хөдөө аж ахуйн газар: Нийт нутаг дэвсгэрийн 74,2 хувь буюу 116037,7 мян.га талбайг эзэлж байна. Үүнд:
Бэлчээр 11729,0 мян.га буюу 96,3 хувь
Хадлан 1821,4 мян.га буюу 1,6 хувь
Тарилан 697,8 мян.га 0,06 хувь
Атаршсан газар 479,5 мян.га 0,04 хувь
ХАА-н барилга байгууламж 48,4 мян.га буюу 0,004 хувь
ХАА-н хэрэгцээнд тохиромжгүй газар 1261,6 мян.га буюу 0,11 хувийг тус тус эзэлж байна.
Монгол улсын газрын нэгдмэл санд 2008 оны жилийн эцсийн байдлаар хөдөө аж
ахуйн газар 116037,7 мян.га буюу 74,2% хот тосгон, бусад суурин газар 489,8 мян.га
буюу 0,31 хувь, зам шугам сүлжээний газар 359,2 мян.га буюу 0,23 хувь, ойн сав бүхий
газар 14299,5 мян.га буюу 9,14 хувь, усны сан бүхий газар 666,1 мян.га буюу 0,42
хувь, улсын тусгай хэрэгцээний газар 24599,3 мян.га буюу 15,7 хувийг тус тус эзэлж
байна.

15. Барилга байгууламж 41,8 мян.га буюу 8,5 хувь
Нийтийн эдэлбэр газар 302,2 мян.га буюу 1,0 хувь
Үйлдвэрийн газар 4,7 мян.га буюу 1,0 хувь
Уурхайн газар 110,4 мян.га буюу 22,5 хувь
Гэр хорооллын газар 30,7 мян.га буюу 6,2 хувь
• Хот, тосгон, бусад суурин газар: Нийт нутаг дэвсгэрийн
0,3 хувь буюу 489,9 мян.га талбайг эзэлж байгаа нь 2005
оныхоос 23,8 мян.га –аар нэмэгдсэн байна. Үүнд:

16. Төмөр зам
18,9 мян.га
буюу 5,2
хувь
Авто зам
278,5 мян.га
буюу 77,6
хувь
Агаарын
тээврийн
газар 9,5
мян.га буюу
2,6 хувь
Шугам
сүлжээний
газар 52,3
мян.га буюу
14,6 хувь
• Зам, шугам сүлжээний газрын өөрчлөлт. Зам,
шугам сүлжээний газар 359,2 мян.га буюу 0,23
хувь Үүнд:

17. Ойн сан бүхий газрын газрын өөрчлөлт: 448,6 мян.га –аар хасагдсан дүн
гарсан.
Усны сан бүхий газрын өөрчлөлт., усны сан бүхий газар 666,1
мян.га буюу ,042 хувийг эзэлж байгаагаас. Үүнд :
Гол, горхийн эзлэх талбай 222,5 мян.га буюу 33,4 хувь
Нуур, цөөрмийн эзлэх талбай 422,8 мян.га буюу 63,47 хувь
Цас мөсөн голын эзлэх талбай 1,1 мян.га буюу 0,165 хувь
Усан сангийн бусад газар 19,7 мян.га буюу 2,95 хувь
Улсын тусгай хэрэгцээний газар, түүний өөрчлөлт: Энэ ангилалын газар
нийт 24559,3 мян.га хамрагдаж, 82,5 мян.га-аар хасагдсан байна. Энэ нь
15,7 хувийг эзлэж байна. Үүний дотор
ТХГН 20863,2 мян.га буюу 84,9 хувь
Улсын хилийн зурвас газар 3104,0 мян.га буюу 12,9 хувь
Улсын батлан хамгаалах зориулалтын газар 218,0 мян.га буюу 0,9 хувь
Гадаадын дипломат төлөөлөгчийн ба консулын газар 26,2 мян.га буюу
0,001 хувь
Шинжлэх ухаан, туршилт, цаг уурын ажиглалтын талбай 3,0 мян.га, аймаг
дундын отрын бэлчээр 233,0 мян.га буюу 0,94 хувь
Улсын тэжээлийн сангийн хадлангийн талбай 110,9 мян.га буюу 0,45 хувь
Газрын тосны гэрээт талбай 24,4 мян.га буюу 0,09 хувь
Чөлөөт бүс 2,1 мян.га буюу 0,008 хувийг тус тус эзэлж байна.

18. Аймаг дундын отрын бэлчээр 78,8 мян.га –аар буурсан нь
Хэнтий аймгийн Хэрлэнбаян, Улаан болон Баянхонгор аймгийн
нутаг Бор-Аргалант зэрэг газруудаас хэсэгчлэн улсын тусгай
хэрэгцээнд оруулснаар өөрчлөлт гарсан байна.
2009 оны 12 дугаар сарын 31-ний байдлаар аймгуудын
хэмжээнд 107223 өрх, нийслэлийн хэмжээнд 66520 өрх, нийт
173743 өрх 19194,2363 га газрыг гэрийн бүлийн хэрэгцээний
зориулалтаар нэг удаа үнэ төлбөргүй өмчилж авсан байна.
Монгол орны ойн эксистемд гарч буй өөрчлөлт:
Монголын нийт нутаг дэвсгэрийн дөнгөж 8,56 хувийг
эзэлдэг ой дэлхийн усны гурван том ай савын хагалбарыг
дагаж ургасан байдаг. Монгол орны ойн сан 140гаруй зүйлийн
мод,сөөгөөс бүрддэг ба Монгол орны ойн сангын нийт талбай
19002 мянган га, үүнээс айгаар бүрхэгдсэн талбай нь 13397,1
мянган га талбайг эзэлж байна.

19. Байгаль орчны яамны харъяа Ой усны хайгуул судалгааны төвийн ойн мэдээллийн санд нэтгэгдсэн
мэдээгээр монгол улсын ойн сан бүхий нийт талбай 19002,2 га болж өмнөх тайланд орж байсан
үзүүлэлтээс 710,7 мян.га –аар нэмэгдсэн 12,1 хувийг эзэлж байна. Манай орны ойн сангийн 75,6
хувийг шилмүүст навчит ой, 24,6 хувийг залган ойн эзэлж байна.
• Дундаж чансаа 4,2
• Дундаж өтгөрөл 0,53,01 га-ийн нөөц 132 м3
• Шилмүүст модны дундаж нас 128 жил
одны дундаж наслалт
• Навчит модны дундаж наслалт 44 жил
Ойн таксаци: Байгаль цаг
уур, газар зүйн нөхцлөөс хамаарч
ойн ургах орчны нөхцөл, ойн
өсөлт, ургалтын эрчим, модны
чанар, нөөц зэрэг таксацийн
дундаж үзүүлэлтүүд нь модны
төрөл тус бүрээр ялгаатай байдаг.
Монгол Улсын хэмжээгээр ойн
сангийн дундаж үзүүлэлтээр нь
авч үзвэл:
Ойг хамгаалах арга хэмжээ: Монгол орны ойн баялаг нь уур амьсгалын эрс хэлбэлзлийг зөөлрүүлэх,
чийгийн хуримтлал хангамжийг сайжруулах, хөрсийг ус салхины элэгдлээс хамгаалах, элсний нүүлт
хөдөлгөөнийг тогтоон барих, голын усны түвшин, гадаргын урсацыг тохируулах зэргээр хүрээлэн
байгаа орчиндоо олон чухал хамгаалах үүргийг давхар гүйцэтгэж байна

20. • Усны нөөцийг зохицуулах
• Усны чанарыг дээшлүүлэх
• Хөрсийг элэгдэл эвдрэлээс хамгаалах
• Амьтан, ургамал, бичил бетний амьдрах тааламжтай
орчныг бүрдүүлэх
• Мөнх цэвдгийг тогтоон барих экологийн үүрэгтэй
. Үүнд:
Ойн хөнөөлт шавьж өвчинтэй тэмцэх нь: Монгол орны ойн экосистемд
сөрөг нөлөө үзүүлдэг үндсэн хүчин зүйл үүдийн нэг нь ойн хөнөөлт
шавьж, ургамлын өвчин юм. Манай оронд 600 гаруй зүйлийн ойн хөнөөлт
шавьж бүртгэгдснээс сүүлийн жилүүдэд хайрсан далавчтаны багийн
Сибирийн хүр, өрөөсгөл хүр, бургасны хүр, эргэл бийрэн сүүлт, Якобсоны
төөлүүрч зэрэг эрвээхэйнүүд гэх мэт 400 орчим зүйлийн хөнөөлт шавьж
илэрсэн байна.
Ойн хөнөөлт шавьжийн судалгааны ажлыг БОЯ-ны төвлөрсөн арга
хэмжээний зардлын хөрнөг, орон нутгийн төсөвт хөрөнгө Дэлхийн хүнс
хөдөө аж ахуйн байгууллагуудын төслийн хөрөнгө санхүүжилтээр
гүйцэтгэж байна. 2008-2009 онуудад Монгол орны ойн сангийн 1,138,108
га талбайд хөнөөлт шавьж, өвчин тархсан байна. Хөнөөлт
шавьж, өвчинтэй тэмцэх ажлыг 2008 онд, 17295 га, 2009 онд 27410 га-д
явуулсан нь туйлын хангалтгүй байна.

21. • Байгаль экологийн хохирол 196,0 тэрбум
төгрөг
• Эд материалын хохирол 33,1 сая төгрөг
• Зарцуурсан шууд зардал 343,8 сая төгрөг
болжээ
• 84 түймрийн гарсан шалтгааныг тогтоож
• 30 түймрийн эзэн холбогдогчийг
тогтоожээ.
Ойн түймэрт өртсөн талбай:
2009 оны 15 аймгийн 81
сумын нутаг, нийслэл
Улаанбаатар хотын 7 дүүргийн
ногоон бүс, Богд уулын дархан
цаазтай газарт 228 удаа ойн
хээрийн түймэр гарч 1335,9
сая га талбай түймэрт
нэрвэгджээ. Үүнээс 512,3
мян.га нь ойн талбай, 823,7
мян.га хээрийн түймэр байна.
Түймэрээс учирсан нийт
хохирол 196,3 тэрбум
төгрөг, үүнээс
Ойн нөхөн сэргээх арга хэмжээ. 2009 онд 4567 га талбайд ойг нөхөн сэргээх ажил хийснээс
3518 га талбайд ойжуулалт, 1079 га талбайд байгалийн сэргээн ураглтанд туслах
ажил, 2009оны 6281,1 га талбайд ойг нөхөн сэргээх ажил хийснээс 3452,6 га талбайд
ойжуулалт, 2828,5 га талбайд байгалийн сэргээн ургалтанд туслах ажил хийсэн нь 2009 онтой
харьцуулахад 37,9 хувиар нэмэгдсэн байна.