1. S.EG101 С.Сэлэнгэ
Семинар №11

2. Хураангуй: Хүн төрөлхтний
амьдралын эх үүсвэр болсон усан
мандлын бүтэц бүрэлдэхүүний хэв
шинж, байгаль дээр орших
хэлбэрүүд, бохирдлын шалтгааныг
тодорхойлж түүнээс урьдчилан
сэргийлэх
Түлхүүр үг: усан
мандал, нөхөн сэргээлт,
цэвэр ус, үйлдвэрийн
ус, ахуйн бохир ус,
бохирдолт
• Дэлхийн усны тархалт, нөөц
• Усны нөхөн сэргэх байдал
• Усан мандлын бохирдолтын
шалтгаан, бууруулах арга ажиллагаа
Дэд сэдэв:

3. Байгалийн тогтолцооны өөрийгөө хамгаалах шинж
чанараа алдаж эхэлж байгаа техникийн хөгжлийн өнөө
үед хүн төрөлхтөний амь мандалд үзүүлэх нөлөө ихсэж
байгаа нь “байгаль, түүнийг бүрдүүлэгч хэсгүүдийн бие
биенээ харилцан нөхцөлдүүлсэн холбоо хамаарлыг
ухаарах” шинэ хандлагыг хүмүүст бий болгох явдал
зайлшгүй шаардлагатай.
Дэлхийн усны нөөц ба нөхөн сэргэлт. Дэлхийн усан мандал нь ойролцоогоор 1386
сая км усны нөөцтэй байна. Хэдийгээр тийм боловч үүний 97.5% нь давстай ус харин
2.5 % нь цэвэр ус байна. Цэвэр усны үлэмж хэсэг 68.7 % нь Антирктит, Хойд мөсөн
далай, уулархаг бүс нутгуудын мөнх цас мөсөн голд агуулагддаг. Түүнчлэн нийт цэвэр
усны зөвхөн 0.26% нуур, усан сан, гол мөрөн мэтийн гадаргын усанд ногдож байна.
Нөгөөтэйгүүр манай дэлхийн газар бүрт энэ ус нь хүмүүст хамгийн хүртээмжтэй, хамгаас
чухал нөөцийг бүрдүүлж өгдөг.
Усны хэрэгцээгээр дэлхийд хамгийн баян орон бол 1 хүнд жилд 10 767 875 м3 усны нөөц
ноогддог Гриланд бөгөөд хамгийн ядуу газар нэг хүнд жилд 10 м3 ус ноогддог 180-рт
бичигдсэн Кувейт улс юм.

4. • Дэлхийн усны нөөц ба нөхөн сэргэлт
Усан мандал хэмжээ (103 км3) Нөхөн сэргээгдэх хугацаа (жилээр)
Далай 1 338 000 2500
гүний ус 23400 1400
Туйлын мөс 24 023,5 9700
Уулын мөнх цас, мөс 40.6 1600
Цэвдэгтэй газрын хөрсөн
доорх мөс
300 10000
Нуур 176.4 17
Намаг 11.5 5
Хөрсний чийг 16.5 1
Голын ус 2.12 16хоног
Агаарын давхарга дахь ус 12.9 8 хоног
Биологийн ус 1.12 хэдэн цаг

5. • Усан мандлын бохирдолт
Хүн төрөлхтөн усыг байнга хэрэглэсээр ирсэн ба сүүлийн үед
гадаргуугийн болон гүний ус бохирдож, татарч эхэлсэн. Байгалийн
тогтолцооны өөрийгөө хамгаалах шинж чанараа алдаж эхэлж байгаа
техникийн хөгжлийн өнөө үед хүн төрөлхтөний амь мандалт үзүүлэх
нөлөө ихсэж байгаа нь “байгаль, түүнийг бүрдүүлэгч хэсгүүдийн бие
биенээ харилцан нөхцөлдүүлсэн холбоо хамаарлыг ухаарах” шинэ
хандлагыг хүмүүст бий болгох явдал зайлшгүй шаардлагатай байна.
Одоогийн байдлаар хүн төрөлхтөн нийт усны нөөцийн 54%-г
ашиглачихсан байна. Судлаачдын тогтоосноор 2025 он гэхэд цэвэр усны
нөөцийн 70%г хэрэглэсэн байна. Энэ маягаар үргэлжилбэл 2070 он гэхэд
манай дэлхийн гадарга цэвэр усны нөөцгүй болох аюул тулгараад байна.
Дэлхийн хамгийн том гэгдэх 227 гол мөрний 60% нь далан болон
инженерийн бусад байгууламжуудаар таслагдаж энэ нь хүнс, цахилгаан
хангамжийг нэмэгдүүлж байгаа боловч намгархаг газар бусад эко
системийн оролцоонд эргэлт буцалтгүй хохирол үзүүлж байна.

7. Ази, Африкийн орнуудад ойролцоогоор 1.1 сая хүн ундны
усаар гачигдаж, 2.4 сая ариун цэврийн боловсон үйлчилгээнд
хүрэх боломжгүй байна.
Өнөөдөр дэлхийд нийт 6 хүн тутмын нэг нь цэвэр усны
нөөцийн хомсдолтой, үүнээс 3 хүн тутмын нэг нь ахуйн наад
захын хэрэгцээг хангахгүй орчинд амьдарч байна.
Хөгжиж буй орнуудын оршин суугчдын 1/3 усны дутагдалд
орох, эрүүл ахуйн шаардлага хангаагүй ус хэрэглэснээр эрүүл
мэндэд нь хортой нөлөө учирч эдгээр орнуудад бүх өвчний
80% бүх үхлийн гуравны нэг нь бохир ус хэрэглэснээс
үүдэлтэй байна. Энэ нийгэм эдийн засагт ихээхэн сөрөг
нөлөө үзүүлж байна. Ундны усны бохирдлоос болж жил бүр
3сая хүн нас барж байна
Хорт бодис усан санд амь мандал учруулах уршиг, экологын
хор холбогдол үзүүлхүйц хэмжээнд хүрэхийг усан сангийн
бохирдолт гэнэ. Усны бохирдолт усны физик болон
мэдэрхүйн шинж чанарыг өөрчлөх, сульфат, нитрит, хүнд
металлын хэмжээг ихэсгэх, усанд ууссан хүчилтөрөгчийн
хэмжээг багасгах, цацраг идэвхт бодисууд, эмгэг төрөгч нян
болон бусад бохирдуулагчдыг бий болгодог.

8. Улс орнуудын гол мөрөн, нуур
бохирдсоноос ихэнх нь усан хангамжийн
эх үүсвэрийн үүргээ алдаж байгаа нь хүн
төрөлхтөн бохирдсон, чанар муутай усыг
хэрэглэхэд хүргэж байна. Экологийн
бохирдолд ороогүй байгаа үедээ нуур гол
нь өөрийгөө цэвэршүүлэх чадварын
ачаар өөрийн усны хэмжээ, эзэлхүүнийг
тогтвортой байлгадаг байна.
Цэнгэг ус нь үлэмж ач холбогдолтой
болох нь дараах зүйлүүдээр
тайлбарлагдана.

9. Цэнгэг усны системүүд
нь ахуйн болон аж
үйлдвэрийн
хэрэглээний хамгийн
тохиромжтой, хямд
төсөр эх үүсвэр
Ус бол биогеохимийн
олон процесст
оролцдог усны хэмжээ
эзэлхүүнийг
тогтвортой байлгадаг
байна
Цэнгэг ус бол хог
хаягдал хаях хамгийн
тохиромжтой бас
хямд төсөр нөөцлүүр
байдаг.
Нуурууд нь дэлхийн эх
газар доторхи
районуудад чухал
уураг нийлүүлэгч
байдаг.
Ус бол олон улс орны
цахилгаан эрчим
хүчний эх үүсвэр
болдог
Нуур, гол, мөрөн,
горхи булаг нь эрүүл
ахуй, гоо сайхны үнэт
чухал зүйл мөн

10. Гэвч сүүлийн 15 жилд дэлхийн хамгийн цэнгэг
Байгаль нуур 8500тн нефтийн бүтээгдэхүүн, 750тн
нитрит, 13000 тн хлорид болон бусад бохирдуулагч
бодисоор бохирдсоныг эрдэмтэд тогтоожээ.
Байгалын усыг бохирдуулдаг үндсэн эх
үүсвэрүүдтйг дараах байдлаар ангилна. Үүнд:
Үйлдвэрийн гаралтай химийн бодисууд.
үйлдвэрийн гаралтай бохирдуулагчид ,
Атмосферийн хур тундасаар, мөн газрын
гадаргууг урсахдаа их хэмжээний химийн бодисыг
нэмэгдэл болгон авч бохирдуулна. /угаагдсан
агаар мандлын ус, нефтийн бүтээгдхүүн, ахуйн
хог хаягдлууд, фенол, хүчил, хүнд металлын
ислүүд/

12. Үйлдвэрийн бохир ус. Үйлдвэрийн янз бүрийн салбарын бохир ус,
эдгээрийг хар металл, хими, нефть арьс шир, ноос боловсруулах үйлдвэр
хамгийн их хэмжээтэй гаргадаг. Ийм усны бараг 1/3 нь ямар нэг хэмжээгээр
янз бүрийн бодисоор бохирддог . Гэтэл одоогоор зөвхөн хагас нь л ямар нэг
хэмжээгээр цэвэрлэгээнд орж үлдсэн хэсэг нь тэр хэвээр байгалийн усан
санд ордог. Цэвэрлэгээний технологийн процесст 500 000 төрлийн бодис орж
ирдэг.
Бохирдуулагч бодисуудаас детергентүүд буюу синтетик угаах бодис маш
аюултай юм. Тэр нь усанд орохдоо их хөөс үүсгэж, усанд орох хүчилтөрөгч
саад болдог. Хорт бодисууд зөвхөн экологийн хувьд аюултай биш бас
тоосорхог бодис ууссанаар усны организмуудын амьсгалын эрхтнийг бөглөн
үхэлд хүргэдэг.
Байгалийн болон хүний хүчин зүйлийн нөлөөгөөр усанд биогаралтай
элементүүд их хэмжээгээр хуримтлагдахыг эутрофикаци гэдэг. Усны бохирдол
зөвхөн үйлдвэрийн районоор хязгаарлагдах урсгалын дагуу 20-30км, түүнээс ч
илүү зайд хүрч усыг бохирдуулдаг. Энэ нь тухайн бүс нутгийн цэвэр усны
хангамжид ихээхэн хор уршигтай.

14. • Дулааны нөлөөгөөр ус бохирдох.
Усны үндсэн бохирдуулагчид. 400 гаруй нэр төрлийн бодис усыг
бохирдуулдаг бөгөөд ус бохирдуулагчдыг үндсэнд нь химийн,
биологийн, физикийн гэж 3 ангилдаг.
Химийн бохирдуулагчдад хүчил, шүлт, давс, нефть,
нефтийн бүтээгдхүүнүүд, пестицидүүд хүнд металлууд,
диоксдууд гэх мэт орно.
Биологийн бохирдуулагч нь хамгийн аюултай. Вирус
/1700 орчим зүйл/ бактер нян бусад өвчин үүсгэч бичил
биетүүд , хөвд , хөгцний мөөгөнцөр хамаарагдана
Физикийн бохирдуулагчдад: цацраг идэвхт бодисууд,
хөвөгч хатуу хэсгүүд, шавар, шаар элслаг шавар орно.

15. Химийн хорт бодисууд усан сангийн ёроолд тунах үед эсвэл давхаргад
нэвчих үед чулуулгийн хэсгүүд дээр адсорбцлогдох, исэлдэн ангижрах,
тунадасжих гэх мэт процесс явагддаг тул ус өөрөө бүрэн цэвэршиж
чаддаггүй. Гүний усанд химийн хорт бодисууд нэвчимтгийн чанартай
хөрсөнд 10 км ба түүнээс цааш тархаж болно.
Нянгийн бохирдолтын үед эмгэг төрөгч нян вурис эгэл биетэн,
мөөгөнцөр гэх мэт илэрдэг. Энэ төрлийн бохирдолт түр хугацааны шинж
чанартай. Цацраг идэвхт элементүүд усаар шилжих нь маш аюултай.
Цацраг идэвхт элементүүдийг усанд хаях усны ёроолд хаягдлыг булах
үед бохирддог.
Механик бохирдолтонд усанд механик хольц /элс лаг шавар гэх мэт/
орсноор чанар нь мэдрэгдэхүйцээр өөрчлөгдөнө. Гадаргын усан дээрх
хатуу хаягдал мод бэлтгэлийн үлдэгдэл үйлдвэрийн ба аж ахуйн
хаягдал зэрэг нь усны чанар муутгаж амьд биеийн амьдрах нөхцөлд
сөргөөр нөлөөлдөг.
Дулааны бохирдолт гадаргуугийн усны температур ихэссэнээр усны
физик болон химийн бүтэц өөрчлөгдөж нян үржиж гидробионтууд өсч
хорт хий / хүхэрт устөрөгч метан/ ялгардаг. Үүний зэрэгцээ ус ногоорно.
Ариун цэвэр эрүүл ахуйн горимын дагуу усны температур зун 50С өвөл
3С-с илүү нэмэгдэх ёсгүй. Харин дулааны ачаалал нь 12-17 кдж/м3
хэтрэх ёсгүй.

16. •Анхаарал тавьсанд
баярлалаа