U.it101 lecture13

ВИРТУАЛ ТЕХНОЛОГИЙН ТЭНХИМ,
Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
Мэдээллийн Технологийн
www.emust.edu.mn
хэрэглээ - I
Код: U.IT101

IT101- Мэдээллийн Технологийн хэрэглээ - I
Байгууллагын үйл ажиллагаа, хууль эрх
зүйн асуудал
/ Corporate activities and Legal affairs/
Виртуал Технологийн Тэнхим, Е-НЭЭЛТТЭЙ ИНСТИТУТ
www.emust.edu.mn
2

Агуулга:
Үйл ажиллагааны судалгаа, үйлдвэрлэлийн
инженерчлэл
www.emust.edu.mn
3
3
1
Удирдлага зохион байгуулалт
Асуудал шийдвэрлэх аргууд
2

Агуулга:
5 Аюулгүй байдлын тухай хууль
www.emust.edu.mn
6
4
4 Оюуны өмчийн эрх
Ажил үйлчилгээний тухай хууль
Бусад хууль тогтоомж зааварчилгаа ба
инженерийн ёс зүй
7
8 Стандартчилал

U.IT101- Мэдээллийн Технологийн хэрэглээ – I
Мэдлэг Чадвар
www.emust.edu.mn
5
Энэ сэдвээр албан
байгууллагын үйл
ажиллагаа болон хууль
эрх зүйн асуудлын талаар
дэлгэрэнгүй танилцана.
Онолын хэсгийг сайтар
судалж хууль эрх зүйн
мэдээлэл болон ажил,
үйлчилгээндээ ашиглах
чадвартай болно.

1. Management and organization/Удирдлага зохион
байгуулалт/
Бизнесийн салбарт асуудлыг шийдвэрлэх, үйл ажиллагааны
хэрэгжилтийг дэмжих зорилгоор байгууллагын бизнесийн үйл
ажиллагаа, зорилго зорилт, холбогдох хууль тогтоомжийн
талаар ерөнхий ойлголттой болох нь чухал юм.
www.emust.edu.mn
6

1.1.1 Corporate philosophy and corporate objective
/Албан байгууллагын үзэл баримтлал болон зорилго/
www.emust.edu.mn
7
Албан байгууллагын үйл ажиллагааны гол зорилго нь ашиг
олох, нийгэмд хувь нэмрээ оруулах явдал юм. Албан
байгууллагын үзэл баримтлал болон зорилго нь үндсэндээ
өөрчлөгдөхгүй гэсэн зарчимтай байдаг. Гэсэн хэдий ч,
албан байгууллага нь хүрээлэн буй орчин, нийгмийн уур
амьсгал, технологи болон бусад хүчин зүйлүүдийн хувьд
өөрчлөгддөг. Өөрийн компанийн үзэл баримтлал болон
зорилтыг урт хугацааны турш биелүүлэхийн тулд албан
байгууллага ийм өөрчлөлтөд дасан зохицох чадавхыг бий
болгох ёстой.

CSR (Corporate Social Responsibility) нь албан байгуулагын
нийгэмд гүйцэтгэх ёстой үүрэг хариуцлагыг илэрхийлдэг. Ихэнх
албан байгуулагууд өөрсдийн вэб хуудсаар дамжуулан албан
байгууллагын нийгмийн хариуцлагын арга барилыг дэмжих,
олон нийтийн ашиг сонирхол, оролцогч талуудын итгэлийг
олохын тулд нийгмийн хариуцлагын тайлангаа нийтэлдэг.
Албан байгуулагууд нь зөвхөн ашгийн төлөө бус бүх оролцогч
талуудын байр сууринаас бизнесийг бий болгоход хүчин
чармайлтаа зориулах ёстой.
www.emust.edu.mn
8
1.1.2 Corporate social responsibility/Албан байгууллагын
нийгмийн хариуцлага/

Энэ нь олон нийтийн итгэлийг олох, компанийн шинэ үнэт
зүйлсийг бий болгоход чухал үүрэгтэй. Албан байгууллагын
үндсэн үүрэг зохицуулалтын хэрэгжилтийг хангах хуулийг
мөрдөх байдлаар албан байгууллагын үйл ажиллагааг хөтлөн
явуулах, аюулгүй байдлыг хангасан бүтээгдэхүүн үйлчилгээг
үзүүлж байна.
Цаашилбал, CSR нь байгаль орчны санаачилга, нийгмийн
халамжийн үйл ажиллагаа, орон нутгийн хамтын ажиллагаа
зэрэг асуудлыг хамруулах төлөвтэй болж байна.
www.emust.edu.mn
9
1.1.3 Corporate social responsibility/Албан
байгууллагын нийгмийн хариуцлага/

1.2. Management resources/Менежментийн нөөц/
Албан байгууллагын удирдлагын гол элементүүд буюу
байгуулагын нөөц нь "хүний нөөц , бараа материал, мөнгөн
хөрөнгө, мэдээлэл" юм.
People/Хүний нөөц/
Албан байгууллага талаасаа "хүний нөөц" гэсэн нэр томъёо нь
ажилчин, албан хаагчид юм. Хүн бол албан байгууллагын үйл
ажиллагааны хамгийн чухал эх үүсвэр юм. Албан байгууллагын
үзэл баримтлал, зорилго зорилтод нийцүүлэн тэднийг сургаж
хүний нөөцийн чадавхыг сайжруулдаг.
www.emust.edu.mn
10

Materials/Бараа материал/
Албан байгууллага талаасаа "бараа материал" гэсэн нэр
томъёо нь бараа бүтээгдэхүүн, эд хөрөнгийг хэлнэ. Харин аж
үйлдвэрийн салбарт үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмжийг хэлнэ.
Албан байгууллагын үйл ажиллагааг хөнгөвчлөхөд бие даасан
янз бүрийн материалууд тухайлбал компьютер, принтер,
хувилагч машин гэх мэт хэрэгтэй байдаг.
Зарим бараа материалууд чухал байдаг бол зарим нь чухал
бус байдаг. Ө.х албан байгууллагын үйл ажиллагаанд чухал ач
холбогдолтой болон чухал бус материалуудыг тодорхойлох нь
чухал юм.
www.emust.edu.mn
11

Money /Мөнгөн хөрөнгө/
Албан байгууллага талаасаа "мөнгөн хөрөнгө" гэдэг нэр
томъёо нь мөнгөн санг хэлнэ. Мөнгөн хөрөнгө нь материал
худалдан авах, үйлдвэрлэх мөн хүнийг хамгаалахад
хэрэглэгдэнэ. Мөн албан байгууллагын үйл ажиллагааны
гүйцэтгэлийг санхүүжүүлэх чухал эх сурвалж болдог.
Information /Мэдээлэл/
Албан байгууллага талаасаа авч үзвэл "мэдээлэл" гэсэн нэр
томъёо нь зөв шийдвэр гаргахад нөлөөлөх баримт бичиг,
өгөгдлийг хэлнэ. Мэдээллийг үр дүнтэй ашиглах нь бүтээмжийг
сайжруулж, нэмүү өртөг, үйл ажиллагааны төлөвлөлт, шинэлэг
санаа болон бусад эерэг үр дүнд хүргэж чадна.
www.emust.edu.mn
12

1.3 Business management/Бизнесийн удирдлага/
Бизнесийн удирдлага нь албан байгууллагын зорилтыг
биелүүлэхийн тулд удирдлагын нөөцийг тохируулах явдал юм.
Албан байгууллагын нөөцийн хэрэглээг нэмэгдүүлэх нь
үйлдвэрлэлийн үр дүнд маш чухал юм. Энэ зорилтыг
биелүүлэхийн тулд албан байгууллагууд PDCA
/ТХШҮ/(Plan/төлөвлөх/, Do/хийх/, Check/шалгах/, Act
/Үйлдэх/) циклийн ашигладаг. Энэхүү 4 шатлалт аргыг
хэрэгжүүлснээр бүтээгдэхүүний чанар болон үйл ажиллагаа
тогтмол сайжирдаг. ТХШҮ аргыг давтан гүйцэтгэх нь
бизнесийн удирдлагыг сайжруулах үндэс болдог.
www.emust.edu.mn
13

www.emust.edu.mn
14

1.4 Organizational structure of a corporation
/Албан байгууллагын бүтэц зохион байгуулалт/
www.emust.edu.mn
15
Албан байгууллага нь ашиг олох зорилгоор үйлдвэрлэл,
үйлчилгээ, борлуулалт гэх мэт эдийн засгийн үйл ажиллагаа
явуулдаг зохион байгуулалтын нэгж юм.
Ө.х Байгууллага нь нийтлэг зорилгоо хэрэгжүүлэхэд үйл
ажиллагаагаа чиглүүлж байгаа бүлэг хүмүүсийг зохицуулах
процесс мөн.
Явцуу утгаараа энд "хувьцаат компани" болон
"хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани" зэрэг
байгууллагууд хамаарна. Өргөн утгаараа Засгийн газраас
санхүүжүүлдэг албан байгууллагууд орно.

1.4.1 Structure of a corporation /Албан байгууллагын
бүтэц/
Албан байгууллага нь үр ашигтай үйл ажиллагаа явуулах
зорилгоор үүрэг чиглэлийн дагуу зохион байгуулагдсан
байгууллага юм. Байгууллагын зохион байгуулалтын бүтэц нь
маш олон янз байдаг. Үүнд: функциональ бүтэц, дивизиональ
бүтэц, матрицан бүтэц, прожект бүтэц гэх мэт.
www.emust.edu.mn
16

Functional organization /Функциональ бүтэц/
Функциональ бүтэц нь үйлдвэрлэл, борлуулалт, маркетинг,
нягтлан бодох бүртгэл, хүний нөөц гэх мэт ажлын хэсгүүдээр
бүтэцлэгдсэн бүтэц юм. Өөрөөр хэлбэл: Байгуулагыг тодорхой нэг
төрлийн ажлыг хариуцах чиглэлтэйгээр нэгж хэсгүүдэд хуваадаг.
Ийм төрлийн бүтцийн гол шинж чанар нь чанартай үр дүн гаргах
эсэх нь ажлын хэсэг бүрийн үйл ажиллагаанаас хамаарч байх юм.
Нэгж нь шууд болон шууд бус гэж байна.
Шууд бус нэгжид хүний нөөц, нягтлан бодох бүртгэл, ерөнхий үйл
ажиллагаа, мэдээллийн технологи зэрэг орно.
Шууд нэгжид худалдаа, үйлдвэрлэл, бараа материал зэрэг орно.
www.emust.edu.mn
17

www.emust.edu.mn
18
Функциональ бүтэц
Удирдлага
Борлуулалтын
хэлтэс
Үйлдвэрлэлийн
хэлтэс
Хүний нөөцийн
хэлтэс
Санхүүгийн
хэлтэс
Шууд нэгж Шууд бус нэгж

Hierarchical organization /Шаталсан бүтэц/
Шаталсан бүтэц гэдэг албан тушаалын гинжин хэлбэр юм.
Жишээ нь: шаталсан бүтцийн хувьд ерөнхийлөгчийн доор
нэгжүүд нь байрлана. Нэгжүүдийн доор янз бүрийн бизнесийн
сегмент хариуцаж байгаа хэсгүүд байрлана. Энэ бүтцийн гол
шинж чанар нь байгууллагын бодлогын тархалтыг
хөнгөвчлөхөд оршино.
www.emust.edu.mn
19

Шаталсан бүтэц
www.emust.edu.mn
20

Хуваагч системийн(дивизиональ) бүтэц/Divisional system
organization
Байгуулагыг бүтээгдэхүүн үйлчилгээний төрөл, газар зүйн
байрлал эсвэл хэрэглэгчдээр бүлэглэн удирдах бүтэц юм.
www.emust.edu.mn
21

Matrix organization/Матрицан бүтэц/
Функциональ ба бүтээгдэхүүний зохион байгуулалтын
хэлбэрүүдийн хосолсон бүтцийг матрицан бүтэц гэнэ. Энэ
бүтцийг ихэвчлэн томоохон аж ахуйн нэгж, олон улсын
байгууллагууд хэрэглэнэ.
www.emust.edu.mn
22

Матрицан бүтэц
www.emust.edu.mn
23

Project organization /Төслийн бүтэц/
Байнгын бүтцээс үйл ажиллагааны чиглэлийн дагуу
мэргэжлийн багууд болгон түр зүүр салбарлан үүсгэсэн бүтэц
юм. Энэ нь зөвхөн түр зуурынх бөгөөд зорьж байгаа үр дүндээ
хүрсэн үедээ татан буугдана.
www.emust.edu.mn
24

Төслийн бүтэц
www.emust.edu.mn
25

Departmental structure /Хэлтэсийн бүтэц/
Албан байгуулагууд гүйцэтгэх ажлын чиглэлээр нь
хэлтэсүүдийг үүсгэдэг.
Хэлтсийн бүтэц түүнийг гүйцэтгэх ажлын чиглэлээр нь
дараахи байдлаар нэгтгэж болно.
www.emust.edu.mn
26

Хэлтэс Ажлын чиг үүрэг
Хүний нөөц
/Human resource/
Ажилд авах болон ажилчдыг сургах ажиллагааг хийнэ.
Нягтлан бодох бүртгэл
/Accounting/
Албан байгууллагын бизнесийн дэд бүтцийг дэмжих, мөнгөн
хөрөнгийг удирдана. Ө.х Байгууллагын нягтлан бодох
бүртгэлийн хэлтэс нь байгууллагын хөрөнгийг удирдах болон
бизнесийн үр дүнд үнэлгээ хийнэ.
Үндсэн үйл ажиллагаа
/General affairs/
Хэлтэсүүдийг удирдах удирдлага.
Мэдээллийн систем
/Information systems/
Байгууллагын хүрээнд мэдээллийн системийг хөгжүүлэх,
удирдах үйл ажиллагааг явуулдаг. Системийн инженер,
програмист, системийн үйл ажиллагааны инженер зэрэг
нарийн мэргэжлийн хүмүүс ажилладаг.
Маркетинг /Marketing/ Зах зээлийн судалгааг хийнэ.
27

www.emust.edu.mn
28
Хэлтэс Ажлын чиг үүрэг
Судалгаа болон
хөгжүүлэлт /Research
and development/
Технологийн дэвшилийг нэвтрүүлэх болон шинэ
бүтээгдэхүүний судалгааг хийх .
Борлуулалт
/Sales/
Байгууллагаас нийлүүлсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг шууд
худалдан авагчдад худалдах болон төлбөрийг цуглуулах
Үйлдвэрлэл /Production/ Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх. Зарим байгууллагад үйлдвэрлэлийн
хэлтэс дотроо бараа материалын хэлтэс нь ордог.
Бараа материал
/materials/
Бизнесийн үйл ажиллагаа болон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд
шаардагдах бараа материалыг бэлтгэх

2. Үйл ажиллагааны судалгаа ба үйлдвэрлэлийн инженерчлэл
/OR(Operations Research) and IE (Industrial Engineering)/
Үйл ажиллагааны судалгаа нь бизнесийн удирдлагад гарч болох
асуудалд дүн шинжилгээ хийж шийдвэрлэх арга юм.
Үйлдвэрлэлийн инженерчлэл нь үйлдвэрлэлийн салбарын үйл
ажиллагаа болон үйлчилгээг сайжруулах арга юм.
Хүний нөөц, бараа материал, мөнгөн хөрөнгө, мэдээлэл зэрэг нь
бизнесийн үйл ажиллагааг явуулахад чухал нөлөөтэй. Мөн
удирдлагын болон салбарын түвшинд асуудлыг шинжлэх,
сайжруулах, шийдвэрлэхэд маш чухал юм. Үйл ажиллагааны
судалгаа болон үйлдвэрлэлийн инженерчлэлд үйл ажиллагааг
сайжруулах, шинжлэх, шийдвэрлэхэд бүх төрлийн график,
диаграмуудыг ашигладаг.
www.emust.edu.mn
29

Үйл ажиллагааг ойлгоход дараах ойлголтуудыг ашиглана.
Үйл ажиллагаа Дүрслэл
Ажлын урсгалыг дүрслэх Ажлын урсгал
Асуудлын бүтцийг дүрслэх Холбоост диаграм, мод диаграм,
төсөөтэй дүрслэл
Харилцаа хамаарлыг илэрхийлэх Матрицан диаграм, матрицан
өгөгдлийн шинжилгээ
Хугацааны өөрчлөлтийг илэрхийлэх Z график
Тархалтыг илэрхийлэх Тархалтын диаграм, портфель
Төлөвлөлт, удирдлагыг ашиглахад Gantt диаграм
www.emust.edu.mn
30

Workflow/Ажлын урсгал/
Ажлын урсгал нь үйл ажиллагааны гинжин холбоосыг
дүрсэлнэ.
Аль хэлтэс ямар ажил хийх болон хэлтэсүүдийн хоорондын
холбоог дүрслэхэд ажлын урсгалыг ашиглана.
www.emust.edu.mn
31

Workflow/Ажлын урсгал/
www.emust.edu.mn
32

Association diagram/Холбоо хамаарлын диаграм/
Холбоост диаграм нь асуудлын бүтцийг дүрслэхдээ учир
шалтгаан ба үр дагавар, зорилго ба арга зам хоорондын
холбоог сумаар дүрсэлдэг.
Шалгаан нь төвөгтэй байсан ч асуудлыг үндэслэлтэй
шийдвэрлэх шаардлагатай.
Энэ арга нь асуудлын шийдлийг олохын тулд асуудалд өөр өөр
өнцгөөс хандах олон тооны багийн санааг тусгах замаар хэд
хэдэн үе шаттай явагддаг.
www.emust.edu.mn
33

Association diagram/Холбоо хамаарлын диаграм/
www.emust.edu.mn
34

Tree diagram/Мод диаграм/
Энэ диаграм нь асуудлыг шийдвэрлэх арга замыг олохын тулд
зорилго , арга замын хоорондын холбоог шаталсан хэлбэрээр
илэрхийлэх арга юм.
Мод диаграм нь асуудлыг шийдвэрлэж үр дүнг гаргаж чадна.
www.emust.edu.mn
35

Tree diagram/Мод диаграм/
www.emust.edu.mn
36

Affinity diagram/Шинж чанарын диаграм/
Энэ диаграм нь өгөгдөл хоорондын харилцан хамааралыг
нэгтгэх, нэрлэгдсэн бүлэгт өгөгдлийг зохион байгуулах,
өгөгдөлд шинжилгээ хийхэд ашиглана. Энэ диаграм нь
тодорхойгүй асуудлыг тодруулж өгдөг.
www.emust.edu.mn
37

Affinity diagram/Шинж чанарын диаграм/
www.emust.edu.mn
38

Matrix diagram/Матрицан диаграм/
Матрицан диаграм нь шинжлэгдсэн хүснэгтийн өгөгдлийг мөр
баганад байрлуулан асуудлын хэлбэрүүд буюу тэдгээр
өгөгдлүүдийн хамаарлыг мөр баганын огтлолцлын цэгээр
дүрсэлдэг. Эдгээр огтлолцлын цэгүүд нь асуудлыг шийдвэрлэх
үр дүнтэй санааг илэрхийлнэ.
www.emust.edu.mn
39
Компанийн нэр Ур чадвар Үйлчилгээ
Барааг хугацаандаа
нийлүүлэлт
Үнэ
Компани A Маш сайн Дунд Сайн Муу
Компани B Дунд Сайн Сайн Дунд
Компани C Муу Дунд Муу Маш сайн
Компани D Маш сайн Дунд Муу Сайн
Компани E Сайн Маш сайн Дунд Сайн

Matrix data analysis/Матрицан өгөгдлийн шинжилгээ/
Матрицан өгөгдлийн шинжилгээний арга нь хэд хэдэн тоон
өгөгдөл болон тэдгээрийн хоорондын хамаарлыг матрицаар
илэрхийрж өгөгдлийн шинж чанарыг тодорхойлдог. Ойлгоход
хүнд их хэмжээний өгөгдлийн дүр зургийг гаргаж элемент
бүрийн шинж чанарыг мэдэх боломжийг олгодог.
www.emust.edu.mn
40

Matrix data analysis/Матрицан өгөгдлийн шинжилгээ/
www.emust.edu.mn
41

Z graph/Z граф/
Z граф нь Z хэлбэрийн шугамаар хугацааны чиг хандлагыг
илэрхийнэ. Жишээлбэл:
Графикт орлого, хуримтлагдсан орлого, нийлбэрийн өөрчлөлт
(сүүлийн нэг жилийн хугацаанд хуримтлагдсан)-ийг харуулна.
Хэрэв нийлбэрийн өөрчлөлтийг илэрхийлэх шугам өсөхөд
борлуулалтын үр дүн тогтмол байна, харин буурахад
борлуулалтын үр дүн буурна.
www.emust.edu.mn
42

www.emust.edu.mn
43

Distribution diagram/Тархалтын диаграм/
Тархалтын диаграм нь
элементүүдийн тархалтыг
харуулахдаа квадрант бүр нь
унаж байгаа элементийн тоог
дүрсэлнэ. Жишээлбэл:
Дараах график нь
борлуулалтын тасралтгүй
байдал, бүтээгдэхүүний ашигт
байдалын харьцааг илэрхийлнэ.
www.emust.edu.mn
44
Тархалтын элементийн диаграм

Portfolio/Портфель/
Энэ график нь тархалтыг
дүрслэнэ. Жишээлбэл:
Графикт борлуулалтын
хэмжээ болон зах зээлд
эзлэх хувийг дүрсэлнэ.
www.emust.edu.mn
45
Тархалтын мужийн диаграм

Gantt chart/Gantt график/
Gantt график нь bar-аар ажлын хуваарь болон үр дүнг
илэрхийлнэ. Хэвтээ тэнхлэгт цаг, өдөр, сар гэх мэт утгуудыг,
босоо тэнхлэгт биеэ даасан ажил эсвэл төслүүдийг тэмдэглэнэ.
www.emust.edu.mn
46
Гантын график

2.2 Job analysis and operational planning/Ажлын
шинжилгээ, үйл ажиллагааны төлөвлөлт/
Хүснэгт болон график нь өгөгдлийг шинжлэхэд ашиглагдах
бөгөөд график нь бизнесийн үйл ажиллагааг сайжруулахад
тусладаг. Ажлын шинжилгээ болон өгөгдлийн төлөвлөлт хийх
аргуудыг дараах хүснэгтэд хураангуйлан үзүүллээ.
www.emust.edu.mn
47
Үйлдэл График
Ажлын нөлөөллийг илэрхийлэх Парето график, ABC шинжилгээ
Ажлын дараалал болон өдрийн
тоог илэрхийлэх
Суман диаграм

www.emust.edu.mn
48
Хүснэгтийн үргэлжлэл
Тархалтуудыг илэрхийлэх Тархсан диаграм, гистограмм
Олон элементүүдийг харьцуулах
Радар график
болон тэнцвэржүүлэх
Үйл ажиллагааны төлвийг
илэрхийлэх
Хяналтын график
Том, жижиг холбоосыг илэрхийлэх Bar график
Харьцааг илэрхийлэх Pie график
Хугацааг илэрхийлэх Шугаман график
Таамаглалыг илэрхийлэх Регрессийн шинжилгээ

Pareto chart /Парето график/
Энэ график нь буурах эрэмбээр зохион байгуулагдсан олон
утгуудыг bar графикаар, элементүүдийн хуримтлагдсан
утгуудыг шугаман графикаар хамт дүрсэлнэ. Жишээлбэл:
Доорхи графикт персональ компьютер, угаалгын машин гэх
мэт гэр ахуйн цахилгаан хэрэгсэлүүдийн борлуулалтын
хэмжээг дүрсэлсэн байна.
www.emust.edu.mn
49

www.emust.edu.mn
50

ABC analysis/ABC шинжилгээ/
Энэ шинжилгээний арга нь хэд хэдэн элемент(бүтээгдэхүүн)-
ийн ач холбогдол болон давуу талыг тодорхойлох арга юм.
Мөн борлуулалтын стратеги, менежмент, бараа материалын
хяналт зэрэг бизнесийн удирлагын олон асуудлуудад
хэрэглэгдэнэ. Энэ арга нь элементүүдийг ач холбогдолоор нь
буурах дарааллаар зохион байгуулахдаа гурван хэсэгт хуваан
дүрсэлсэн Парето диаграмыг ашиглана. Ерөнхийдөө 70%
хүртэлх нь А бүлэг, 70-90% нь В бүлэг, үлдсэн нь С бүлэг
байна.
www.emust.edu.mn
51

Доорхи графикт персональ компьютер, агааржуулагч хоёр
нийт борлуулалтын 70%-ийг бүрдүүлж байна. Тиймээс эдгээр
хоёр илүү ач холбогдол бүтээгдэхүүн гэдгийг харуулж байна.
www.emust.edu.mn
52

Arrow diagram/Суман диаграм/
Энэ арга нь маш сайн үйл ажиллагааны төлөвлөгөө бэлтгэдэг арга
юм. Ажил болон түүнийг гүйцэтгэх хоногийн тоо хоёрын хоорондох
дараалсан холбоог сумаар дүрсэлнэ.
Жишээ нь: Доорхи диаграмд E нь ажил, C, D –д ажлуудыг хийгдэж
дууссаны дараа л хийгдэж эхэлнэ гэдгийг харуулж байна.
www.emust.edu.mn
53
Зураг . Суман диаграм

Scatter diagram/Тархсан диаграм/
" Тархсан диаграм" нь Х ба Y-тэнхлэг дээр хоёр өгөгдлийн
хоорондын хамаарлыг харуулна.
Жишээ нь: Температур болон хүйтэн ундааны борлуулалтын
хэмжээг дүрсэлж байна.
Эерэг хамаарал: Температур нэмэгдэхэд, хүйтэн ундааны
борлуулалт нэмэгдэнэ.
Сөрөг хамаарал: Температур буурахад, халуун ундааны
борлуулалт буурна.
Хамааралгүй: Сэтгүүлийн борлуулалт болон температур 2-ын
хоорондын хамаарлыг дүрсэлж байна. Энэ 2 утга хоорондоо
ямар нэгэн хамааралгүй.
www.emust.edu.mn
54

www.emust.edu.mn
55

Radar chart/ Радар график/
Энэ графикийг хэд хэдэн
элементийг харьцуулах
тэнцвэржүүлэхэд ашиглана.
Жишээ нь: графикт оюутны
хэд хэдэн хичээлийн
шалгалтын онооны
тэнцвэржилтийг харуулж
байна.
www.emust.edu.mn
56

Control chart/Хяналтын график/
Хяналтын график нь шугаман график ашиглан үйл
ажиллагааны төлөв байдлыг илэрхийлнэ.
Жишээ нь: графикт доорх шалгуур үзүүлэлтийг жигд биш
цэгээр дүрсэлсэн.
 Ямар ч цэг дээд болон доод хяналтын хязгээрын гадна талд
байна.
 Хэрэв зургаа болон түүнээс их цэгүүд төв шугамын дээд
болон доод мөрөнд байвал 6-р цэг болон түүнээс дээших цэг
байна.
Эдгээр шалгууруудаар доорхи графикийн алдаатай 3 цэгийг
тэмдэгэсэн байна.
www.emust.edu.mn
57

Control chart/Хяналтын график/
www.emust.edu.mn
58

Histogram/Гистограмм/
Гистограмм нь тоологдсон өгөгдөл дэх зарим бүлгүүдийн
дугаараар хуваагдсан элементүүдийг бүлэг тус бүрийн
элементийн тоогоор илэрхийлэх арга юм.
Гистограммаар мэдээллийн ерөнхий дүр зураг, төв байрлал,
өөрчлөлтийн хүрээ гэх мэтийг илэрхийлж болно.
Дараах жишээнд үүрэн телефон хэрэглэгчдийн судалгааг “Х”
хотод насны бүлгээр нь харуулав. Хамгийн түгээмэл хэрэглээ
нь 21-30 насанд, үүний дараа 19-20, дараа нь 31-40, хамгийн
бага нь 51-ээс дээш насныхан байна.
www.emust.edu.mn
59

www.emust.edu.mn
60

Bar graph/Bar график/
Bar график нь хэд хэдэн
элементийг бусадтай нь
харьцуулдаг график юм.
Жишээ нь:
Борлуулалтын үр дүнгүүдийг
борлуулалтын гүйцэтгэгч тус
бүрээр нь, борлуулалтын
хэмжээг хэд хэдэн сараар нь
харьцуулж чадна.
www.emust.edu.mn
61
Зураг . Харьцуулалтын график

Pie chart/Pie график /
Pie график нь графикийг
бүрдүүлэгч элемент
бүрийн эзлэх хувь болон
хувийн жинг илэрхийлнэ.
www.emust.edu.mn
62

Line chart /Шугаман график/
Энэ график нь нэг тэнхлэгийн дагуу тоон утгуудыг тэмдэглэж
тэмдэглэгдсэн утгуудыг шугамаар холбон дүрсэлдэг. Энэ
график нь тодорхой хугацаан дах өөрчлөлтийг дүрсэлнэ.
www.emust.edu.mn
63

Regression analysis /Регрессийн шинжилгээ/
Регрессийн шинжилгээ нь 2 өөр төрлийн өгөгдлийн хоорондын
хамааралын холбоосыг шулуун шугамаар илэрхийлсэн тархсан
диаграмаар дүрсэлнэ. Хэрэв хоёр өгөгдөл нь "х" болон "у" бол
y=ax+b гэсэн шугаман регресс хэлбэрээр илэрхийлж болно.
Энэ тохиолдолд а нь шугаман регресийн налуу, b нь у тэнхлэг
дээрх хэрчим болно. Жишээ нь:
Хэрвээ жилийн дундаж температурыг таамаглаж чадаж байвал
ундаа борлуулах хэмжээг таамаглаж болно. Ингэснээр ундаа
үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүний захиалах хэмжээг тодорхойлоход
туслана.
www.emust.edu.mn
64

Шугаман регресс нь "хамгийн бага квадратын арга " ашиглан
цэгээс шулуун хүрэх хамгийн бага замыг тооцоолдог.
www.emust.edu.mn
65

2.3 Decision-making /Шийдвэр гаргалт /
Компани ашигтай ажиллахын тулд үр ашигтай үйл ажиллагаа
явуулахад гарах зардлуудыг тусгасан байх шаардлагатай. Үр
дүнтэй шийдвэр гаргахад асуудал шийдвэрлэх дараах аргуудыг
ашиглаж болно.
Cause and effect diagram/Шалтгаан болон нөлөөллийн
диаграм/
Энэ диаграмын дүрслэл нь загасны араг ястай төстэй
хэлбэртэй бөгөөд тодорхой шалтгааны улмаас үүссэн
асуудлын нөлөөллийг дүрсэлнэ. Үүнийг загасны ясан диаграм ч
гэж нэрлэдэг бөгөөд олон шалтгаануудыг нэгтгэх дүрслэхэд
ашиглана.
www.emust.edu.mn
66

Cause and effect diagram /Шалтгаан болон
нөлөөллийн диаграм/
www.emust.edu.mn
67

Simulation/Загварчлал/
Загварчлал гэдэг нь бодит таамаглалын нөхцлүүдэд суурилан
бодит нөхцлийг дуурайсан туршилт юм. Загварлал хийх
дараах аргууд байна.
Linear programming /Шугаман програмчлал/
Тодорхой төрлийн асуудал шийдвэрлэхэд тодорхой
хязгаарлалтын олонлогын дор нөөцийг хамгийн үр дүнтэй
хуваарилах замыг олох загвар юм.
www.emust.edu.mn
68

Queueing theory /Дарааллын онол /
Дарааллын онол нь үйлчилгээний нөхцөлд дэх хэрэглэгчийн
хүлээх хугацаа болон дарааллийн уртад шинжилгээ хий загвар
юм.
Жишээ нь: банкны теллерийн цонх нь үйлчлүүлэгчийн ирсэн
цаг, цонхны дугаар, үйлчилгээний дундаж хугацаанд
шинжилгээ хийнэ.
www.emust.edu.mn
69

Inventory control/Бараа материалын удирдлага/
Бараа материалын удирдлага нь компанийн бизнесийн
удирдлагын үндэс суурь нь юм. Хэрвээ бараа материал хэт их
эсвэл хангалтгүй байгаа бол эрэлт ба нийлүүлэлтийн
тэнцвэрээс гарч, бараа материалын зардал хэт их нэмэгдэж,
бүх компанийг нөөцийн дарамтанд оруулна. Бараа
материалыг удирдах дараах аргууд байна.
www.emust.edu.mn
70

Kanban system/Канбан систем/
Энэ нь "JIT (Just-In-Time) system" буюу "Яг цагтаа " систем гэж
нэрлэгдэх " Канбан систем" нь хэрэгтэй үед шаардлагатай
хэмжээгээр хэрэгтэй байгаа зүйлийг худалдан авах арга юм.
Дараагийн үйлдвэрлэлийн шатанд одоогийн үйлдвэрлэлийн
шат тохирч байхаар өмнөх шатнаас шаардлагатай зүйлийг
худалдан авах замаар хамгийн багаар агуулахад хадгалдаг.
Бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхэд үйлдвэрлэж эхлэх үеэс дуусах
үе хүртэлх хугацаа, эд ангиудын тоо ширхэгийг ажлын тайланд
дэлгэрэнгүйгээр тусгадаг.
www.emust.edu.mn
71

Materials Requirements Planning MPR/Материалын
шаардлага төлөвлөлт/
MPR нь тухайн нэг хэсгийн худалдан авах шаардлагатай тоо
хэмжээг нарийн тооцоолох үйлдвэрлэлийн төлөвлөлтийн арга
юм. Үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөөний дагуу нэгж хэсгийн нийт
тоо хэмжээ нь тооцоологдсон байх шаардлагатай бөгөөд
цэвэр шаардагдах хэмжээ нь бараа материалд байрлуулсан
хэмжээнээс хасаж тооцно.
www.emust.edu.mn
72

Economic ordering quantity/Эдийн засгийн захиалгын
хэмжээ/
Бараа материалыг нөөцлөхдөө захиалга хийх оновчтой тоо
хэмжээг тооцоолох арга юм. Захиалгын зардал, бараа
материалын тээвэрлэлтийн зардалыг бага байлган бараа
материал нөөцлөх нь биенесийг ашигтай байлгахад маш чухал.
www.emust.edu.mn
73

Тайлбар
Захиалгын
зардал
Нэг захиалгатай холбоотой зардал. Их хэмжээтэй
бага зардалтай захиалгын нийт зардал
Бараа
материалын
тээвэрлэлтийн
зардал
Бараа материалыг хадгалахад зориулсан
зардал. Бараа материал их хэмжээтэй байх,
удаан хугацаагаар байхад энэ зардал нэмэгдэнэ.
Бараа
материалын
нийт зардал
Захиалгын зардал болон тээвэрлэлтийн
зардалын нийлбэр
www.emust.edu.mn
74

www.emust.edu.mn
75

Inventory valuing method/Бараа материалын
үнэлгээний арга/
Бараа материалын үнэлгээний арга нь бэлэн байгаа нөөцийг түүний
мөнгөтэй адилтгах хөрөнгөөр орлуулан үнэлэх арга юм. Үнэлгээний
хэд хэдэн арга байдаг.
1. First-in first-out method /эхэлж орсон нь эхэлж гарах
арга/
Хугацааны төгсгөлд зарагдсан хууяин барааны хэмжээг тооцоолно.
2. last-in first-out method/Сүүлд орсон нь эхэлж гарах арга/
Хугацааны төгсгөлд зарагдсан шинэ бутээгдэхүүний хэмжээг
тооцоолно.
www.emust.edu.mn
76

Inventory valuing method/Бараа материалын
үнэлгээний арга/
3. Average cost method /Дундаж үнийн арга /
Хугацааны төгсгөлд бэлэн байгаа бүтээгдэхүүний дундаж үнэд
үндэслэн тооцоолно.
4. Specific identification method/тусгай тодорхойлолтын
арга /
Хугацааны төгсгөлд тусгай бүтээгдэхүн бүрийн бодит үнэд
үндэслэн бараа материалын хэмжээг тооцоолно.
www.emust.edu.mn
77

Depreciation /Элэгдэл/
Машин тоног төхөөрмж, барилга байшин гэх мэт бусад үндсэн
хөрөнгүүд тодорхой хугацааны дараа үнэ цэнээ алддаг. Үүнийг
хоргдол гэнэ. Татварын хуулинд тайлант хугацаанд хорогдлыг
тооцох байх ёстой гэж заасан байдаг. Үүнийг элэгдэл гэнэ.
Элэгдэлийг тооцох 2 арга байдаг.
1. Straight-line method /Шулуун шугамын арга/
Санхүүгийн тайлант үе болгонд худалдан авах үнэ тогтмол
хэмжээгээр буурна .
www.emust.edu.mn
78

2. Declining-balance method/Буурах балансын арга/
Элэгдлийг тооцох энэ арга нь худалдан авах бодит үнээс
бүтэн элэгдэлийг хасаж тооцно. Энэ нь элэгдэл тооцогдоогүй
балансыг тайлант хугацаа бүрт тодорхой хувиар бууруулан
бодно.
www.emust.edu.mn
79

3. Problem-solving methods /Асуудал шийдвэрлэх
аргууд /
Асуудал шийдвэрлэх дараах үндсэн аргууд байна.
3.1 Brainstorming/Санал бодлоо уралдуулах/.
Энэ арга нь бүлэг хүмүүс шинэ санаа олохын тулд тодорхой
дүрмийн дагуу ухаанаа уралдуулах арга юм. Энэ арга нь
дараах дүрмүүдийг мөрдөнө.
 No criticizing/Шүүмжлэлгүй/
Шүүмжлэх болон бусад хүмүүсийн санаанаас алдаа хайж
болохгүй. Ингэснээр хүмүүс санаа бодлоо чөлөөтэй
илэрхийлэхээс зайлсхийдэг.
www.emust.edu.mn
80
relax in.

 Quantity over quality. / Чанараас дээгүүр тоо /
Богино хугацаанд олон санал гаргахыг хичээх. Олон санаанаас маш
сайн шийдлийг олж болно.
 No constraints/ Хягаарлалтгүй/
Бий болсон болон үндсэн санаануудаа ямар нэгэн
хязгаарлалгүйгээр чөлөөтэй ярилцах. Ингэснээр гол болон дагалдах
хэсгээсээ хазайж нээлт болохоор санаанууд нуугдах тайлтай.
 Combine and piggyback/ Чухал бус зүйлийг гол зүйлтэй
нийлүүлэх/
2 санааг нийлүүлэх болон хэн нэгний санааг сайжруулах. Ингэснээр
сайн санааг гаргаж ирэх боломжтой.
www.emust.edu.mn
81

Энэ аргыг товчоор тайлбарлавал:
Асуудал шийдвэрлэх дараах үндсэн аргууд байна.
 Нэг бүлэгт 5-8 оролцогч байна.
 Бүх оролцогчдын үахирах захирагдах түвшин ижил байж
үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх
 Гишүүд амарч болохуйц хурлын танхим байх
 Удирдагч нь гишүүдийн урам зоргийг нэмэгдүүлэх уур
амьсгалыг бий болгох
 Нэгээс илүү цагаар ажиллавал завсарлага авна.
www.emust.edu.mn
82
relax in.

3.2 Buzz session/Албан бус зөвлөгөөн/
Энэ арга нь зохион байгуулалтгүйгээр уулзалт зөвлөгөөн
зохион байгуулж жижиг бүлгүүдийн санааг цуглуулах арга юм.
Энэ хэлэцүүлэг нь дараах байдлаар явагдана.
www.emust.edu.mn
83

Buzz session
www.emust.edu.mn
84

Оюуны өмчийн эрх гэдэг нь бүтээлч үйл ажиллагаанаас үүссэн
бүтээлүүдийг хамгаалах зорилготой эрх юм. Оюуны өмчийн
эрхийг дараахи байдлаар ангилдаг. Үүнд:
 Оюуны эрх
 Зохиогчийн болон үл хөдлөх хөрөнгийн эрх
 Үйлдвэрлэлийн өмчийн эрх
 Патентын эрх
 Ашигтай загварын эрх
 Дизайны эрх
 Худалдааны эрх гэх мэт багтана.
www.emust.edu.mn
85
4.Оюуны өмчийн эрх/Intellectual property rights/.

www.emust.edu.mn
86
Зураг 1. Оюуны өмчийн эрхийн бүтцийн схем

Зохиогчийн бүтээлийг хамгаалах/Copyright/.
www.emust.edu.mn
87
Энэ эрхэд зохиогчийн эрх, түүний бүтээлийг хамгаална.
Зохиогчийн эрх нь анхандаа түүхийн болон тосон будгийн
зургийг хамгаалах зорилгоор хэрэгжиж байсан ба компьютер,
мэдээллийн өгөгдөл зэргийг хамгаалах асуудлын хүрээнд
өргөжиж эхэлсэн байна.
Түүнчлэн хувийн өмч, зарим бүтээгдэхүүнүүдийг үйлдвэрлэх
гээд өргөжиж том хүрээг хамрах болсон нь зохиогчийн эрх нь
ёс суртахууны эрхтэй салшгүй холбоотой юм гэдгийг илтгэж
байна.

www.emust.edu.mn
88
Зохиогчийн эрхийг хамрах хүрээнд: Програм, мэдээллийн бааз,
вэб сайт, дизайн, цуглуулга, киноны ажил(бүтээл) гэх мэт
багтана.
Зохиогчийн эрхийг дараахь хугацаагаар хамгаална. Үүнд:
- Зохиогч нас барсанаас хойш 50 жил доторхи үргэлжлэх
хугацаа
-Зохиогчийн ажиллаж буй албан байгууллага нь бүтээлийг
хэвлүүлсэнээс хойш 50 жил доторхи үргэлжлэх хугацаа
-Киноны ажлыг(бүтээлийг) 70 жилд гэх мэт тус тус
хамгаална. Мөн ийм хэлбэрийн эрхийг бүртгүүлэх шаардлагагүй
байдаг байна.

www.emust.edu.mn
89
Зохиогчийн бүтээлийг хамгаалах/Copyright/
Ёс суртахууны эрх/Moral rights/.
Ёс суртахууны эрх нь зөвхөн тэдний бодол санаа, сэтгэл, ухамсрыг
хамгаалахын тулд зохиогч эзэмшиж байгаа үйл явц юм.
Мөн ёс суртахууны эрхийг хүнд шилжүүлэх юмуу үе залгамжилж
болдоггүйгэрээ бусдаасаа ялгаатай байдаг.

Хүснэгт 1. Ёс суртахууны эрхийн хэлбэрүүд
Ёс зүйн эрх /Moral rights/ Шинж тэмдэг/Description/
Хэвлэх эрх /Right to publication/ Хэвлэх цаг ба аргачлалыг шийдэх эрх
Жинхэнэ зохиогчийн нэр тавих/Right
of real name announcement/
Зохиогчийн нэр тавих эрх
Засварлан өөрчилөхөөс сэргийлэх
/Right of avoidance of modification/
Зөвшөөрөлгүй өөрчлөлтөөс урьдчилан сэргийлэх
www.emust.edu.mn
90

Зохиогчийн гар бичмэл
Редактор
Зураг 2. Ном хэвлэлтийн үйл ажиллагааны бүтэц
www.emust.edu.mn
Хэвлэгдсэн ном
Зөвшөөрөлгүйгээр хасагдсан хэсэг

www.emust.edu.mn
92
Зохиогчийн ба өмчийн эрх/Copyright and property rights/.
Энэ нь зохиогчийн бүтээл ба ажлыг хамгаалдаг эрх юм. Энэ эрх нь
зохиогчийг нас барсаны дараа 50-н жил, бүтээл гарсны дараа 50-н
жилийн хүчинтэй байдаг. Мөн энэхүү эрхийг зарж ба залгамжилж
болдог байна. Доорхи хүснэгтэнд бүтээлийн төрлүүдийг харуулав.

Хүснэгт 2. Оюуны өмчийн эрхийн бүтээлийн төрлүүд
Төрлүүд/Types/ Шинж тэмдэг/Description/
Дахин үйлдвэрлэх эрх/Right of
reproduction/
Дуу, зураг, хуулбар г.м ажлуудыг дахин үйлдвэрлэх
болон хуулбарлах эрхтэй байх
Орчуулах эрх/Right of
translation/
Орчуулах болон засах эрх
Түрээслэх эрх/Right of public
rental/
Дахин хуулбарлах эрх
Түгээх эрх /Right of public
transmission/
Мэдээлэл хуваалцах болон зурагт, ФМ-ээр цацах эрх
Үзүүлэх эрх /Right of
screening/
Кино театрт гаргах эрх
Унших эрх /Right of recitation/ Ажлын шугамаар унших эрх
www.emust.edu.mn
93

www.emust.edu.mn
94
Цахим хэлбэрийн оюуны бүтээл хамгаалах эрх/Intellectual
property rights for websites/.
Зохиогчийн эрхийн нийтлэлд дэлгэрэнгүй ажлын дарааллын
мэдээлэл өгч буй вэб сайтад энэ тухай тэмдэглэгдээгүй байдаг
байна.
Зохиогчийн эрхэд бүтээгдэхүүн нь бүтээлч байдлаар уран зохиол,
ШУ, урлаг болон хөгжмийн тухай тусгагдсан байдаг бол үүнээс
үзэхэд вэб сайтын асуудал голлон орж мөн түүнчлэн хамгаалагдсан
байх естой байдгийг энэ хэсгээс харж болно.
Хэрвээ гаднаас вэб сайт бэлдэх хүсэлт ирсэн үед зохиогчийн эрх
хэнд хамаарах нь тодорхой байх нь чухал. Вэб сайтад байгаа
мэдээлэл бусдаас хуулбарлаагүй болон зохиогчийн эрхийг
зөрчихгүй байх хэрэгтэй юм.

www.emust.edu.mn
95
Програм хангамжийн хуулбарлалтыг хориглох заалт/Right to
decline program reproduction/.
Зохиогчийн эрхийг эзэмшигчийн зөвшөөрөлгүй дахин програм
хангамжийг үйлдвэрлэх нь хатуу хориотой. Олон нийтийн болон
худалдааны програм хангамж нь худалдсан үед тодорхой гэрээтэй
байдаг. Ерөнхийдөө програм хангамжийг хуулбарлах нь зөвхөн
нөөц болгох зориулалтаар байдагт оршино.
Аж үйлдвэрийн өмчийн эрхтэй холбоотой хууль тогтоомж
/Legislation concerning industrial property rights/
Аж үйлдвэрийн өмчийн тухай эрхэд шинэ бүтээл, загвар болон аж
үйлдвэрийн салбарын бүтээгдэхүүний лого тэмдэгүүд ордог.
Эдгээр эрхүүд энэ албан байгууллагын патентад хамаардаг байна.

Хүснэгт 3. Аж үйлдвэрийн өмчийн эрхийн бүтээлийн төрлүүд
www.emust.edu.mn
96
Аж үйлдвэрийн
өмчийн эрх /Industrial
property right/
Хамгаалах хүрээ
/Scope of protection/
Холбогдох
хуулиуд /Related
regislation/
Хамрах хугацаа
/Term of
protection/
Патентын эрх /Patent
rights/
Нээлт ба санаанууд Патентын хууль 20 жил
Загварын эрх /Model
rights/
Нэг зүйлийн хэлбэр,
бүтэц холбоотой
санаа
Загварын тухай
хууль
10 жил
Худалдааны тэмдэгийн
эрх/Trademark rights
Тэмдэг,
бүтээгдэхүүн,
барааны тэмдэг
Дизайны тухай
хууль
20 жил
Зохиомжийн эрх/Design
rights/
Загвар, зураг төсөл Бараа тэмдгийн
тухай хууль
10 жил /сунгаж
болно/

www.emust.edu.mn
97
Лицензийн гэрээ /license contract/.
Лицензийн гэрээ нь програм хангамжийн лицензийг худалдан авах
гэрээ юм. Лицензид компьютерийн тоо ихэд хамааралтай. Хэрвээ
албан байгууллага эсвэл сургуулиуд програм хангамжийг их
хэмжээгээр суулгах бол их хэмжээний лицензийг гэрээгээр авдаг.
Програм хангамжийн гэрээг ашиглах заалт нь ихэвчлэн 1
компьютер ба 1 хэрэглэгчийг бүртгэдэг. Гэхдээ лицензийн гэрээгээр
1 програм хангамжийг нилээд хэдэн компьютер болон хэрэглэгч
ашиглаж болох боломжтой. Энэ нь үнийг бууруулахаас гадна үргүй
зардалыг бууруулдаг.

Програм хангамжийн лиценз/Software license/.
Програм хангамж нь зохиогчийн эрх хуулийн дагуу хамгаалагдсан
байдаг.
Програм хангамжийг аливаа нэгэн зүйлд хууль бусаар хуулбарлах
нь тодорхой зохиогчийн эрхийг зөрчих, гэмт үйлдэл гэж үздэг.
Зохиогчийн эрхийн тухай хуулийн дагуу хамгаалалтын хүрээг
доорхи хүснэгтээр харуулав.
www.emust.edu.mn
98

Хүснэгт 4. Програм хангамжийн лицензийн төрлүүд
www.emust.edu.mn
99
Хамрах хүрээ /Area/ Хамгаалах хүрээ /Scope of
protection/
Хамгаалагдаагүй /Not
protected/
Програм ба
ойролцоо юмс
Програм /Бүх төрлийн програм/ Алгоритмд • Хэл хөтөлбөр
• дүрэм журам• програмын
шийдэл
Дата ба ойролцоо
юмс
Мэдээллийн сан Мэдээллийн сан
Mултьмедиа ба
ойролцоо юмс
Цахим хуудас, дуу бичлэг, зураг,
хөдөлгөөнтэй зураг г.м

Аюулгүй байдлын тухай хууль/Laws on security/.
Компьютертай холбоотой гэм хэрэг нэмэгдэхийн хирээр хууль ёсны
хамгаалалтын асуудал гарч ирж байна. Мэдээлэлгүй компьютер
ашиглалтыг хориглох акт нь хууль ёсны хамгаалалттай болгох
энгийн жишээ юм.
Мэдээлэлгүй компьютер ашиглалтыг хориглох акт/Act on the
prohibition of unauthorized computer access/.
Мэдээлэлгүй компьютер ашиглалтыг хориглох акт нь 1999 оноос
хэрэгжиж эхэлсэн.
Энэхүү актын зорилго нь: Мэдээлэлгүй компьютер ашиглалтыг
хориглох хууль ёсны болгох хүрээнд ашигласан үед гэмт хэрэг гэж
үзэн хэрхэн зохицуулах талаар доор дурьдав.
www.emust.edu.mn

1.Таниулах кодыг зөвшөөрөлгүй өөр хүний нэр дээр хийх акт/Act of
inputting an identification code for another person without
permission/.
Хэрэглэгчийн ID болон паспортыг зөвшөөрөлгүй ашиглан албан
ёсны хэрэглэгчийн компьютерийг өөрчилөх ашиглах үед
ашиглалтыг зогсооно.
2.Нэвтрэх болон таних кодын оронд өөр команд эсвэл өөр
мэдээлэл оруулах акт/Act of inputting information or a command
other than an identification code/.
Нээлттэй порт болон хамгаалалтыг ашиглан зөвшөөрөгдөөгүй
аргаар компьютерт системийг өөрчилөх эсвэл ашиглахын тулд
хамгаалалтыг устгах тохиолдолд компьютер ашиглалтыг
зогсооно.
www.emust.edu.mn
101

www.emust.edu.mn
102
1 болон 2 дахь тохиолдолд авах торгууль болон арга хэмжээ:
авах арга хэмжээ нь 1 жилээс хэтрэхгүй эсвэл мөнгөн торгууль
хүлээлгэнэ.
3. зөвшөөрөгдөөгүй компьютер ашиглах акт/Act of facilitating
unauthorized computer access/.
Зөвшөөрөгдсөн компьютер болон хэрэглэгчийн ID болон
паспортыг зөвшөөрөгдөөгүй компьютерт ашиглуулах зорилгоор
өгөх, ашиглахад хялбар болгох. Авах арга хэмжээ торгууль:
мөнгөн торгууль хүлээлгэнэ.

Ажил үйлчилгээний тухай хууль/Laws on labor and
transaction/. Хөдөлмөр буюу үйл ажиллагааг хуульчлах үндсэн
зорилго нь хөдөлмөрлөх үйл ажиллагааны нөхцөлийг хангах л
зорилготой.
Хөдөлмөрийн хууль /Laws on labor/.Энд ажлын болон хөдөлмөрийн
гэрээг хуулчилсаныг оруулж өгдөг.
Хөдөлмөрийн стандартын акт/Purpose of labor standards
act/.Хөдөлмөрийн стандартын акт нь ажил болон хөдөлмөрийг
хуульчилахад албан ёсны болгох энгийн нэг хэсэг юм. Өдөр тутмын
хөдөлмөрлөх нөхцөл нь энэ актаар өдөрт 8 цаг ажиллах, илүү цагаар
ажиллах, урамшуулал, дундаж амьжиргаанд тохирох цалин өгөх
зэрэг юм. Энэ актын зорилго нь ажил олгогчидтой харьцуулахад
нийгэм эдийн засгийн хангалт муутай ажилчидыг хамгаалах л явдал
юм.
www.emust.edu.mn

Ажил хөдөлмөрийн стандартын актын тодруулга/Scope of
application for labor standards act/.
Хөдөлмөрийн стандартын акт нь бүх үндэстэн ба бүх салбарыг
хамарна. Мөн садангийн хамааралгүй 1 ажилчинг ажиллуулахад ч
бас хамаарна. Ингэж хуульчилах нь ажилчидыг хамгаална гэхдээ
ажил олгогчид хамаарахгүй(бизнесийн үйл ажиллагаатай).
Хориглосон заалтыг зөрчсөн үед авах арга хэмжээ
торгууль/Prohibited actions and penal provisions/.
Хөдөлмөрийн стандартын актаар дараахи арга хэмжээг ажил
олгогч зөрчсөн нөхцөлд авна.
www.emust.edu.mn

Хүснэгт 5. Хориотой заалтын тухай хуулийн төрлүүд
Хориотой заалт үйлдэл/ Prohibited act / Авах арга хэмжээ торгууль/Penal provision/
Хүчээр ажиллуулах/Forced labor/ Засан хүмүүжүүлэх газарт нэг жилээс багагүй 10
жилээс хэтрэхгүй арга хэмжээ авах эсвэл мөнгөн
торгууль ноогдуулах
www.emust.edu.mn
Хүнд хатуу нөхцөлөөр хангах эсвэл
цалингийн доод хэмжээг зөрчих/Intermediate
exploitation or violation of minimum age/
Засан хүмүүжүүлэх газарт нэг жилээс багагүй арга
хэмжээ авах эсвэл мөнгөн торгууль ноогдуулах
Хүйсийн ялгаатай харьцах эсвэл хүйсээр
ялгаварлан цалин олгох/ Violation of equal
treatment or equal wages for men and women/
Засан хүмүүжүүлэх газарт 6 сараас хэтрэхгүй арга
хэмжээ авах эсвэл мөнгөн торгууль ноогдуулах
Гэрээний хугацаа зөрчих эсвэл ажиллах
нөхцөлийн заалт зөрчих /Violation of contract
period or clear indication of working
conditions/
Мөнгөн торгууль ноогдуулах

Бусад хууль тогтоомж зааварчилгаа ба инженерийн ёс зүй
/Other legislation, guidelines, and engineer ethics/
Хувийн нууцлалын эрх/Privacy rights
Нууцлалын эрх нь тухайн этгээдийн шинж чанар, хувийн
амьдралыг хамгаалахын тулд гаргасан эрх юм. Эдгээрт сэм
чагналт, хувийн зан тандалт, хувийн амьдралын тухай
дэлгэрэнгүй мэдээллийг ил тод болгох зэрэг арга хэмжээ ордог
байна. Нууцлалын эрхийг үндсэн хуулийн дагуу
“Ганцаарчилсан хүндэтгэх" нөхцөл дээр үндэслэн үздэг.
www.emust.edu.mn

www.emust.edu.mn
107
Хөрөг зургийн эрх/Portrait rights
Энэхүү эрх нь тухайн хүний цаасанд буулгаж авсан зураг
бичлэг зэрэг орно.
Фото зураг, видео соронзон бичлэг, зураг зохиогчийн эрхийг
анх авч, эсвэл зураг зурсан этгээдэд хамаарна. Гэсэн хэдий ч,
хүмүүсийн адил нууцлалын эрхтэй тухайн бүтээгдэхүүний
сэдэв бол хүн юм.
Хэвлэн нийтлэх эрх/Publicity rights
Энэ нь зураг юмуу хэн нэгэний нэр төрийг зөвшөөрөлгүйгээр
ашгийн төлөө ашигласан байдлыг хэлнэ.

Хувийн мэдээллийг хамгаалах тухай хууль /Act on protection
on personal information/
Энэхүү хууль тогтоомж нь 2005 онд анх батлагдаж хувийн мэдээлэлтэй
харицдаг байгууллагуудад хэрэгжиж эхэлсэн байна.
Е мэйлын тухай хууль/Nuisance e-mail law/.
Энэ хууль нь албан ёсоор цахим шуудангаар мэдээ, нийтлэлийг түгээх хууль
журам байдаг. Үүнд:
Эргэн тойронд болж буй мэдээллийг түргэн шуурхай мэдээлэх зэрэг орно.
Үйлчилгээ үзүүлэх хууль/Service Providers law/.
Зохиогч болон үйлчлүүлэгчид хохирлыг барагдуулах, түүний эрхийн талаар
үйлчилгээ үзүүлэх.
Стандартууд/Standards/.
Байгууллагын аюулгүй ажиллагааны стандартын горимыг баримтлах.
www.emust.edu.mn
108

Байгууллагын аюулгүй ажиллагааны стандартын горимыг
баримтлах.
•Компьютерийн эсрэг стандартууд
•Зөвшөөрөлгүй хүн компьютерт нэвтэрэхээс
хамгаалсан/сэргийлсэн стандартууд
•Систем зохион байгуулалтын стандартууд юм.
Мэдээллийн ёс зүй/Information ethics.
Өнөөдрийн нийгэмд мэдээллийн ёс зүйн асуудал их сөхөгддөг.
Үүнд: мөн л адил зохиогчийн эрх, хувийн эрх г.мэт зүйлс ордог.
www.emust.edu.mn

8.Стандартчилал/Standartization/.
Энэ нь “Стандартчилал" конвенцид нэгдэн орсон процесс ба санал нэгтэй
стандартыг боловсруулах үйл явц юм. Энэхүү стандарчилалыг олон улсын
стандарчилалын газраас гаргаж өгдөг.
Стандарчилалын байгууллагууд ба түүний
тодорхойлолт/Standardization organization and specifications/.
Доорхи хэсэгт олон улсын стандартчилалын байгууллага болон үндэсний
стандартчилалын байгууллагуудын жагсаалтыг харуулав.
Олон улсын стандарчилалын байгууллага /International organization for
standardization/.
Энэ нь төрийн бус байгууллага ба бараа, ажил, үйлчилгээний олон улсын
эргэлтийг дэмжих зорилгоор орон нутагт өргөн хүрээний олон улсын
стандартыг заадаг байгууллага юм. Доорхи стандартуудыг жишээгээр
харуулав.
www.emust.edu.mn

ISO 9000 дугаар/ISO 9000 Series/ - Энэ нь тухайн барааны стандарт
биш ба тухайн барааны чанарын шалгалтын стандарт юм.
ISO 14000 дугаар/ISO 14000 Series/ – Энэ нь мөн барааны стандарт
биш ба тухайн байгууллага ба аж үйлдвэрийн байгаль орчинд хир
ээлтэй юмуу хор нөлөөтэйг тогтоодог стандарт юм.
ISO 15408 дугаар/ISO 15408 Series/ – Энэ нь тухайн байгууллагын
хамгаалалттай хамаатай стандарт юм.
ISO/IEC 17799 дугаар/ISO/IEC 17799 Series/ – Энэ нь мэдээлэл
технологитой холбоотой ба тухайн газрын хамгаалалттай холбоотой
стандарт юм.
www.emust.edu.mn

Олон улсын цахилгаан техникийн комисс/IEC (International
Electrotecnical Commision)
Олон улсын цахилгаан ба электроны стандарчилалыг боловсруулдаг
байгууллага юм.
Электроникийн болон Цахилгааны инженерийн институт/IEEE
(Institute for Electrical and Electronics Engineers)
Электрон эд анги, харилцаа холбооны схем стандарт боловсруулах үйл
ажиллагаа эрхэлдэг байгууллага юм.
www.emust.edu.mn

Мэдээлэл технологийн стандартчилалын жишээн дээр Японы дугаарлалтын
кодыг харуулав.
•Япон дугаарлалтын код/JAN(Japan numbering code). Энэ нь 13-н орноос
бүрдсэн ба зүүнээс баруун тийш уншдаг. Эхний 2 код нь (11) улсын, дараагийн 5
код нь (11111) үйлдвэрлэгчийн, дараагийн 5 код нь (11111) бүтээгдэхүүний код гэж
явдаг. Энэ кодчиллыг дэлхий даяар хэрэглэж байна.
•Хурдан хариулт код/QR (Quick response code). Энэ нь 2 хэмжээст код байх ба
олон талаас унших боломжтой ба илүү их мэдээлэл оруулж болдогоороо онцлогтой
юм. Мөн 3-н захдаа тэмдэгтэй тул аль ч талаас уншуулахад хурдан уншдаг байна.
www.emust.edu.mn

Дүгнэлт.
Энэ лекцээр удирдлагын зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны
судалгаа, үйлдвэрлэлийн инженерчлэл, ня-бо бүртгэл,
санхүүгийн асуудал, хууль эрх зүйн асуудлуудын талаар
тодорхой мэдээллүүдийг олж авлаа.
Энэ хичээлийг бүх оюутнууд уншиж танилцах, судлах
зорилгоор онлайн хуудсанд тавина. Лабораторийн ажлын цаг
дээр 10-15 мин тогтмол тухайн хичээлийн агуулгаар тест
ажиллах тул хичээлийг нэмэлт материал болон хавсаргасан
материалаас бататган дэлгэрүүлж уншсан байх шаардлагатай.
www.emust.edu.mn
114

[1] IT Passport Exam Preparation Book, Information-technology promotion agency, Japan, 2010
[2] IT Passport Exam Preparation Book, Strategy/Corporate activities and Legal affairs/ 15-49
page
[3] http://www.sssmn.com/ Секьюрити Сольюшн Сервис Консалтинг ХХК
[4] http://www.ipom.gov.mn/ Оюуны өмчийн газар, патентын тухай хуулиуд
[5] www.legalinfo.mn Хуулийн мэдээлэл/Патентын хууль, эрх зүй
[6] www.law.mn Хууль эрх зүйн мэдээллүүд
[7] http://it.ub.gov.mn/images/pdf/information-security-law-concept-draft-2008-3-7.pdf
Мэдээллийн аюулгүй байдлыг хангах тухай хууль
[8] http://asuult.net/erkhzui/acts/copyright.html Зохиогчийн эрхийн тухай хууль
[9] http://vip76.mn/content/23933 Зохиогчийн эрхийн болон Патентын тухай хуулийг
шинэчилэх
[10] http://wikipedia.org
www.emust.edu.mn
115
Ашигласан ном, сурах бичиг, нэмэлт материал

U.it101 lecture13

Recomendados

Recomendados

Mais conteúdo relacionado

Mais procurados

Mais procurados (20)

Destaque

Destaque (20)

Semelhante a U.it101 lecture13

Semelhante a U.it101 lecture13 (20)

Mais de Nergui Batjargal

Mais de Nergui Batjargal (20)

U.it101 lecture13