5-9 դարերի հայկական մշակույթ

1. 5-9-րդ դարերի
Հայկական մշակույթ
Մերի Զաքոյան, Նարե Խաչատրյան, Մանե Հակոբջանյան

2. Մեսրոպ Մաշտոց
 Մեսրոպ Մաշտոց հայկական
գրի ստեղծող և հայ
ինքնուրույն ու թարգմանական
գրականության սկզբնավորող
հայ գրության, հայագիր
դպրոցի հիմնադիր և հայերի
առաջին ուսուցիչ, լուսավորիչ,
մշակութային-հասարակական
գործիչ, քրիստոնեության
քարոզիչ, Հայաստանի
եկեղեցու վարդապետ։

3. Սահակ Պարթև
 Սերում է Պարթև և Մամիկոնյան
տոհմերից, Ներսես Մեծի որդին է։ Ստացել է
կրթություն
կապադովկյան Կեսարիայի, Ալեքսանդրիայի և Կոս
տանդնուպոլսի դպրոցներում։ Տիրապետել
է հունարենի, ասորերենի, պարսկերենի։ 387
թվականին ընտրվել է հայոց հայրապետ՝ եռանդուն
աջակցություն բերելով Խոսրով Գ թագավորին՝
վերականգնելու Մեծ Հայքի միասնականությունը։
Խոսրովի գահընկեց լինելուց և աքսորվելուց հետո
Սահակ Ա Պարթևը նույնպես զրկվել է
հայրապետական աթոռից և
միայն Վռամշապուհ թագավորի ջանքերի շնորհիվ
վերականգնվել իր պաշտոնում։ Հետագայում ևս,
պարսից Վռամ Ե արքայի կողմից ենթարկվել է
հալածանքների ու շնորհազրկման։

4. Կորյուն Վարդապետ
 V դարի պատմիչ, վարդապետ Կորյունը Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Պարթևի ավագ
սերնդի աշակերտներից է, Մաշտոցի կենսագիրը, Թարգմանչաց շարժման
առաջնեկներից: Հայոց գրերի գյուտից հետո Մեսրոպ Մաշտոցի ու Սահակ Պարթևի
հանձնարարությամբ Կորյունն ուսուցանել է Հայաստանի գավառներում, այնուհետև
Ասորիքում և Կոստանդնուպոլսում կատարելագործել ասորերենի և հունարենի
իմացությունը: 431 թ-ից հետո Եզնիկ Կողբացու և Հովսեփ Պաղնացու հետ Կորյունը
վերադարձել է հայրենիք, զբաղվել եկեղեցական (ձեռնադրվել է Վրաց եպիսկոպոս) և
թարգմանչական գործունեությամբ, մասնակցել է Աստվածաշնչի հայերեն
թարգմանությանը: Մեսրոպ Մաշտոցի մահից հետո, Ամենայն հայոց կաթողիկոս
Հովսեփ Ա Վայոցձորցու պատվերով, 443–450 թթ-ին Կորյունը շարադրել է իր ուսուցչի՝
Մեսրոպ Մաշտոցի կենսագրությունը՝ «Վարք Մաշտոցին»՝ «Ասքանազյան ազգի և
Հայաստան աշխարհի աստվածապարգև գրի մասին, թե երբ և որ ժամանակ բաշխվեց և
ինչպիսի մարդու ձեռով եղավ այդ աստվածային նոր գրված շնորհքը»: «Վարք
Մաշտոցին» հայ ազգային մատենագրության առաջին երկերից է, V դարի սկզբին
Հայաստանում ծավալված մտավոր ու քաղաքական շարժման հավաստի
սկզբնաղբյուրը՝ գրված իրադարձությունների մասնակցի և ականատեսի ձեռքով: Այն
կարևոր տեղեկություններ է հաղորդում հայոց, ինչպես նաև վրաց ու աղվանից գրերի
գյուտի մասին: Հետագա բոլոր պատմիչները V դարի սկզբի մշակութային շարժման,
Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Պարթևի գործունեության ու գրերի գյուտի վերաբերյալ
տեղեկությունները քաղել են Կորյունից: «Վարք Մաշտոցին» մեզ է հասել 2
տարբերակով՝ համառոտ և ընդարձակ: Բուն երկը ընդարձակ տարբերակն է, որի
պահպանված ամենահին օրինակը XVII դարում Ամրդոլու վանքում կատարված
ընդօրինակությունն է: Հրատարակվել է մի քանի անգամ, առաջինը՝ 1833 թ-ին
Վենետիկում: Թարգմանվել է գերմաներեն, ֆրանսերեն, անգլերեն, ռուսերեն:

5. Մովսես Խորենացի
 Մովսես Խորենացի՝ Ոսկեդարի գրող-
պատմիչ, մեկնիչ, բանաստեղծ,
թարգմանիչ, իմաստասեր,
աստվածաբան, պատմահայր։
Նրա «Պատմություն
Հայոց» աշխատությունը միջնադարում
եղել է ազգային ինքնաճանաչման,
քաղաքական-հայրենասիրական
դաստիարակության ուսումնական
ձեռնարկ։ Հայ սերունդները ակնածանքով
ու երախտագիտությամբ են հիշել
Խորենացուն, մեծարել նրան
«Պատմահայր», «Մեծն Մովսես»,
«Քերթողահայր», «Տիեզերահռչակյալ» և
այլ պատվանուններով։

6. Անանիա Շիրակացի
 Անանիա Շիրակացի 7-րդ դարի հայ գիտնական։
Առաջինը կայուն հիմքերի վրա դրեց ճշգրիտ
գիտությունների ուսումնասիրությունը
Հայաստանում: Մեծ է Անանիա Շիրակացու
գիտական գործունեության ոլորտը։ Զբաղվել
է փիլիսոփայությամբ, աստղագիտությամբ, աշխա
րհագրությամբ, մաթեմատիկայով, տոմարագիտու
թյամբ, ալքիմիկոսությամբ։ Նա երկրակենտրոն
համակարգի կողմնակից էր և ըստ այդմ էլ
բացատրում էր տարվա եղանակների, գիշերվա ու
ցերեկվա առաջացումը։ Որոշ
համեմատությունների ու դատողությունների
միջոցով եզրակացնում էր, որ Արեգակը մեծ է
թե՛ Լուսնից, թե՛ Երկրից և գտնվում է շատ մեծ
հեռավորության վրա։

7. Ամարասի Վանք
 Ամարասի վանք, վանքային համալիր Արցախի
Հանրապետության Մարտունու
շրջանի Մաճկալաշեն գյուղի մոտ, Խազազ և
Լուսավորիչ սարերի միջև ընկած գոգահովտում։
Հնում մտել է Մեծ Հայքի Արցախ նահանգի Մյուս
Հաբանդ գավառի մեջ։ Համաձայն հայ
պատմիչների վկայությունների՝ Ամարասի վանքի
եկեղեցին հիմնադրել է Գրիգոր Լուսավորիչը IV դ
սկզբին։ Եկեղեցու արևելյան կողմում է
թաղված Աղվանքում քրիստոնեություն
տարածելուն ուղղված իր առաքելության
ընթացքում 338-ին նահատակված Գրիգորիսը։ V
դ սկզբին Մեսրոպ Մաշտոցն Ամարասի վանքում
բացում է Արցախի առաջին դպրոցը։

8. Հռիփսիմեի տաճար
 Էջմիածնի Սուրբ Հռիփսիմե
եկեղեցի, հայկական նշանավոր եկեղեցի Հայաստանի Է
ջմիածին քաղաքում։ Ներառված է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի
համաշխարհային ժառանգության ցուցակի մեջ:
Ավանդության համաձայն, Հռիփսիմեն քրիստոնյա
կույսերի հետ, խուսափելով Դիոկղետիանոս կայսեր
(284-305) հալածանքներից, փախչում են Հայաստան
և քրիստոնեություն քարոզում, որտեղ հայոց Տրդատ Գ
Մեծ արքայի կողմից նույնպես հալածանքների են
ենթարկվում և սպանվում իր հավատակից 32 կույսերի
հետ միասին։ Հռիփսիմյան կույսերի նահատակման
տեղում Տրդատ արքան և Գրիգոր
Լուսավորիչը կառուցել են վկայարան՝ կիսագետնափոր
հանգստարան, վրան՝ քարաշեն չորս սյուներով
ամպհովանի։ V դ. այն ավերել են պարսիկները, Սահակ
Պարթևը կառուցել է նորը։ Եկեղեցին հիմնադրվել է այդ
վայրում 618 թ-ին Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսի
կողմից։ Ավագ խորանի արձանագրությունում
կաթողիկոսն իրեն անվանել է «Շինող սրբոյ
Հռիփսիմեի»:

9. Վե՜րջ…
Հակոբջանյան Մանե, Զաքոյան Մերի, Խաչատրյան Նարե: