3. Jeronim De Rada
Jeronim de Rada (Girolamo de Rada), lindi në vitin 1814 dhe vdiq
në vitin 1903, ishte poet, publicist, folklorist, lolog dhe mësues,
themeluesi i letërsisë dhe i kulturës arbëreshe.
Emri: Jeronim
Mbiemri: De Rada
Lindi më: 1814
Vendlindja: Makia
Kalabrisë Itali
Vdiq më:1903
Profesioni: Poet, publicist,
folklorist, lolog dhe
mësues
4. BIOGRAFIA
lind në Makia të Kalabrisë
Umësimet e para i kreu në
kolegjin e Shën Adrianit të
Shën Mitër Koronës. Më 1834 shkoi
për të studiuar drejtësi në Napoli, ku
mori pjesë gjallërisht në lëvizjen
politike dhe kulturore të kohës. Më
1848 nxori të parën gazetë shqiptare
"L'Albanese d'Italia", në të cilën
shprehu pikëpamjet e tij për ngjarjet e
kohës. Pas dështimit të revolucionit më
1848 e mbylli gazetën dhe i zhgënjyer u
tërhoq në fshatin e tij të lindjes deri në
llim të viteve 60 të shek. XIX. Duke
nisur nga v. 1861, në jetën e De Rada
nisi një fazë e re, kur ai shfaqet si një
nga gurat më në zë te Rilindjes sonë
Kombëtare. Pas traktatit Parimet e
estetikës (Principii di estetica, 1861)
botoi veprat lashtësia e kombit shqiptar
("Antichità della nazione albanase",
1864) dhe Rapsodi të një poeme
arbëreshe ("Rapsodie d'un poema
albanese", 1866), që luajtën një rol të
rëndësishëm për propagandimin e
çështjes kombëtare shqiptare. Hyri në
korrespondencë me patriotët shqiptarë
dhe me personalitetet kulturore
evropiane, dashamirë të Shqipërisë,
ndoqi me interes të gjallë ngjarjet në
Shqipëri. Më 1878 përkrahu Lidhjen
Shqiptare të Prizrenit dhe ngriti zërin
kundër gjymtimit tokësor të Shqipërisë.
Një ndihmesë të çmuar çështjes
kombëtare i dha me revistën "Flamuri
Arbrit", që botoi në vitet 1883-1885.
Në "Testamentin politik" (1902)
shprehu optimizmin në të ardhmen e
Shqipërisë dhe pakënaqësinë e tij ndaj
politikës imperialiste të Italisë ndaj
atdheut të të parëve.
Zhvilloi një veprimtari të frytshme edhe
në fushën e studimeve gjuhësore ; u
kushtoi vemendje çështjeve të prejardhjes
së shqiptarëve dhe të gjuhës shqipe, duke
mbrojtur lashtësinë e tyre. De Rada është
nga të parët studiues vendës të strukturës
gramatikore të shqipes. Në të dy veprat
gramatikore që hartoi (1870, 1894) vuri
në dukje aspekte të patheksuara më parë
nga dijetarë shqiptarë dhe albanologë dhe
dukuri gjuhësore të pastudiuara ose të
panjohura.
Në veprat e tij gjuhësore jepen të dhëna
me interes për të folmet arbëreshe. Bëri
përpjekje të vijueshme për një alfabet të
përbashkët të shqipes që të jepte një
sistem sa më të plotë dhe të përshtatshëm
për shqipen me karaktere latine, të
plotësuara me shenja diakritike. Në
veprimtarinë gjuhësore të De Rada duhet
përmendur edhe organizimi i dy
kongreseve gjuhësore të shqipes, i pari
(1895) në Koriliano Kalabro, i dyti
(1897) në Lungro (Kongreset gjuhësore
arbëreshe). Dha me vetmohim mësimin e
shqipes në Kolegjin arbëresh të Shën
Mitër Koronës për dhjetëvjeçarë të tërë
gjersa vdiq.
Mjaft e gjerë është edhe veprimtaria
poetike e De Rada Nisi të botojë që herët
por shkrimi që i solli famën si poet me
talent të shquar është poema lirike-epike
Këngët e Milosaos (1836), vepra e parë e
letërsisë sonë me vlera të mëdha artistike.
Në qendër të veprës është historia e një
çifti të ri që bashkohet pas shumë
5. pengesash. Autori nuk kuzohet me
dënimin e paragjykimeve klasore që
pengonin lumturinë e të rinjve; në
vepër kumboi ideja e detyrës ndaj
atdheut dhe e gatishmërisë për të
luftuar për mbrojtjen e tij. Historia e
dashurisë fatkeqe midis dy të rinjve
nga rrethet aristokratike të Shqipërisë
së shekullit XV është edhe në qendër të
poemës Serana Topia, mbi të cilën
poeti punoi në vitet 1839-1843. I
pakënaqur nga puna e tij, De Rada
këtë subjekt e rimori në poemën
Pasqyra e një jete njerëzore (1898)
duke e zgjeruar dhe duke trajtuar në të
një problematikë më aktuale për
kohën, luftën kundër pushtuesit
otoman. Vepra më e rëndësishme e De
Radaës është Skënderbeu i pafan, të
cilën e mbajti në duar një kohë të gjatë
(1837-1896). Në vepër janë shkrirë
mjaft nga këngët dhe poemat që kishte
botuar më parë. Aty u shpreh në
mënyrë më të plotë dhe më të qartë
patosi kombëtar që kishte frymëzuar
veprën e De Radës Ndonëse nuk ka
njësi veprimi dhe vazhdimësi, poema
jep një tablo të gjerë të Shqipërisë në
shek. XV, të bëmat e lavdishme të
popullit, dashurinë e tij të aktë për
jetë të lirë dhe të pavarur, gjallërinë e
mahnitshme që shfaqi përballë
sulmeve të egra të armiqve. Në qendër
të veprës është konikti midis
shqiptarëve dhe osmanëve, dhënë me
anë skenash ku paraqiten beteja të
ashpra e të furishme, që shquhen nga
ngjyresa e theksuar historike dhe
imtësitë shprehëse. Heroi kombëtar
shfaqet në vepër si burrë shteti i shquar
dhe trim i rrallë, që diti me mençurinë
dhe me heroizmin e tij të ngrejë
popullin e vet në luftë çlirimtare të
p a s h o q e . N ë k a r a k t e r e t e
personazheve të tjera mishërohet
heroizmi dhe trimëria e shqiptarëve.
Skënderbeu i pafan është kryevepra e
De Radës në të u dukën në mënyrë të
qartë veçoritë kryesore të talentit të
tij, si mjeshtër i tablove të gjera
historike dhe i përshkrimit me zotësi të
botës së brendshme të heronjve, të
mendimeve dhe të ndjenjave më të
thella e më të fshehta të njeriut. Si
poet, sidomos në Këngët e Milosaos,
De Rada u çmua lart edhe nga rrethet
letrare evropiane.
De Rada luajti një rol të madh në
historinë e letërsisë shqiptare ; ai
është i pari që shkroi vepra me frymë
kombëtare. Figura e tij ngrihet si
gura më e kulluar dhe më e
fuqishme e letërsisë dhe e botës
arbëreshe. Ndikimi i tij mbi
shkrimtarët arbëreshë bashkëkohës
ishte i madh ; tradita poetike shkruar
prej tij vijon të jetojë e përtërirë
edhe në letërsinë e sotme arbëreshe.
Pas Çlirimit në Shqipëri janë botuar
të adoptuara veprat e tij kryesore.
Mban titullin "Mësues i Popullit”
KALABRI - ITALI
VENDLINDJA E DE RADËS
6. TITUJT E VEPRAVE
• Milosao
• Një pasqyrë e jetës njerëzore
• Serafina Topia
• Skënderbeu I pafan
• Fjamuri i Arbërit (revistë)
• Rapsodi të një poeme shqiptare, mbledhur në kolonitë e rrethit të Napolit,1983
Prishtinë: Rilindja
• Antichità della nazione albanese e sua affinità con gli Elleni e i Latini 1997
Cosenza Brenner
• Këngë të milosaut : poemë 2002 Tiranë : Naim Frashëri
• Autobiografia, 2000 Tiranë: Onufri
• Parime të estetikës : mendime rreth jetës dhe qëllimeve të saj (ekstrakte) 2003
Tiranë : Globus R
7. SKËNDERBEU I PAFAN
Skenderbeu i pafat, një nga kryeveprat e De Radës, të cilën e mbajti në
duar një kohë të gjatë (1837-1896). Në vepër janë shkrirë mjaft nga
këngët dhe poemat që kishte botuar më parë. Aty u shpreh në mënyrë
më të plotë dhe më të qartë patosi kombëtar që kishte frymëzuar veprën
e De Radës Ndonëse nuk ka njësi veprimi dhe vazhdimësi, poema jep një
tablo të gjerë të Shqipërisë në shek. XV, të bëmat e lavdishme të popullit,
dashurinë e tij të aktë për jetë të lirë dhe të pavarur, gjallërinë e
mahnitshme që shfaqi përballë sulmeve të egra të armiqve. Në qendër të
veprës është konikti midis shqiptarëve dhe osmanëve, dhënë me anë
skenash ku paraqiten beteja të ashpra e të furishme, që shquhen nga
ngjyresa e theksuar historike dhe imtësitë shprehëse. Heroi kombëtar
shfaqet në vepër si burrë shteti i shquar dhe trim i rrallë, që diti me
mençurinë dhe me heroizmin e tij të ngrejë popullin e vet në luftë
çlirimtare të pashoqe. Në karakteret e personazheve të tjera mishërohet
heroizmi dhe trimëria e shqiptarëve. Skënderbeu i pafat është kryevepra e
De Radës në të u dukën në mënyrë të qartë veçoritë kryesore të talentit
të tij, si mjeshtër i tablove të gjera historike dhe i përshkrimit me zotësi të
botës së brendshme të heronjve, të mendimeve dhe të ndjenjave më të
thella e më të fshehta të njeriut.
