Przewodnik po obiekcie przygotowanyw ramach XII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego (2010).

2. Kościół pw. św. św. Piotra i Pawła w Łapszach Wyżnych (rzut)
rys. K. Skoczek na podst: A. Skorupa, Zabytkowe kościoły polskiego
spisza, Kraków 2001, s. 81, il. 25
Najwcześniejsze znane historykom wzmianki
o Łapszach Wyżnych pochodzą z 1463 r. Praw-
dopodobnie wieś powstała na początku XV w.
przez osiedlenie się tutaj ludności z sąsied-
nich Łapsz Niżnych. Później przybyli na te
tereny pasterze rusińsko-wołoscy i zbudowali
we wsi cerkiew. Jednak w XVII w. opuścili oni
Łapsze z niewyjaśnionych dotąd przyczyn.
Łapsze Wyżne należały do panów niedzic-
kich, m.in. Berzewiczych, Zapolyów i Hor-
wathów. Ci ostatni dali je w zastaw w 1670 r.
Ioanellim. W czasie gdy wieś należała do tej
rodziny, powstał murowany kościół z wspa-
niałym wyposażeniem. Do czasu budowy
kościoła parafianie korzystali przypuszczal-
nie z pozostawionej przez Rusinów cerkwi.
Od połowy XVII w. Łapsze były samodzielną
parafią, wcześniej podlegały proboszczowi
w Niedzicy. Nową świątynię wzniesiono i wy-
posażono w latach 1760-1776 dzięki fundacji
Jana Ioanellego. Nad całością prac czuwał
miejscowy proboszcz, ks. Szymon Gorylewicz
(Gorelowicz).
Murowany kościół z wysoką wieżą stoi
pośrodku wsi, otoczony murem z dwiema
bramkami. Główne wejście do świątyni
prowadzi przez kruchtę w przyziemiu wieży.
Wnętrze kościoła jest jednoprzestrzenne,
nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami
zdobionym dekoracją sztukatorską w formie
trójkątów, wolut i rombów. Niezwykle bogaty
wystrój świątyni wykonano w całości w stylu
rokokowym.
Rozbudowany ołtarz główny wypełnia całą
półkoliście zamkniętą apsydę i mieści w części
środkowej obraz patronów kościoła – świętych
Piotra i Pawła. Po obu stronach obrazu znaj-
dują się rzeźbione postaci św. Jana Chrzciciela
i św. Szymona Apostoła. Zwieńczenie ołtarza
ołtarz boczny z przedstawieniem
Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej
iluzjonistyczny ołtarz z malowanymi
wizerunkami św. Józefa z Dzieciątkiem
oraz św. Jana Nepomucena
ambona (na zaplecku płaskorzeźbiona scena
kazania św. Jana Nepomucena)
Kościół pw. św. św. Piotra i Pawła
w Łapszach Wyżnych

3. zobacz z bliska
ołtarz boczny z przedstawieniem
św. Mikołaja
stanowi przedstawienie Koronacji Matki Bożej
z ujmującymi je po bokach postaciami św. Józe-
fa i św. Joachima, którzy stoją na wolutowych
zwieńczeniach kolumn. W bocznych częściach
ołtarza, nad bramkami ustawiono rzeźby
św. Jakuba w stroju pielgrzyma oraz św. Filipa.
Ołtarz w kolorze ciemnej zieleni jest marmo-
ryzowany (polichromia naśladująca wygląd
marmuru), a zdobiące go kolumny, rzeźby
świętych i aniołów oraz bogate ornamenty są
złocone i srebrzone. Na tle ołtarza ustawio-
no ażurowe i bardzo dekoracyjne w formie
tabernakulum. Elementy ażurowej dekoracji
złożonej głównie z ornamentu rocaille wystę-
pują również w ambonie. Warto zwrócić uwagę
na jej zaplecek, gdzie przedstawiono św. Jana
Nepomucena głoszącego kazanie.
Ołtarze boczne z parą kolumn, płasko-
rzeźbionymi przedstawieniami i rzeźbami
świętych utrzymane są również w kolorystyce
zieleni, złota i srebra, wzbogaconej ciemnym
różem. Po lewej stronie znajduje się ołtarz
poświęcony Matce Bożej Niepokalanie Poczętej,
z postaciami św. Anny i św. Elżbiety. Po stro-
nie przeciwnej płaskorzeźbione przedstawienie
ukazuje scenę z życia św. Mikołaja, której
towarzyszą po obu stronach rzeźby doktorów
Kościoła: św. Augustyna i św. Ambrożego.
W kościele jest jeszcze jeden ołtarz: iluzjo-
nistyczny, tzn. malowany na ścianie w taki
sposób, by naśladował architekturę i snycer-
skie detale ołtarzy architektoniczno-rzeźbiar-
skich. Znajduje się on na ścianie północnej,
został wykonany w 1796 r.
Na koniec warto wrócić jeszcze do ołtarza
głównego, by odczytać tablicę z inskrypcją
o fundacji Jana Ioanellego.
mensa ołtarzowa z tabernakulum
inskrypcja fundacyjna oraz herb Ioanellich
ołtarz główny z obrazem przedstawiającym
patronów kościoła – świętych Piotra i Pawła

4. W bocniym ołtarzu, po prawyj stronie jest płaskorzeźba
św. Mikołaja – biskupa z Miry. był on za zycio barz
dobrym cłowiekiem, pomogoł biednym, potrzebujon-
cym. Dokonoł duzo cudof, jednym śnif było uwolniynie
z hereśtu trzof rycerzy, niewinnie skazanyf na śmierz.
To wydarzynie jest przedstawione w łapsańskiym koście-
le. W prawym rogu, przy nogaf świyntego moc doźryć
za kratami gymby trzof wojokof. Obok św. Mikołaja
stojom doktorzy kościoła: św. augustyn z dzieckiem,
ftore to trzymie w rynce łyzecke i św. ambrozy – daje on
piniondz biedokowi. Nad tymi świyntymi jest obrozek
w kształcie medalionu, ftory to ukazuje myncynnika
św. sebastiana. Cały ołtorz jest w stylu rokokowym, duzo
w niym ozdob ze złota. Zgodnie z panujoncom wtedy
modom artysta z drzewa zrobiył marmur w kolorze zielo-
nym. Na gembusiaf aniołkof widać radość i zadowolynie.
zobacz z bliska
Ołtarz św. Mikołaja
W łapsańskiym kościele som piykne figury świyntyf,
starsi ludzie powiadajom, ze urodom przipominajom
samyf łapsanof. Ponoć w XViii wieku kied powstawały
rokokowe ołtorze, to rzeźbiorz wybieroł se nojśumniejse
baby, przystojnyf parobkof i chłopof w dziedzinie. Jym sie
ta telo przypatrzuwoł, ze podla if wyglondu wyrzeźbioł
pjykne figury, ftore ozdobiajom do dziś łapsański kościoł.
Elżbieta Łukuś z Niedzicy
Ołtarz św. Mikołaja w kościele pw. św. św. Piotra i Pawła w Łapszach Wyżnych
[fot. M. Łuczak]

5. P O L S K ANowy Targ
Niedzica
Spišská Stará Ves
Hniezdne
Stará ĽubovňaPodolínec
Spišská Belá
Kežmarok
Ľubica
Ruskinovce
Tvarožná
Vrbov
Levoča
Matejowice
Spišská SobotaVelka
Poprad Stráže
Spišské Podhradie
Spišské VlachySpišská Nová Ves
Vondrišel Gelnica
S P I Š
Š
A
R
I
Š
LIPTOV
G E M E R
T
U
R
Ň
A
A
B
O
V
Niezwykły
konglomerat
Spisz to rejon, w którym na przestrzeni wie-
ków, jak w soczewce, skupiały się wpływy
wielu kultur. Obecnie Spisz jest podzielony
granicą polsko-słowacką. Na północnym
zachodzie sąsiaduje z Podhalem, na północy
z ziemią sądecką, na wschodzie z Szaryszem,
na południu z Abovem i Gemerem, na połu-
dniowym zachodzie z Liptowem. Polska część
Spisza to zaledwie 5,3 proc. powierzchni
całego regionu.
Na początku XI w. Bolesław Chrobry
przyłączył do królestwa polskiego większość
ziem spiskich. Stopniowo południowa grani-
ca Polski przesuwała się na północ, a Spisz
przechodził na własność Węgier. Równolegle
postępowała kolonizacja tych ziem. Osiedlała
się tu ludność polska, niemiecka (fala osad-
nictwa w XIII w.), rusińsko-wołoska (fala
osadnictwa w XV w.).
Do 1918 r. Spisz należał do monarchii au-
stro-węgierskiej. W okresie międzywojennym
przebieg granicy polsko-słowackiej na Spiszu
był przedmiotem licznych sporów.
Mapa Spisza
[rys. K. Skoczek]

6. Historia a język
Najstarsi mieszkańcy tego terenu do dziś
pamiętają węgierskie słówka, piosenki,
wierszyki. Spiszacy uczyli się najczęściej
w szkołach ponadpodstawowych na terenie
Węgier. Żywe były kontakty gospodarcze. Nie
było żadnych utrudnień w przemieszczaniu
się ludności przez granicę. W liturgii z kolei
używano języka łacińskiego i słowackiego.
W niektórych kościołach na polskim Spiszu
do dziś śpiewa się nie tylko polskie, ale
i słowackie pieśni. Stacje drogi krzyżowej,
m.in. te w kościele w Łapszach Wyżnych, są
opisane w języku słowackim. „Jeśli wieloet-
niczność i wielokulturowość stanowi jedną
z najbardziej fascynujących cech konsty-
tuujących fenomen Europy Środkowej, to
maleńki Spisz jest jej esencją i symbolem”
(Wstęp, J. Purchla, [w:] spisz, spiš, Zips, szepes,
red. A. Kroh, Sejny – Kraków 1998, s. 21).
Skąd się wzięła
nazwa spisz?
Nazwa spisz (łac. scepusium, słow. spiš, niem.
Zips, węg. szepes) od lat intrygowała języko-
znawców i historyków. Do dziś jej pocho-
dzenie i etymologia nie są do końca jasne.
Istnieje wiele teorii, jednak żadna z nich
nie jest pewna. Według jednej nazwa spisz
pierwotnie (w XII-XIII w.) była używana
na określenie najbliższej okolicy Spiskiego
Zamku. Następnie od tej miejscowej nazwy
określającej stolicę regionu przyjął nazwę
cały obszar.
Przyjmuje się, że najstarszy znany zapis
nazwy spisz w postaci silva Zepus – a więc
dotyczący lasu (łac. silva – las) – pochodzi
z kroniki Anonima, Gesta Hungarorum. Dzieło
powstało ok. 1200 r.
Według jednej z teorii nazwa spisz pocho-
dzi z języka prasłowiańskiego, choć były rów-
nież hipotezy wywodzące to słowo z języka
celtyckiego. Według innej teorii, którą podać
można jednak raczej jako ciekawostkę niż
naukową hipotezę, nazwa spisz pochodzi od
węgierskiego przymiotnika szép, czyli piękny.
Jeszcze na początku ubiegłego wieku
funkcjonowały równolegle dwie nazwy: spisz
i spiż. Za pierwotne oraz poprawne uważa się
jednak spisz.
Koci Zakątek i Sokola
Skała, czyli skąd po-
chodzą nazwy miej-
scowości na Spiszu?
Nazwy wielu miejscowości polskiego Spisza to
kolejny znak przenikania kultur i języków.
W tym przypadku głównie języka niemieckiego.
Falsztyn − nazwa pochodzi od niemieckiego
Falkenstein, czyli sokola skała.
Kacwin − nazwa pochodzi prawdopodobnie od
niemieckiego katzwinkel, czyli koci zakątek.
Krempachy − nazwa pochodzi prawdopodob-
nie od niemieckiego krummbach − kręty potok.
Dursztyn − nazwa pochodzi od niemieckiego
Durstein − twarda skała.
Spiski Zamek (Spišský Hrad) położony na Słowacji dał nazwę całej krainie.
[fot. A. Szymaszek]

7. Wpływy niemieckie-
go, węgierskiego,
słowackiego
Przynależność państwowa do Węgier pozosta-
wiła widoczny ślad w postaci madziaryzmów,
np.: kabat – płaszcz (węg. kabát); cyfrowane –
haftowane (węg. cifráz – wymyślnie ozdabiać,
haftować); galer – kołnierz (węg. gallér);
kiefa – szczotka do podłogi (węg. kefe oznacza
każdą szczotkę); bosiorka – kobieta lekkich
obyczajów (węg. boszorkány – czarownica).
Z kolei osadnictwo niemieckie, głównie
zaś niemieckich rzemieślników pozostawiło
sporo germanizmów. Są to głównie wyrazy
dotyczące murarstwa i narzędzi budow-
lanych: hantlagier – pomocnik murarza
(niem. der Handlanger); waserwaga – poziomi-
ca budowlana (niem. die Wasserwaage); śtok
– dom piętrowy, piętro (niem. der stock).
Również liczne kontakty handlowe z zamoż-
nymi miasteczkami środkowego i dolnego
Spisza wpływały na przenikanie germani-
zmów. Przykłady: biglajz – żelazko (niem.
das bügeleisen); śtikieraj – ozdobna, baweł-
niana koronka (niem. die stickerei); śtof –
cienka wełna na ubrania (niem. der stoff);
śnuptylka – chusteczka do nosa (niem. das
schnupftuch); holstuf – szalik (niem. das Hal-
stuch). W spiskiej gwarze można usłyszeć też
wyrazy pochodzące z języka słowackiego:
cisło – numer; topanki – obuwie; sandały;
naozoj – naprawdę; cudok – dziwak.
Akt chrztu wystawiony w Łapszach Wyżnych w 1924 r. Spisany po łacinie, występuje w nim
nazwa miejscowości w języku węgierskim i słowackim.
[własność: M. Brawiak]