Materiał przygotowany w ramach XXI Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego (2019).

1. Przewodnik
SKARBY
ŚWIĘTEGO KRZYŻA
1

2. W
roku 1220 biskup krakowski Iwo Odrowąż
sprowadził do Krakowa męski i żeński Za-
kon Szpitalny Ducha Świętego, potocznie
nazywany duchakami, i osadził go na Prąd-
niku Białym w uposażonym przez siebie szpitalu. W roku
1244 zostali przeniesieni przez biskupa Prandotę do Krako-
wa i osiedli przy kościele Świętego Krzyża. Od tamtej pory
sprawnie zarządzali powierzonymi im nieruchomościami,
tworząc w XIV wieku największy na ziemiach polskich
szpital. Mieściły się w nim lecznica, dom samotnej matki,
dom dziecka, przytułek dla ubogich, bezdomnych i kale-
skarbiec
znajduje sie
nad zakrystia
2

3. kich. Przy szpitalu wystawiono też drugi kościół, pw. Świę-
tego Ducha. By dopełnić obrazu tej części miasta, należy
wspomnieć o dwóch istniejących tu cmentarzach: para-
fialnym, przy kościele Świętego Krzyża, i przyszpitalnym.
Oświecenie przyniosło kasatę zakonu duchaków
w roku 1783, lecz zabudowania szpitala i klasztoru stały
jeszcze sto lat. Miasto nie miało jednak ani pomysłu, ani
funduszy na ich zagospodarowanie, więc popadały w ru-
inę i w drugiej połowie lat 80. XX wieku niemal wszystkie
rozebrano (sam kościół św. Ducha zburzono w roku 1892
przy pomocy dynamitu). Wyposażenie kościoła klasztor-
nego zostało wystawione na licytację. Część poduchac-
kich dóbr trafiła do kościoła Świętego Krzyża, meblując
wnętrze świątyni obiektami tyleż cennymi, co wyrwanymi
z kontekstu. Przez przemieszanie wątków duchackich ze
świętokrzyskimi zatarciu uległy ścieżki ikonograficzne,
a wnętrze kościoła parafialnego od tamtej pory nabrało
charakteru skarbca.
Tak określa się jedno z pomieszczeń kościoła zbudo-
wane jeszcze w wieku XVI, lecz później, w epoce poszu-
kiwań rozwiązań komfortowych, dyskretnych i służących
pobożności – przebudowane i przekształcone w emporę
kościoła. W wieku XVIII przepruto wielkie okna w północ-
nej ścianie prezbiterium i założono drewniane futryny
z kratownicami. Empora połączona była z zabudowania-
mi klasztoru i szpitala duchaków przewiązką na pozio-
mie pierwszego piętra. Zatem służyła zakonnikom i ich
gościom. Po kasacie zakonu pomieszczenie to stało się
magazynem. Z czasem rzeczy w nim zgromadzone pod-
niosły go do rangi skarbca.
Poniżej wybraliśmy i opisaliśmy dla Państwa kilka
spośród eksponatów znajdujących się w skarbcu, które
nas zaintrygowały i ściśle łączą się z historią duchaków.
3

4. Duchackie pieczęcie i tłoki pieczętne.Zarząd majątkiem
i instytucją wymaga decyzji kancelaryjnych. Potwierdze-
nia, dokumenty i listy w celu uwierzytelnienia sygnowano
więc pieczęciami.
Pieczęcie w średniowieczu były przeważnie woskowe.
Później stosowano bardziej trwałą lakę. W XIX wieku poja-
wiły się pieczęcie tuszowe i tzw. ślepodruk – mechaniczne
tłoczenie karty papieru między matrycami.
Z zasady znak umieszczany w pieczęci to herb lub
symbol pieczętującego. Duchacy stosowali w pieczęciach
swoje godło: biały krzyż o podwójnej belce poprzecznej na
ciemnym tle, którego ramiona są dodatkowo rozdwojone
na wzór jaskółczych ogonów lub lotek strzał. Trzy belki
krzyża symbolizowały Trójcę Świętą, a dwanaście wierz-
chołków ramion – dwanaście owoców Ducha Świętego:
miłość, radość, pokój, cierpliwość, uprzejmość, dobroć,
wspaniałomyślność, łaskawość, wierność, skromność,
czystość i wstrzemięźliwość.
–
Komplet szat liturgicznych, w skład których wchodzą
ornat, dalmatyki i kapa, nazywamy garniturem. Garni-
turów używa się do dziś podczas uroczyście celebrowa-
nych mszy świętych i nabożeństw. Uszyto je ze złocistego
rypsu – tkaniny z widocznym poziomym prążkiem splotu.
Złoty kolor w kościele przeznaczony jest na uroczyste
4

5. okazje. Na tkaninę szat aplikowano realistycznie wyglą-
dające kwiaty, motyle i pszczoły, haftowane jedwabnymi
i metalowymi nićmi. Takie motywy występowały we wzo-
rach osiemnastowiecznych tkanin i w haftowanych de-
koracjach sukien z tego czasu. Szaty z kościoła Świętego
Krzyża zdobi dodatkowo wyjątkowy motyw, nawiązujący
do nieistniejącego dziś klasztoru duchaków – jest to bu-
dowla z wieżą kościelną zwieńczoną charakterystycznym
krzyżem zakonu. W dolnej partii ornatu na owalnej tarczy
znajdują się krzyż duchaków oraz herb Półkozic i data –
1761, które można zapewne wiązać z fundatorem i czasem
5

6. sprawienia szat. Niewykluczone, że ryps, z którego uszyto
komplet, jest młodszy, dziewiętnastowieczny, a hafty prze-
niesiono wtórnie z innych szat. Szaty liturgiczne ofiarowy-
wane były często do kościołów jako dary mające dopo-
móc w uzyskaniu spokoju duszy ofiarodawców. Czasem
darczyńcy zastrzegali, aby szaty używane były podczas
mszy świętych sprawowanych w ich intencji.
Prostokątna, czerwona aksamitna tkanina ozdobiona
jest haftami figuralnymi. Postacie wyhaftowano kładzioną
nicią metalową, a namalowane na tkaninie twarze apliko-
wano. Pośrodku znajduje się ujęta w całej postaci Matka
Boska Apokaliptyczna z Dzieciątkiem (czyli przedstawienie
Marii w glorii promienistej stojącej na księżycu, którego źró-
dłem jest tekst Apokalipsy – Ap 12,1). Po jej bokach wyha-
ftowano inicjały: M.K. i A.A., a poniżej tabliczkę z napisem
i datą: MARIA. MODL/ SIĘ ZANAMY/15..95 oraz krzyż du-
chaków. Przeznaczenie tkaniny nie jest pewne i ustalenie
jej funkcji wymaga dalszych badań – dotychczas określana
była jako welum kielichowe lub też gremiał (tkanina do na-
krywania kolan biskupa siedzącego podczas nabożeństwa).
–
Dwustronnie malowana drewniana tablica z przedsta-
wieniem Pokłonu Trzech Króli z jednej strony oraz Wnie-
bowstąpieniaChrystusaz drugiej pochodzi z pierwszego
trzydziestolecia wieku XVI. Najprawdopodobniej obrazy
te powstały w środowisku krakowskim, choć nie dają się
połączyć z którymś z rozpoznanych warsztatów działają-
cych wówczas w stolicy królestwa. Oba obrazy wykonano
na podstawie schematów kompozycyjnych powszechnie
występujących wówczas w malarstwie Europy Środkowej,
w tym również w Krakowie. Konkretny pierwowzór kom-
pozycji można wskazać jedynie dla obrazu Wniebowstą-
pienia Chrystusa. Wydaje się, że malarz wzorował się na
6

7. ukazującej ten sam temat
rycinie Hansa Leonharda
Schäufeleina zamiesz-
czonej w książce Specu-
lum passionis domini nostri Ihesu Christi (Zwierciadło
pasji pana naszego Jezusa Chrystusa) autorstwa Ulricha
Pindera, opublikowanej w roku 1507. Obrazy nie mogły za-
tem powstać wcześniej niż po roku jej wydania. Dzieła te
pierwotnie stanowiły część skrzydła nastawy ołtarzowej.
Spis ilustracji:
— Na okładce: Widok kościoła Świętego Krzyża od zachodu wraz z za-
budowaniami duchackimi, za: Kościoły krakowskie wydane w sta-
lorytach. Kraków 1855, sygn. Joahann Wenzel. Biblioteka Narodowa,
domena publiczna.
— Rzut kościoła Świętego Krzyża, za: Studia z dziejów kościoła Św.
Krzyża w Krakowie, cz. III, Kraków 1999.
— Pieczęcie duchackie, fot. J. Nowostawska-Gyalókay, MIK 2019.
— Fragment szat liturgicznych, fot. J. Nowostawska-Gyalókay, MIK
2019.
— Fragment tkaniny, być może welum kielichowego lub gremiału, fot.
J. Nowostawska-Gyalókay, MIK 2019.
— Fragment obrazu tablicowego z przedstawieniem Wniebowstąpie-
nia Chrystusa, fot. J. Nowostawska-Gyalókay, MIK 2019.
— Rycina Hansa Leonharda Schäufeleina. Ze zbiorów Metropolitan
Museum of Art (US), domena publiczna.
7

8. Organizator:
Współorganizator:
• Parafia pw. Świętego Krzyża w Krakowie
Przewodnik powstał w ramach
XXI Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego
Z dreszczykiem
Opracowanie tekstów: Kajetan Klimas,
Katarzyna Moskal, Adam Spodaryk
Koncepcja przewodnika: Joanna Nowostawska-
-Gyalókay
Redakcja i korekta: Ewelina Korostyńska
Projekt graficzny: Anna Zabdyrska
—
Małopolski Instytut Kultury w Krakowie
ul. 28 Lipca 1943 17c
30-233 Kraków
www.mik.krakow.pl
8