Materiał przygotowany w ramach XX Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego (2018).

1. Wystawa powstała w ramach
XX Małopolskich Dni
Dziedzictwa Kulturowego
Wolność krzepi
Opracowanie tekstów i koncepcja wystawy
na podstawie publikacji Tomczyk K., Dzieje wsi
i parafii Racławice. Od średniowiecza do czasów
współczesnych, Kraków 2000: Paulina Kasprzycka
Opracowanie graficzne: Maciej Grochot
Korekta: Adam Wencel
dnidziedzictwa.plOrganizator: Patronat:
Parafia
pw. Narodzenia NMP
w Racławicach
k. Olkusza
Gospodarz: Współorganizator: Partner: Partner wystawy:
Na granicy
zaborówFragment mapy z granicą zaborów austriackiego i rosyjskiego
w okolicy Racławic z 1915 roku,
za: Karte des Westlichen Russlands 1892–1921.
domena publiczna

2. W samych Racławicach „Moskale”, jak nazywa-
li ich lokalni mieszkańcy, mieli swoje „koszary”.
Kilku z nich osiadło nawet na stałe w sąsiednich
Paczółtowicach. W drugiej połowie XIX wieku,
kiedy władze carskie zaostrzyły politykę w Kró-
lestwie Polskim (główną przyczyną było powsta-
nie styczniowe), umacniano granice, zwiększając
także liczebność wojska w samych Racławi-
cach. Od początku istnienia granicy kwitł na niej
przemyt, którym trudnili się także mieszkańcy
Racławic. Z czasem stawał się on coraz niebez-
pieczniejszy. Zdarzało się, że wskutek prze-
mytniczych pościgów i ucieczek ginęli ludzie.
Widok na Dolinę Racławki w 1913 roku.
Polska Akademia Umiejętności,
PAUart ©
Racławice na początku XX wieku,
widokówka wydana nakł.
Edwarda Straussa.
POLONA, domena publiczna
1
2
1
2
Racławice położone w malowniczej Dolinie Racławki w pierw-
szych latach zaborów przynależały do zaboru austriackiego,
w 1810 roku weszły w skład Księstwa Warszawskiego, a po jego
upadku przynależały do Kongresówki. Przez ponad 100 lat tuż
obok wsi przebiegała granica z zaborem austriackim, a w po-
bliskich Paczółtowicach znajdował się austro-węgierski punkt
graniczny. Życie codzienne na styku zaborów nie należało do
najłatwiejszych i najbezpieczniejszych. Linię graniczną wy-
znaczały równolegle usypane kopce ziemne. Częste patrole
granicy przez żołnierzy obu armii nie pozwalały na swobodne
kontakty ludności z sąsiednich wsi, wymagało to uzyskania
­pozwoleń i przepustek.

3. Tak życie codzienne opisał w kronice
wsi Paczółtowice ojciec Kajetan
z pobliskiego klasztoru w Czernej:
W Racławicach bardzo uroczyście
święcili pola. Procesje szły granicami,
a w kopczykach granicznych zakopywano
karty z tekstami ewangelii. Takie procesje
szły zwykle od Lasu Żarskiego ku północy.
Nieraz do nas dołączali się do procesji
(za pozwoleniem władz granicznych)
i wspólnie paczółtowianie i racławianie
szli śpiewając, modląc się, aż pod
Gorenice. Tak było na pewno kilka razy
przed I wojną światową.
Kościół w Racławicach Olkuskich przed 1914 rokiem.
Instytut Sztuki PAN w Warszawie ©

4. Uczestnicy akcji ukrycia dzwonów przed konfiskatą
przez żołnierzy austriackich w 1916 roku, 1954.
Kronika Parafialna kościoła w Racławicach Olkuskich
Podpułkownik
Mieczysław
Norwid­-
-Neugebauer
podczas
I wojny
światowej.
NAC ©
Po wojsku rosyjskim i przemarszu
polskich strzelców w Racławicach
pojawiła się armia austro-węgier-
ska. Wraz z przesuwaniem się linii
frontu i ruchem wojsk wieś znala-
zła się pod ostrzałem, a zniszcze-
niom ulegały kolejne domostwa
(łącznie prawie 50). Poniesione
straty, rekwizycje żywności i zwie-
rząt z dnia na dzień pogarszały
warunki życia mieszkańców.
Łupem wojska miały też paść
­dzwony kościelne (najstarszy
z 1632), które masowo przetapia-
no na potrzeby armii. Tu jednak
racławiczanie wykazali się wielkim
sprytem. Przeczuwając zbliżającą
się konfiskatę, w porę ukryli dzwo-
ny. Zmieniali też kilkukrotnie miej-
sce ich ukrycia, dzięki czemu zdo-
łali je ocalić. Nie byłoby w tym nic
niezwykłego, gdyby wszystko nie
odbywało się pod czujnym okiem
żołnierzy stacjonujących w orga-
nistówce. Kilku mieszkańców za
ten wybryk spotkały represje,
brutalne przesłuchania i areszt.
To niejedyny akt odwagi
mieszkańców Racławic.
Racławice nie zostały nigdy areną
jakichś ważnych historycznych
wydarzeń, nie toczono tu decydu-
jących bitew, nie wychodzili stąd
ludzie, którzy zapisali się w pod-
ręcznikach – życie toczyło się tu
raczej swym naturalnym rytmem.
Od czasu do czasu zakłócanym
wizytą „niespodziewanych gości”.
W sierpniu 1914 roku, w wyniku
ogłoszonej mobilizacji, część bata-
lionu wyruszającego z Krzeszowic
pod dowództwem Mieczysława
Norwida-Neugebauera przema-
szerował przez granicę zaborów
w Racławicach, podążając dalej
w kierunku Skały i do Miechowa.
W pamiątkowej Księdze ​chwały
piechoty​z 1937-39 czytamy:
Na czele batalionu prowadzone-
go przez ob. Mieczysława „Nor-
wida” Neugebauera posuwali
się ob. Komendant Główny Józef
Piłsudski, jego szef sztabu i zastęp-
ca ob. Kazimierz „Józef” Sosnkow-
ski. Ciężki to był niezwykle marsz:
gniotły ramiona ciężkie, stare
jednostrzałowe karabiny Werndla
kalibru 11 mm, lecz każdy szedł
Był nim z pewnością protest
przeciw ustaleniom w Brześciu
Litewskim w lutym 1918 roku.
Sprzeciw Polaków we wszystkich
zaborach wywołała próba ode-
rwania Chełmszczyzny i części
Podlasia na rzecz nowo powstałej
Ukraińskiej Republiki Ludowej.
18 lutego pod racławickim kościo-
łem doszło do starć mieszkańców
z austriacką żandarmerią, użyto
broni, byli ranni. Tak dramatycznie
wyglądały zwiastuny wolności,
która dopiero miała nadejść…
z radością, dumny tym, że jest tym
któremu przypadł zaszczyt razem
z Komendantem Głównym wkra-
czać w granice zaboru rosyjskiego
– granice ziemi obiecanej. Obec-
ność polskich strzelców nie zrobiła
jednak na okolicznych mieszkań-
cach większego wrażenia, nie było
też gorącego powitania – dowodzą
tego słowa kapelana, który szedł
razem ze strzelcami: Ludność
nie przyjęła nas z obiecanym entu-
zjazmem, obojętna nawet niechęt-
na. I trudno się temu dziwić. Przez
dziesięciolecia przez wieś prze-
taczali się wojskowi, zawsze obcy
i raczej opresyjni wobec mieszkań-
ców. Czy pojawienie się kolejnej
„armii” – nawet jeśli ­„naszej”
– powodować miało radość i od
razu kojarzyło się z wolnością?

5. Dwudziestolecie między-
wojenne dla racławic-
kiej parafii było okresem
wzmożonej aktywności.
W latach 30. powstały
Akcja Katolicka i Katolickie
Stowarzyszenie ­Młodzieży
Żeńskiej oraz Męskiej.
­Stowarzyszenia te prócz
działalności religijnej
prowadziły akcje charyta-
tywne, kulturalne i eduka-
cyjne. W 1920 roku zbudo-
wano pobliską plebanię,
na której do dziś zachował
się piękny piec kaflowy.
Najcenniejszym zabytkiem Racławic jest drewniany kościół pw. Narodzenia NMP.
Zbudowany w początkach XVI wieku, oparł się kolejnym armiom i wojnom. Przetrwał
próbę czasu i dziś w prawie niezmienionym stanie cieszy oko zabytkowym wyposa-
żeniem. Wnętrze świątyni pokryte jest polichromią, wśród barwnych przedstawień
znajdziemy sceny z życia i męki Chrystusa, malowidła poświęcone Matce Boskiej,
postaci ewangelistów i świętych. Niektóre cenne zabytki pochodzące z tego kościo-
ła oglądać można także w krakowskich muzeach.Widok kościoła od zachodu, 1912,
fot. J. Lisiecki.
Instytut Sztuki PAN w Warszawie ©
Obraz św. Jana Jałmużnika – będący kiedyś
częścią zwieńczenia nastawy ołtarzowej – oraz
drzwi XVI-wiecznego tryptyku „Rodzina Marii”
z kościoła w Racławicach Olkuskich
(obecnie oryginały przechowywane
w Muzeum Archidiecezjalnym
im. Kardynała Karola Wojtyły w Krakowie).
Wirtualne Muzea Małopolski,
domena publiczna
1
2
3
1
2
3

6. Widok na prezbiterium kościoła
w Racławicach przed 1914 rokiem,
fot. K. Broniewski.
Instytut Sztuki PAN w Warszawie ©
1
3
2
1
Ołtarz Ukrzyżowania na ścianie północnej
kościoła w Racławicach przed 1914 rokiem,
fot. K. Broniewski.
Instytut Sztuki PAN w Warszawie ©
3
Grupa Ukrzyżowania w racławickim kościele
w 1957 roku.
Kopia ze zbiorów K. Tomczyka ©
2

7. Ołtarz główny z obrazem Matki Boskiej w kościele w Racławicach
przed 1914 rokiem, fot. K. Broniewski.
Instytut Sztuki PAN w Warszawie ©
Ołtarz boczny z przedstawieniem św. Piotra w kościele w Racławicach
przed 1914 rokiem, fot. K. Broniewski.
Instytut Sztuki PAN w Warszawie ©
1
2
1
2

8. Ornat pochodzący z kościoła w Racławicach,
przed 1914 rokiem, fot. K. Broniewski.
Instytut Sztuki PAN w Warszawie ©
Scena Zwiastowania z tryptyku ufundowanego
przez Jana Żaka z Zawady z 1473 roku,
przed 1914 rokiem, fot. K. Broniewski.
Instytut Sztuki PAN w Warszawie ©
Sceny Męki Pańskiej na tryptyku
z XVI wieku, przed 1914 rokiem, fot. K. Broniewski.
Instytut Sztuki PAN w Warszawie ©
Płyta nagrobna z postacią rycerza i napisem w języku
łacińskim: Żyjąc umieramy, umierając żyjemy,
przed 1914 rokiem, fot. K. Broniewski.
Instytut Sztuki PAN w Warszawie ©
1
3 4
2
1
3
4
2