3. Si fillim zyrtar I nutricionit
mirret viti 1780, kur kimisti
francez “ Lavuazje” zbuloi se
ushqimi dhe oksigjeni
bashkohen ne organizem dhe
prodhojn energji .
4. Nutricioni apo të ushqyerit është furnizimi i
qelizave të organizmit me materie (në formë të
ushqimit), të domosdoshme për vazhdimin e
jetës. Karakteristikat themelore të qenieve të
gjalla janë: ndërtimi qelizor dhe përbërja kimike e
organizmit, këmbimi i materieve dhe i energjisë,
lëvizjet e trupit, shumimi, rritja, zhvillimi, reagimi
në ngacmime të ndryshme (adaptimi,
transformimi), etj
5. Trupi i njeriut përmban bashkëdyzime kimike, siç
janë: uji, karbohidratet, aminoacidet, acidet
yndyrore dhe acidet nukleike. Të gjitha këto
bashkëdyzime përbëhen nga elemente kimike si
karboni, hidrogjeni, oksigjeni, azoti, fosfori,
kalciumi, hekuri, zinku, magnezi, mangani dhe
elemente të tjera, dhe në organizëm ndodhen në
forma dhe kombinime të ndryshme (hormone,
enzime, vitamina, fosfolipide, minerale).
6. Për rrjedhën normale të proceseve
metabolike dhe të funksioneve fiziologjike
të organizmit të njeriut janë të
domosdoshme (esenciale) rreth 40
substanca, të cilat përmblidhen nё dy grupe
të mëdha të materieve ushqyese:
Makronutrientët(Uji,Karbohidratet,Proteina
t,Yndyrnat,) dhe
Mikronutrientët(Mineralet,Vitaminat,dhe
materiet Ushqyese).
7. Uji - ka një rol tepër të rëndësishëm në funksionimin e organeve
vitale.
Trupi ynë përbëhet nga 55-75 përqind ujë, prandaj edhe kemi aq
shumë nevojë për të pirë ujë, në mënyrë që të kompensohet sasia e
ujit që del nga organizmi.Mesatarisht, njeriu duhet të pijë rreth 2 litra
ujë në ditë, në mënyrë që ta kompensojë sasinë e ujit që nxirret
jashtë me anë të urinës, djersës . Uji na ndihmon që nga trupi të
nxjerrim produktet e panevojshme të metabolizmit te yndyrnave .
Nëse organizmit i mungon uji, kjo reflektohet në funksionimin e të gjitha
sistemeve të tij dhe personi i tillë ndjen lodhje, dhembje të kokës,
marramendje, etje dhe ngërçe në muskuj. Marrja e sasive të
mjaftueshme të ujit dhe konsumimi i pemëve dhe perimeve është gjëja
më e mirë që mund të bëni për lëkurën tuaj, nëse doni që ajo të duket e
freskët dhe e re.
8. Karbohidratet - janë grupi më i madh dhe
kryesor i burimeve tё energjisë në organizmin
e njeriut. Përbëhen kryesisht nga tri
elemente: karboni (C), hidrogjeni (H) dhe
oksigjeni (O). Përmes lidhjes së këtyre
elementeve, karbohidratet sigurojnë
energjinë e nevojshme për organizmin e
njeriut, edhe atë në sasi, përafërsisht, 4
kilokalori për një gram të karbohidrateve
(kcal/gr).
9. Karbohidratet mund të jenë të thjeshta
dhe komplekse. Glukoza (dekstroza)
ёshtё karbohidrat i thjeshtë, i njohur
edhe me emrin si sheqer i gjakut. Ёshtё
karbohidrati më i rёndёsishёm që,
brenda qelizave të organizmit të njeriut,
shërben si molekulë funksionale
energjetike (bёn gjenerimin e
molekulave të larta energjetike
adenozintrefosfatit – ATP)
10. PROTEINAT
Emri proteinë rrjedh nga fjala greke “Protos”që do të thotë “i
Rëndësishëm”.
Proteina është përbërës kryesor organik i shumë indeve në
trupin e njeriut, i cili formohet nga një rend i amino acideve
që janë të sistemuara nga sistemi jetësor. Ekzistojnë diku
rreth 20 amino acide të ndryshme të cilat gjenden në
proteina ku 9 prej tyre janë themelore dhe 11 të tjera janë jo
themelore - jo esenciale, 9 amino acidet themelore nuk
mund të prodhohen nga trupi por ato sigurohen-merren nga
ushqimi ditor kurse 11 amino acidet jo themelore
prodhohen prej pjesëve të karbohidrateve, të amino acideve
themelore dhe yndyrës, pra nga vet organizmi.
11. Cdo funksion i qelizave të gjalla varet
nga proteinat. Proteinat formojnë diku
rreth 15 % të trupit dhe janë
përgjegjëse për formimin e muskujve,
eshtrave, ligamenteve, lëkurës,
thonjëve dhe qimeve-flokëve
12. Yndyrnat- janë burime të pasura të energjisë, medium i
rëndësishëm për tretjen, absorbimin dhe shfrytëzimin e
vitaminave liposolubile nё organizëm (A, D, E, dhe K),
mbajnë lëkurën të shëndoshë, mund të jenë antioksidantë,
ndikojnë në metabolizëm, mund të kenë veprim në
sistemin kardiovaskular dhe nё imunitet (acidi linolenik),
etj. Yndyrnat mund të jenë në formë të dhjamërave dhe
vajrave. Përbëhen, kryesisht, nga tri elemente: karboni (C),
hidrogjeni (H) dhe oksigjeni (O) (për dallim nga
karbohidratet, yndyrnat kanë numër më të vogël të
molekulave të oksigjenit, kjo veti edhe i bën të jenë të
patretshme në ujë – insolubile).
13. • Mineralet - janë elemente inorganike të organizmit, me
rëndësi vitale për funksionimin normal të organizmit
(Natriumi, Kaliumi, Kalciumi, Magnezi, Klori, Fosfori, Hekuri,
Zinku, Jodi, Bakri, Mangani, Kromi, Seleni dhe Molibdeni).
Mineralet janë “përgjegjëse” për funksionimin normal të
sistemit nervor, sistemit skeletor, reaksionet brenda qelizës,
mbajtjen e balancit të ujit në organizëm. Në bazë të sasisë
me të cilën marrin pjesë në trupin e njeriut, mineralet
ndahen në dy grupe:
o Makromineralet – mineralet që marrin pjesë në
organizëm në sasi prej miligramëve deri në gram (minerale
të tilla janë kalciumi, fosfori dhe magnezi);
o Mikromineralet – mineralet që marrin pjesë në organizëm
në sasi shumë të vogël mikrogram – miligram (bakri, kromi
dhe seleni).
14. Vitaminat- janë komponime kimike organike të
rëndësishme për shumë reaksione kimike që ndodhin në
organizëm, ndihmojnë rritjen dhe aktivitetin mendor.
Grupi i vitaminave ndahet në dy nëngrupe:
- Vitaminat e tretshme në ujë – hidrosolubile, që gjithsej
janë 9 (vitamina C, B1 (thiamine), B2 (riboflavin), B3
(niacin), B5 (acidi panthotenik), B6 (pyridoxine), B7
(biotin), B9 (acidi folic), B12 (cobalamine);
- Vitaminat e tretshme në yndyrna – liposolubile, janë
gjithsej 4 (vitamina A, D, E, K).
15. Materiet ushqyese kanë funksione të shumëfishta, e disa edhe vitale për
organizmin e njeriut. Materiet ushqyese japin energji, ndërtojnë organizmin,
mbrojnë organizmin dhe marrin pjesë në proceset metabolike. Në bazë të
funksioneve që kanë, materiet ushqyese mund të ndahen në tri grupe:
1. Sigurimi i energjisë:
a. Karbohidratet;
b. Proteinat;
c. Yndyrnat (dhjami dhe vajrat).
2. Rritja dhe zhvillimi:
a. Proteinat;
b. Lipidet;
c. Vitaminat;
d. Mineralet;
e. Uji.
3. Rregullimi i funksioneve të trupit:
a. Proteinat;
b. Lipidet;
c. Vitaminat;
d. Mineralet;
e. Uji.
16. Disa statistika te kequshqyerjes ne Bote
Nr.Popullsise Shkaqet
795 milion Nuk kan ushqim te mjatueshem ,per
te udhehequr nje jet te
Shendetshme active.
12.9 % Jetojne ne vende me zhvillim ,dhe
pjesa e tyre dermuese jane te
kequshqyer.
3.1 milion (vdesin)
0-5 (vjet)
Ushqyerja e dobet rreth 45% mund
te shkaktoj vdekjen .
66 milion Femij te moshes 6-14 Fillojn mesimin te uritur ne te gjith
boten ne Zhvillim 23 milion vetem
nga Afrika .
WFP (worl food Program)
3.2 miliard $
Kan llogaritur se shuma e cekur
me heret mund te mbuloj te
gjitha shpenzimet e 66 m
femijeve.
17. Nje Diet e Ekuilibruar :
55% Karboidrate
30% Yndyrna
15% Proteina ,si
dhe vitamina
,minerale,uje
…
