Basics of Social Policy in India....

1. Social Policy In India
Dr. Manisha P. Shukla
Associate Professor
MVP’s College of Social Work, Nashik

2. विषय : - भारतातील शैक्षविक धोरि याांचा सविस्तर
आढािा घ्या

3. प्रस्तािना
राष्ट्र ीय दृष्टष्ट्कोनातून सर्ाांसाठी ष्टिक्षण हा राष्ट्र ीय ष्टर्कासाच्या
संदर्ाातला एक अपररहाया र्ाग आहे. त्याचबरोबर सामाष्टिक,
आष्टथाक, सांस्क
ृ ष्टतक आष्टण अध्यात्मिक ष्टिया तसेच सर्ाांगीण
ष्टर्कासासाठी ष्टिक्षण हा मूळ स्त्रोत आहे. ष्टर्ष्टर्ध स्तरार्र मानर्ी
ष्टर्कासाचे काया करण्याची सर्ाात मोठी िक्ती ष्टिक्षणात आहे. या
दृष्ट्ीने आपल्या देिात ष्टर्ष्टर्ध कालखंडात ष्टिक्षण र् ष्टिक्षण पद्धतीत
सुधारणा करण्यासाठी सातत्याने प्रयत्न करण्यात आल्याचे ष्टदसते.
र्ारताला स्वातंत्र्य ष्टमळाल्यानंतर लगेच 1948 मध्ये उच्च ष्टिक्षणार्र
पष्टहले लीन डॅन सीट एज्युक
े िन कष्टमिन डॉक्टर रामक
ृ ष्णन यांच्या
अध्यक्षतेखाली गाठीत क
े ले.

4. भारतातील शैक्षविक धोरि
राष्ट्रीय वशक्षि धोरि ( National Education policy ) : -
राष्ट्र ीय ष्टिक्षण धोरण 1968 कोठारी आयोगाच्या ष्टिफारिींर्र आधाररत होते
आष्टण त्यात कोठारी आयोगाच्या अंमलबिार्णीसाठी क
ें द्र आष्टण राज्य
सरकार कराना मागादिान िारी करण्याची ष्टिफारस करण्यात आली होती.
1968 ची प्रमुख िैवशष्ट्ये : -
● मोफत आष्टण सक्तीचे ष्टिक्षण
● ष्टिक्षकांचे ष्टिक्षण
● र्ाषा ष्टर्कास
● सर्ाांना ष्टिक्षणाची संधी
● एक समान िैक्षष्टणक संरचना
● प्रगतीचा आढार्ा
● खचा

5. राष्ट्रीय वशक्षि धोरि 1968 ची कामविरी : -
1968 चे धोरण ष्टक
ं र्ा NEP,- I फारसे यिस्वी झाले नाही याची अनेक कारणे होती.
● पष्टहली गोष्ट् म्हणिे त्यार्ेळी क
ृ तीचा योग्य कायािम आणला गेला
● दुसरे म्हणिे ष्टनधीची कमतरता होती, र्ारताची अथाव्यर्स्था डबघाईला
आली होती.
● त्यार्ेळी राज्य ही योिना किी राबर्तील यार्र क
ें द्राची र्ूष्टमका फारिी
नव्हती.
● असे असूनही राष्ट्र ीय ष्टिक्षण धोरण आहे पण 1968 हे काही प्रमाणात
यिस्वी झाले.
● 10 +2+3 ष्टिक्षण पद्धतीचा समार्ेि होतो
राष्ट्रीय वशक्षि धोरि 1986 : -
1986 चे धोरण रािीर् गांधी यांच्या पंतप्रधान असताना िारी करण्यात आले होते.
आष्टण पी. व्ही. नरष्टसंहरार् पंतप्रधान असतांना ते 1992 मध्ये अद्ययार्त करण्यात

6. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipisicing elit.
राष्ट्रीय शैक्षविक धोरि 1986 चे प्रमुख िैवशष्ट्ये : -
ष्टिक्षणाचे ष्टर्क
ें द्रीकरण आष्टण ष्टिल्हा ष्टिक्षण प्रष्टिक्षण संस्था स्थापन करणे.
देिर्रातील ष्टिक्षणाच्या 10+2+3 पॅटनाच्या एकसमान पॅटनाच्या तात्काळ अंमलबिार्णी
करण्याची ष्टिफारस करण्यात आली.
पैलू : -
खड
ू फळा मोहीम
िीडा साष्टहत्य आष्टण खेळणी
प्राथष्टमक ष्टर्ज्ञान संच पेटी
राष्ट्र ीय अभ्यासिम
पदर्ी, नोकरी आष्टण मनुष्यबळ ष्टनयोिन यातील फरक
1968 ची िैवशष्ट्य : -
1968 च्या धोरणाच्या तुलनेत 1986 च्या धोरणाने चांगली कामष्टगरी क
े ली याची अनेक कारणे
होती.
सर्ाप्रथम हे धोरण 1976 मध्ये 42 व्या घटना दुरुस्तीनंतर लार्ले या दुरुस्तीमध्ये ष्टिक्षण, र्न्य,
र्िन,

7. सुधाररत राष्ट्रीय शैक्षविक धोरि 1992
पी. व्ही. नरष्टसंहरार् सरकारने 1992 मध्ये 1986 च्या राष्ट्र ीय ष्टिक्षण
धोरणात बदल क
े ले.
िैवशष्ट्ये : -
नर्ीन ष्टर्िेष िाळा उघडण्यासाठी आष्टण ष्टर्द्यार्थ्ाांना व्यार्साष्टयक
प्रष्टिक्षण देण्यासाठी संस्थांनी या क्षेत्रात पुढे येण्यासाठी तरतुदी क
े ल्या
होत्या.
नर्ोदय ष्टर्द्यालयाच्या िाळांमध्ये गुणर्त्ता र्ाढीर्र र्र देणे आष्टण इतर
सर्ा िाळांसाठी एक आदिा प्रस्थाष्टपत करणे.
प्रत्येक राज्यात ष्टकमान एक मुक्त ष्टर्द्यापीठ उर्ारण्याची तरतूद
करण्यात आली होती आष्टण त्यांचे ष्टनयमन करण्यासाठी तांष्टत्रक सहाय्य
आष्टण दुरुस्त ष्टिक्षण पररषद
द्यार्ी लागली

8. भारतातील शैक्षविक आयोि
भारतीय वशक्षि आयोि ( हांटर आयोि ) : -
इंष्टडयन एज्युक
े िन कष्टमिन ईस्ट इंष्टडया क
ं पनीच्या बोडा ऑफ डायरेक्टसा चे अध्यक्ष सर चाल्य
र्ूड यांच्या सांगण्यार्रून क
ं पनीने िे आदेि ष्टदले त्यांना र्ुडचा खष्टलता ष्टक
ं र्ा र्ुडचा अहर्ाल
असे संबोधले िाते. हा अहर्ाल 19 िुलै 854 रोिी प्रस्तुत करण्यात आला.
2 ) विद्यापीठ वशक्षि आयोि ( डॉ.राधाक
ृ ष्णन आयोि ) : -
यूष्टनव्हष्टसाटी एज्युक
े िन कष्टमिन र्ारत स्वतंत्र झाल्यानंतर डॉक्टर सर्ापली राधाक
ृ ष्णन यांच्या
अध्यक्षतेखाली 1948 मध्ये एक आयोग नेमण्यात आला आयोगाने आपला अहर्ाल 1949 मध्ये
सादर क
े ला. स्वातंत्र्योत्तर काळात र्ारतातील उच्च ष्टिक्षणाला ष्टदिा देण्याचे काम या आयोगाने
क
े ले.
आयोिाच्या अहिालातील प्रमुख वशफारशी पुढीलप्रमािे.
1 ) िालेय अभ्यासिम 12 र्षाांचा असार्ा. दक्षा ऐर्िी बारार्ी उत्तीणा झालेल्या र्गाात प्रर्ेि देऊ
नये पदर्ी अभ्यासिम तीन र्षाांचा असार्ा.
2 ) िालेय आष्टण ष्टर्द्यापीठ पातळीर्र सर्ासाधारण स्वरूपाचा अभ्यासिम असार्ा ष्टर्िेष
अभ्यासिम स्पेिलायझेिन त्यानंतर असार्ेत िीर्नाच्या प्रत्येक क्षेत्रासाठी आर्श्यक असणारी

9. 3 ) मुदवलयार आयोि : -
1 ) िालेय ष्टिक्षण अकरा र्षाांचे असार्े त्यातील िेर्टी दोन र्षा उच्च - माध्यष्टमक ष्टिक्षणाची असार्ीत. उच्च
माध्यष्टमक स्तरार्र इंग्रिी, ष्टहंदी, आष्टण मातृर्ाषा या तीन र्ाषा सामाष्टिक िास्त्र आष्टण सामान्य ष्टर्ज्ञान एक
व्यार्साष्टयक ष्टर्षयाचा समार्ेि असार्ा.
2 ) देिात ष्टर्ष्टर्ध लक्ष्मी िाळा सुरू कराव्यात
3 ) परीक्षा घेताना मूल्यमापनाच्या आधुष्टनक तंत्रे र्ापरार्ीत.
4 ) कोठारी आयोि : -
इंष्टडयन एज्युक
े िन कष्टमिन र्ारतातील हा सहार्ा िैक्षष्टणक आयोग 1964 मध्ये स्थापन करण्यात आला
कोठारर आयोगाचे ष्टचटणीस होते. यापूर्ीच या आयोगानी ष्टिक्षणाच्या एका ष्टर्ष्टिष्ट् स्तराचाच ष्टर्चार क
े ला
होता..
कोठारी आयोिाने काययक्रम सुचविले आहेत.
1 ) िास्त्रांचे ष्टिक्षण िाळे पासून सुरू आहे ष्टर्द्यापीठ पातळीर्र िास्त्रांच्या अध्यापनात सुधारणा करून
िास्त्रीय संिोधनास प्रोत्साहन द्यार्े .
2 ) कायाानुर्र् ष्टर्द्यार्थ्ाांना िाळे त घरात कारखान्यात िेथे िक्य असेल तेथे उत्पादक कामात र्ाग घेण्याची
संधी ष्टमळाली पाष्टहिे.
3 ) माध्यष्टमक स्तरापासूनच व्यार्साष्टयक
ष्टिक्षणाची सुरर्ात करार्ी उच्च माध्यष्टमक स्तरार्र ष्टकमान 50 टक्क
े मुलांसाठी व्यार्साष्टयक ष्टिक्षणाची
व्यर्स्था करार्ी.

10. 6 ) राष्ट्रीय शैक्षविक धोरि 2020 : -
क
ें द्रीय मंष्टत्रमंडळाने नर्ीन राष्ट्र ीय िैक्षष्टणक धोरण 2020 ला मंिुरी ष्टदली आहे.
ज्याचा उद्देि र्ारतीय ष्टिक्षणव्यर्स्थेत िाळा ते महाष्टर्द्यालय स्तरापयांत अनेक
बदलांचा पररचय करून ष्टदला आहे.
िैवशष्ट्ये : -
िालेय ष्टिक्षण 2030 पयांत िालेय ष्टिक्षणात 100 / सकल नोंदणी गुणोत्तर GRC पूर्ा
स्क
ू ल ते माध्यष्टमक स्तरापयांत ष्टिक्षणाचे सार्ाष्टत्रकीकरण करणे.
दोन कोटी िाळाबाह्य मुलांना मुक्त िाळा प्रणालीद्वारे मुख्य प्रर्ाहात आणणे.
1 ) सध्याची 10 +2 प्रणाली अनुिमे 3 - 8 , 8 - 11,11 - 14 आष्टण14 -18
र्योगटातील नर्ीन 5 + 3 + 3+4 अभ्यासिम सुचनेद्वारे बदलला िाईल.
उच्च वशक्षि : -
उच्च ष्टिक्षणातील एक
ू ण नोंदणी प्रमाण 2035 पयांत 50 टक्क
े पयांत र्ाढर्ली िाईल.
तसेच उच्च ष्टिक्षणात 5 कोटी िागा सोडल्या िाणार आहेत.

11. साराांश
र्रील ष्टर्षय हा प्रत्येक व्यक्तीच्या ष्टर्कासासाठी एक महत्त्वाचा घटक आहे.
िैक्षष्टणक धोरण र्ारतातील मुलांच्या सर्ाांगीण ष्टर्कासासाठी महत्त्वाचे आहे. र्ारत
स्वतंत्र झाल्यापासून ष्टिक्षण पद्धतींमध्ये सुधारणा करण्यात आलेल्या आपल्याला
ष्टदसतात. र्ारतातील िैक्षष्टणक आयोग यामध्ये मुदष्टलयार आयोग, कोठारी
आयोग, ष्टिक्षण आयोग, हंटर आयोग, सर्ापली राधाक
ृ ष्णन आयोग अिा
प्रकारच्या आयोगाचे र्ारताचे िैक्षष्टणक सुधारण्याच्या पद्धतींचा एक महत्त्वाचा
घटक आहेत. सांदभय
■ Site.google . com
■ Vikaspedi

12. THANKS

13. उपष्टर्षय – र्ारतातील ग्रामीण ष्टर्कासाच्या धोरणांचा
सष्टर्स्तर आढार्ा ष्टलहा.

14. ●प्रस्तार्ना:
ग्रामीण ष्टर्कास-
सर्ा िगर्र िहरांचा सतत ष्टर्कास होत असून सुद्धा िागष्टतक लोकसंख्येपैकी ग्रामीण र्ागात
राहणाऱयांचे प्रमाण १९५० मध्ये ७९%पेक्षा थोडे अष्टधकच होते.र्ारतात १९६१ मध्ये ८२%लोक ग्रामीण
र्ागात राहत होते, तर १९७१ मध्ये प्रमाण ८०% होते.
ग्रामीण ष्टर्कास ही संकल्पना ग्रामीण(Rural) आष्टण ष्टर्कास(Development)या दोन संज्ञांच्या
एकत्रीकरणातून बनलेला आहे. अत्मखल मानर् समािाचे ग्रामीण समाि(Rural society)आष्टण नागर
समाि(Urban society)असे मुख्य दोन प्रकार पाडले िातात.ग्रामीण समाि म्हणिे खेड्यातील लोकांचा
समाि तर नागर समाि म्हणिे िहरातील ष्टक
ं र्ा नगरातील लोकांचा समाि असे स्थूलमानाने म्हणता
येईल.

15. ●ग्रामीण ष्टर्कास अथा-
ग्रामीण ष्टर्कास या संकल्पनेचा अथा स्थूलमानाने स्पष्ट् क
े लेला आहे.
●व्याख्या-
१) ग्रामीण लोकांच्या आष्टथाक-सामाष्टिक, सांस्क
ृ ष्टतक, िैक्षष्टणक, रािकीय इ. सर्ा क्षेत्रात
सुधारणा घडर्ून आणणे म्हणिेच ग्रामीण ष्टर्कास होय.
२) ग्रामीण लोकांचे ष्टर्िेषतः दुबाल ष्टक
ं र्ा गरीब लोकांचे िीर्नमान त्यांचा सिीय सहर्ाग
द्वारे उंचार्णे म्हणिे ग्रामष्टर्कास होय.

16. ●ग्रामीण ष्टर्कासाचे स्वरूप आष्टण र्ैष्टिष्ट्ये-
ग्रामीण ष्टर्कास या संकल्पनेचे स्वरूप लक्षात येते की, ग्रामीण ष्टर्कासाच्या संकल्पनेच्या स्वरूपाचे
अष्टधक यथाथा आकलन होण्यासाठी ग्रामीण ष्टर्कास प्रष्टियेचे र्ैष्टिष्ट्ये अभ्यासणे उष्टचत ठरेल.
●र्ैष्टिष्ट्ये-
१.सार्ाष्टत्रक प्रष्टिया
२. सर्ाांगीण ष्टर्कासाची प्रष्टिया
३. लोकसहर्ाग

17. ●ग्रामीण ष्टर्कास धोरण:
धोरणाची प्रष्टिया ही या क
ृ तीचा िम तयार करणे याची
घोषणा करणे आष्टण अंमलबिार्णी करणे ही असते.येथे
आपला संबंध सार्ािष्टनक ग्रामीण ष्टर्कास धोरणाची असेल
म्हणिे ग्रामीण ष्टर्कासाचे ठराष्टर्क उष्टद्दष्ट् साध्य करण्यासाठी
सरकारने क
े लेल्या क
ृ ती ग्रामीण ष्टर्कासामध्ये यांनी प्रमाणेच
क
ृ षी ष्टर्कासाचा देखील समार्ेि होतो.
िानेर्ारी १९४६मध्ये र्ारत सरकारने एक र्ारतीय क
ृ षी
आष्टण अन्नपदाथा धमााची ष्टर्र्रण िाहीर क
े ली यामध्ये साध्य
करण्याचे उष्टद्दष्ट् करार्याच्या उपाययोिना आष्टण क
ें द्र र् प्रांत
यांचे संबंष्टधत र्ूष्टमका र् स्पष्ट् करण्यात आली.

18. १.राष्ट्र ीय र्न धोरण:
र्ारत हा िगातील अिा काही मोिक्या देिांपैकी हा
एक देि आहे,ज्याचे ८९४ पासून एक र् धोरण आहे
स्वातंत्र्यानंतर आंतरराष्ट्र ीय अथाव्यर्स्थेतील िंगलाला
महत्त्वाची दखल घेऊन आष्टण िष्टमनीचा सर्ोत्तम र्ापर
होईल याची खात्री करण्यासाठी मे १९५२ मध्ये एक नर्ीन
धोरण ष्टनष्टित करण्यात आले.
•र्न हक्क संरक्षण कायदा २००६ रोिी झाला.

19. २.िमीन सुधारणा धोरण:
पुरोगामी ग्रामीण समािाचा पाया करण्यासाठी क
ृ षी
पुनराचना करण्याची गरि आहे एक चांगले िमीन
सुधारणा धोरण क
ृ षी आष्टण ग्रामीण ष्टर्कासाची ठळक
योगदान देऊ िकते आष्टण त्यामुळे च त्याला प्राधान्य ष्टदले
गेले पाष्टहिे.
• िष्टमनीमध्ये त्मस्त्रयांच्या अष्टधकारांना मान्यता ष्टदली.

20. ३.राष्ट्र ीय िल धोरण:
पाणी (िल) हा सर्ाात गुंतागुंतीचा नैसष्टगाक
स्त्रोत आहे ज्याच्या क
ृ षी र् ग्रामीण ष्टर्कासाच्या
पातळीर्र र् गतीर्र पररणाम होतो ज्यामुळे िल
स्वतःचा समता ष्टर्कास आष्टण सुयोग्य र्ापर करणे.
अष्टतिय महत्त्वाचे मानले आहे.

21. ४.क
ृ षी ष्टक
ं मत धोरण:
संतुष्टलत आष्टण एकात्मिक ष्टकमतीची रचना
करण्यासाठी १९६५ मधील या आयोगाची स्थापना
करण्यात आली.
क
ृ षी क्षेत्राच्या नर्ीन ष्टक
ं मत धोरणांची योग्य कच्च्च्या
मालाचे अनुदान घेणे सार्ािष्टनक ष्टर्तरण प्रणालीचे
लक्ष क
े र्ळ गररबांना सुष्टर्धा पुरर्णे व्यर्स्थापन
प्रणाली रद्द करणे व्यापार करणे ष्टक
ं मत धोरणाचे
मुख्य उष्टद्दष्ट् आहे.

22. ५. ग्रामीण किा धोरण:
ग्रामीण कायााच्या बािारपेठे त िासनाने मध्यस्थी
करण्याचा र्ारताचा दीघा इष्टतहास िेतकऱयांचे खािगी
सार्कार र् व्यापारी यांच्या िोषणापासून संरक्षण
करण्यासाठी उत्पादकांना संख्यािक किा देण्याची गरि
लक्षात घेऊन र्ारत सरकारने पुढील अष्टधष्टनयमांच्या
अंतगात उत्पादनांना किा मंिूर करण्यात सुरुर्ात क
े ली
आहे.
अ) ८८३ च्या सुधारणा किा अष्टधष्टनयम आष्टण
ब)१८८४ िेतकरी किा अिा किाना टाकार्ी म्हणतात.

23. ●सारांि:
ग्रामीण ष्टर्कासासाठी र् ग्राम उन्नतीसाठी ग्रामीण ष्टर्कास महत्त्वाचे आहेत.
कारण ग्रामीण ष्टर्कासाच्या धोरणांर्र ग्रामीण ष्टर्कास अर्लंबून आहे ही धोरणे
ग्रामीण ष्टर्कासात र्र घालत असून अष्टधक प्रमाणात ग्रामीण र्ागाचा ष्टर्कास
कसा करता येईल हा ष्टर्चार या धोरणांतून स्पष्ट् होतो.
• संदर्ा:
१. डेव्हलपमेंट एमपीएससी बुक दीपस्तंर्
२. Unishivaji.ac.in

24. Thank you!