2. Հայոց պատմության էջերում իրենց բազում
սխրագործություններով հռչակված
Մամիկոնյան նախարարական տան մի ճյուղը`
Համազասպյանները X-XI դարերում Տարոնից
գաղթել և բնակություն են հաստատել Լոռում
մասնավորապես Դսեղում և նրա շրջակայքում:
Ըստ տոհմական ավանդության
Թումանյանները սերել են Լոռու
Մամիկոնյաններից: Այդ մասին պահպանվել են
վավերագրեր: Թումանյանը նույնպես իրեն
համարել է Մամիկոնյաններից սերված և 80-
90-ականների նրա նամակների մի մասը կրում
է «Հովհաննես Թումանյանց - Մամիկոնյան»
կնքադրոշմը:
3. Ասլան (1839-1898)- տոհմի շառավիղներից
նշանավորը, բանաստեղծի հայրը: Սանահինի
վանքում երկու տարի դպիրի պաշտոն վարելուց
հետո, 1874-ին, հակառակ իր կամքի ձեռնադրվում է
քահանա` Տեր-Թադևոս անվամբ: Նա վերին
աստիճանի բարի, անձնվեր մարդ էր, զվարճախոս:
Ունեցել է հասարակական գործչի ջիղ. նա եղել է
նախաձեռնողը կամ մասնակիցը Դսեղի
կրթալուսավորական գործերի:
Սոնան /1842-1936/- բանաստեղծի մայրը, ծագում էր
Քոչարյանների տոհմից , նույնպես Դսեղցի: Նրա
հայրն ու եղբայրները փորձված հովիվներ ու
որսորդներ են եղել: Սոնան բարձրահասակ, գեղեցիկ,
աշխատասեր կին էր: Իր բազմանդամ ընտանիքի
հոգսերով ծանրաբեռնված` գիշերները ճախարակի
առջև նստած` թել էր մանում, հետն էլ երգում էր
արևելյան եղանակներ, ժամանակի տարածված
ժողովրդական և հայրենասիրական երգեր:
Հովհաննեսից բացի, Սոնան և Տեր-Թադևոսը ունեցել
են յոթ զավակ` չորս տղա և երեք աղջիկ:
4. Կրթությունը
Հովհ. Թումանյանը խիստ կանոնավոր կրթություն երբևէ չի ստացել:
Նախնական գրաճանաչություն սովորել է հորից: Ութ տարեկան
հասակում մի խումբ գյուղացիների հետ գրել-կարդալ է սովորում
հորեղբոր` Գրիշկա բիձու նորաբաց «դպրոցում», որտեղ մատիտները
արճիճից էին, թանաքը` կակաչ ծաղկից, որ աշակերտներն իրենք էին
պատրաստում: Մի քանի ամիս այդտեղ սովորելուց հետո, 1877 թ. Սկսում
է հաճախել գյուղում բացված Սահակ վարժապետի դպրոցը, որն իր
«Ինքնակենսագրության» մեջ Թումանյանը շատ վառ ու պատկերավոր
ձևով է նկարագրում: Դպրոցը Տեր-Թոդիկյան տիպի էր, որտեղ
գործադրվող «մանկավարժական մեթոդներն» էին ծեծը
վիրավորանքները` գիտելիքների չնչին պաշարի դիմաց: Տեր Սահակը
երեխաներին «կառավարում էր գավազանավ երկաթյավ»: Դաժան ծեծից
Թումանյանը զերծ է մնացել, քանի որ «վարժապետը քաշվում էր հորիցս,
մանավանդ մորիցս էր վախենում»:
1879 թ. Տեր Թադևոսը որդուն տանում է Էջմիածին` Գևորգյան
ճեմարանում ուսման տալու, սակայն տեսնելով սաների դեղնած դեմքերը,
Հովհաննեսին ետ է բերում գյուղ: Նույն թվականի աշնանը, տեր Թադևոսը
լսելով Ջալալօղլու (այժմ Ստեփանավան) նորաբաց երկսեռ դպրոցի
մասին, նրան փոքր եղբոր հետ ընդունել է տալիս այդտեղ`ուսումը
շարունակելու:
5.
6. 1883 թ. ամռանը ցարական կառավարության հրամանով Փակվում են հայկական
դպրոցները, և Թումանյանը վերադառնում է Դսեղ: Նույն թվականի սեպտեմբերին
հայրը նրան տանում է Թիֆլիս, որն այդ ժամանակ խոշոր մշակութային կենտրոն
էր
և հայտնի էր հայկական դպրոցներով ու արվեստի օջախներով:
Սկզբում Տեր-Թադևոսը որդուն տալիս է կադետական դպրոց (Միջնակարգ
զինվորական դպրոց ցարական Ռուսաստանում), որովհետև շատ էր ուզում, որ նա
իր
պապի նման հայտնի զինվորական դառնա, բայց շատ չանցած, չդիմանալով
գիշերօթիկի փակ ու ծանր կյանքին, Թումանյանը թողնում է այն:
Այնուհետև ընդունվում է Ներսիսյան դպրոցի 2-րդ դասարան: Ուսումնառությունը
տևում է մոտ երեք տարի, որի ընթացքում նա ձեռք է բերում գիտելիքների
հարուստ
պաշար` հատկապես հումանիտար գիտությունների ասպարեզում: Թումանյանի
ուսուցիչներից էին ժամանակի հայտնի մտավորականներ. Վիպասան Ծերենցը (Հ.
Շիշմանյան), Գ. Բարխուդարյանը (Շիլլերի թարգմանիչ), բանասեր Կ. Կոստանյանը,
ճանաչված թարգմանիչ և մանկավարժ Փ. Վարդանյանը և շատ ուրիշ հայտնի
դեմքեր:
Պատանի բանաստեղծի աշխարհայացքի ձևավորման գործում կարևոր
նշանակություն են ունենում Խ. Աբովյանի «Վերք Հայաստանի», Րաֆֆու «Սամվել»
վեպերը, Մ. Նալբանդյանի գեղարվեստական ստեղծագործություններն ու
հոդվածները:
7. Ամուսնությունը
Ծանոթությունը Օլգա Մաճկալյանի
1888 թ. հունվարի 1-ին առավոտյան մայրս մեր խոհանոցում մի ծիտ է տեսնում,
բռնում է ու բերում սենյակ: Ծիտը դրինք վանդակում: Մայրս ասաց, որ դա լավ
նշան է, Նոր տարվա բերած բախտը:
Երեկոյան Օհանեսը եկավ մեր տուն Նոր տարին շնորհավորելու: Մայրս
ընդունեց նրան, բերեց սեղանատուն, սկսեցինք զրուցել: Օհանեսը հարցրեց.
-Էդ ի՞նչ ծիտ եք բռնել, տեսնենք ի՞նչ թռչուն է:
Մայրս ցույց տվեց:
Օհանեսը մի երկու ժամ նստեց, խոսեցինք դեսից-դենից ու գնաց:
Մի քանի ժամանակ անց մայրս ասաց, որ ուզում են մեզ նշանել:
...Երկու ամսից մեզ նշանեցին: Հայրը` Տեր-Թադևոսը, եկավ գյուղից մի
քահանայի և մի վարդապետի հետ: Մեզ մոտ էլ երկու քահանա կային, էնպես որ
չորս քահանա և մի վարդապետ մեզ նշանեցին` 1888 թ. մարտի 24-ին :
Նշանվելուց հետո Օհանեսը համարյա ամեն օր մեզ մոտ էր լինում ճաշերին և
գնում էր ուշ երեկոյան: Մի օր Զատկին եկավ, ինձ համար մի զույգ գեղեցիկ
կոշիկներ բերեց, նոր ձևի:
Կոշիկներից հետո առաջին նվերը, որ ստացել եմ իմ նշանածից, Հոմերոսի
«Իլիականն» ու «Ոդիսականն» էին և «Վերք Հայաստանին»:
Աբովյանի գիրքն ինձ ծանոթ էր արդեն, իսկ Հոմերոսը չէի կարդացել: Օհանեսն
ինձ հետ կարդում էր և բացատրություններ տալիս:
Օհանեսը գյուղից եկավ 1888-ի սեպտեմբերի 20-ին: Երկու ամսից, դեկտեմբերի
1-ին պսակվեցինք: Ես տասնյոթ տարեկան էի, Օհանեսը` տասնինը:
8.
9.
10. ՄՈՒՇԵՂ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ 1889-1938 թթ.
ԱՐՏԱՎԱԶԴ ԹՈԻՄԱՆՅԱՆ 1894-1918 թթ.
ՀԱՄԼԻԿ ԹՈԻՄԱՆՅԱՆ 1896-1938 թթ.
ԱՐԵԳ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ 1900-1939 թթ.
15. 1881-1886 թթ.
Այս շրջանը ընդգրկում է բանաստեղծի ուսումնառության տարիները
նախ Ջալալօղլում, ապա Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում: Բացառելով
«Հոգուս հատորի» անմիջական տողերը` նշենք որ այդ
ժամանակահատվածում գրված մեզ հասած սակավաթիվ
բանաստեղծությունները կրում են նախորդ հեղինակների թե մտքի,
թե արտահայտման ձևերի ազդեցության կնիքը: Պահպանվել են
Ջալալօղլում գրված «Օրորք», «Հայ վաճառական», «Երբ որ կանցնի
ձմեռն սաստիկ…» և Ներսիսյան դպրոցում ուսանելու տարիներին
ստեղծված «Նահապետի ողբը», «Ինչո՞ւ ես տըխուր…»,«Թող փչե
քամին» երգի եղանակով», «Մարշ», «Մի խրատ
տաճկահայաստանցուն» սևագիր բանաստեղծությունները, որոնք
հանդիսանում են ավանդական պոետիկայի անմիջական
ազդեցության արտացոլում: Բայց դրանց հետ միաժամանակ գրվել են
նաև «Շունն ու Կատուն» և «Անբախտ վաճառականները» :
Թումանյանը հետագայում գրել է. « Մի ժամանակ (1885-1887) էդ
տեսակ բաներ, ժողովըրդական առակներ ու լեգենդներ շատ էի գրում
բարբառով ու շատ էլ ունեի, բայց, որովհետև չէի պահում, դես դեն
կորան, նրանցից մնացին «Շունն ու Կատուն» և «Անբախտ
վաճառականները
16.
17. 1887-1892 թթ.
Սա հասարակության առջև հանդես գալու և ճանաչման շրջանն է:
Առաջին հրապարակումները («Նոր-Դար» լրագրում) անստորագիր էին.
«Գրասեր պատանին, ըստ երևույթին, դեռ վստահ չէր իր
ստեղծագործական ուժերի և կոչման նկատմամբ, ուստի և վախենում
էր բացահայտորեն հանդես գալ հասարակության առջև»(Էդ.
Ջրբաշյան): Բայց շուտով նա` լսելով ընկերներին , հասարակության
դատին է հանձնում իր ստեղծագործությունների առաջին ժողովածուն:
1890 թ. Մոսկվայում տպագրվում է Թումանյանի
«Բանաստեղծությունների» առաջին հատորը, իսկ 1892 թ. լույս է
տեսնում նաև երկրորդը. մի շարք քնարական բանաստեղծություններ,
վեց պոեմ («Լոռեցի Սաքոն», «Մեհրի», «Ալեք», «Մերժած օրենք»,
«Անուշ», «Մարոն»), երեք բալլադ («Արև և Լուսին», «Շունն ու Կատուն»,
«Ախթամար»), թարգմանություններ: Այս շրջանը նշանավորված է
ստեղծագործական որոնումներով, ազդեցությունների
հաղթահարմամբ, ինքնուրույն ոճի և ձևի հստակեցմամբ: :
18.
19. 1893-1900 թթ.
Ընդգրկում են երրորդ շրջանը, որ պայմանականորեն կարելի է անվանել
«նախապատրաստական»` հաջորդ փուլում կայացած ստեղծագործական մեծ
թռիչքից առաջ: Եթե դատենք տպագրված նյութերի քանակով, ապա այս
շրջանը հարուստ չէ: Այս թվացյալ դադարը իրականում լարված որոնումների
և աշխատանքի շրջան էր, ինչի արդյունքն եղավ ստեղծագործական այն
զարգացումը, որն ի հայտ եկավ դարասկզբի նվաճումներում: Նա շարունակել
է աշխատել մի շարք պոեմների վրա.
•գրել է բալլադներ («Անիծած հարսը», «Պողոս-Պետրոս», «Արծիվն ու
Կաղնին»),
•ստեղծում է գեղարվեստական արձակի փայլուն նմուշներ («Գիքորը»,
«Աղքատի պատիվը», «Քաջերի կյանքից», «Արջաորս» և ուրիշ
պատմվածքներ, «Անխելք մարդը» հեքիաթը),
•հանդես է գալիս որպես հրապարակախոս («Բորչալվում»), տպագրում է իր
առաջին գրական-քննադատական հոդվածներն ու ելույթները:
20.
21. 1901-1905 թթ.
Այս կարճատև ժամանակաշրջանը Թումանյանի ստեղծագործական կյանքի
բարձրակետն է: Լ. Հախվերդյանը գրում է. «Թե ով էր Թումանյանը` երևաց
1903-ին, երբ լույս տեսավ նրա «Բանաստեղծություններ» գիրքը
բովանդակությամբ ամենահարուստ, արվեստով ամենաբարձր,
հրատարակությամբ ամենաշքեղ գիրքը, որ երբևէ տպագրվել է հեղինակի
կենդանության օրոք: Այդ լարված և ոգեշունչ աշխատանքի արդյունքն էին
վերամշակված և կատարելության հասցրած «Անուշը», «Լոռեցի Սաքոյի»
երրորդ և «Մարոյի» երկրորդ տարբերակները, «Պոետն ու Մուսան»,«Դեպի
Անհունը», «Սասունցի Դավիթը», «Թմկաբերդի առումը», «Փարվանան»,
քնարերգության մի շարք փայլուն նմուշներ, որ զետեղվեցին վերը նշված 1903
թ. ժողովածուի մեջ` հրատարակված իշխանուհի Մարիամ Թումանյանի
կողմից: Թումանյանը հասակով մեկ կանգնեց հայ գրականության մեջ իր
ստեղծագործությանը բնորոշ բոլոր կողմերով. ազգային և համամարդկային,
արդիական և հավերժական, դրամատիզմով հագեցած և երգիծական:
Կատարելության հասցրեց իր ոճը` պարզ, սեղմ և փիլիսոփայական
խորությամբ հագեցված, հյութեղ և հարուստ լեզվով: Այս շրջանում ձեռք
բերված նվաճումներով են պայմանավորված Թումանյանի
ստեղծագործական կյանքի հետագա փուլերը:
22.
23. 1906-1914 թթ.
«Այս շրջանի ժամանակագրական սահմանները որոշվում են ոչ այնքան
ստեղծագործական, որքան հասարակական-քաղաքական իրողություններով,
առաջին ռուսական հեղափոխությունից մինչև համաշխարհային
պատերազմի սկիզբը» (Էդ. Ջրբաշյան): Թումանյանի հասարական ճանաչման
հաստատման նոր նվաճումը եղավ 1908 թ. Բաքվում տպագրված
«Բանաստեղծություններ» ժողովածուն: Բացի դրանից, այս շրջանում
բանաստեղծը հանդես եկավ իր մանկական ստեղծագործություններով, որոնք
տպագրվեցին «Հասկեր» մանկական հանդեսում, «Լուսաբեր» դասագրքում և
իշխանուհի Մարիամ Թումանյանի հրատարակած « Հովհ. Թումանյանի
մանկական գրադարանը» մատենաշարի գրքույկներում:
24. 1915-1922 թթ.
Թումանյանի կյանքի և ստեղծագործության վերջին շրջանն է: Առաջին
հանաշխարհային պատերազմը, Մեծ եղեռնը, հեղափոխությունը, այդ
տարիների նրա անձնուրաց բուռն հասարակական գործունեությունը, իր
անձնական ողբերգությունը. որդու` Արտավազդի և երկու եղբայրների մահը,
անցան բանաստեղծի սրտի միջով և արտացոլվեցին նրա ստեղծագործության
մեջ: Իր մտորումները հայ ժողովրդին բաժին հասած դաժան
փորձությունների, նրա պատմական անցյալի, ներկայի, իր հավատը նրա
լուսավոր ապագայի վերաբերյալ Թումանյանը կիսեց ընթերցողների հետ մի
շարք հրապարակախոսական հոդվածներում և ելույթներում. «Վան և
Երևան»… Նշված ժամանակահատվածում չափածո և արձակ էպիկական
տեսակները պակասում են` զիջելով քնարերգությանը: Թումանյանի
ստեղծագործական ուղին տարբեր փուլերում զարգացել է յուրովի` սերտորեն
կապված լինելով նրա կյանքի և հայ ժողովրդի պատմական ճակատագրի
հետ: Թումանյանի ստեղծագործական կյանքը սկսվեց 1881 թ. «Հոգուս
հատոր…» գողտրիկ բանաստեղծությամբ և ավարտվեց «Էս է, որ կա… ճիշտ ես
ասում, թասըդ բե´ր» փայլուն քառյակով` նվիրված բժիշկ Գրիգոր Սաղյանին:
25.
26. Թոթովենցը Թումանյանին առաջին անգամ տեսել է Էջմիածնի վանքի բակում, որտեղ
հավաքվել էին մեծ թվով գաղթականներ:Ամեն կետում մարդ էր մեռնում, շատերը սովից կամ
հիվանդություններից...
Հանկարծ սկսում է անձրև, որը քիչ ժամանակ անց վերածվում է տեղատարափ անձրևի և
հեղհեղում է գետինը:Ամեն տեղ լցվեց գաղթականներով, բայց դեռ հազարավոր
գաղթականներ դրսում էին և Թումանյանը ստիպված գաղթականների առաջ բացում է նոր
կառուցվող վեհարանը, որ մինչև այդ անձեռնմխելի էր: Դա զայրացնում է Կաթողիկոսին
(Գևորգ Ե): Ասում էին, որ երեկոյան Վեհափառը կանչել է Թումանյանին և հանդիմանել
նրան այդ «բռնի» գործողությունների համար: Վեհափառը պատվիրել է, որ Թումանյանը
այլևս այդպիսի բան չանի, սակայն Թումանյանը պատասխանել է, որ պիտի անի, եթե
անհրաժեշտություն լինի:Հայոց հայրապետը կանգնել է ոտքի և հայտարարել.
-Դուք խոսում եք Ամենայն Հայոց Հայրապետի հետ:
Գրողը նրան պատասխանել
-Իսկ դուք խոսում եք ամենայն հայոց բանաստեղծի հետ:
***
Մի օր, սեղանի շուրջը Թումանյանը առաջարկում է խմել Անդրանիկի կենացը և ասում.
-Սրանից 20 տարի առաջ կար երկու նշանավոր բան՝ Խրիմյան Հայրիկը և իմ «Շունն ու
կատուն», 20 տարի է անցել, բայց էլի երկու նշանավոր բան կա՜ իմ «Շունն ու կատուն» և
Անդրանիկը, խմում եմ երկու նշանավորներից մեկի՜ Անդրանիկի կենացը: Հովհ.Թումանյանի
հումորով արված այդ գեղեցիկ և իմաստալից համեմատությունը շատ աշխույժ ծիծաղ է
առաջացնում: Անդրանիկը դրան պատասխանում է.
-Կանցնեն տարիներ, ոչ ես կլինեմ, ոչ էլ Թումանյանը, բայց կլինի մի նշանավոր բան՝ «Շունն ու
կատուն», խմենք նրա կենացը:
27. ***
Թումանյանը և Ահարոնյանը իրար չէին սիրում:Մի օր թումայանը
ինձ(Վ.Թոթովենց) ցույց տվեց մի այցետոմս:Ահարոնյանը գրում
էր.«Հովհաննես, եկա տունդ, տանը չէիր, անհունապես տխրեցի»:
Թումանյանը ծիծաղեց և ասաց.
-Շատ լավ, եթե իմ՝ տանը չլինելը քեզ անհունապես տխրեցնում է, ապա եթե
մեռնեմ, ո՞նց ես տխրելու, ա՛յ մարդ, մի ֆրազին մտիկ. չէ՞ որ
«անհունապեսից» դենն էլ բան չկա, անհունապե՛ս...ֆլա՛ն-
ֆստա՛ն...
***
Թումանյանի տանը Անդրանիկը իր կռիվներից ինչ-որ բան էր պատմում
և Թումանյանը կլանված լսում էր. -Թուրս քաշեցի...,- ասաց Անդրանիկը և
կանգ առավ:
Նա ուներ այդպիսի սովորություն, այդ կանգ առնելը ժամանակ էր տալիս
որպեսզի լսողը ընդգրկի պահը: Բայց Թումանյանը չհամբերեց և սկսեց
գոռալ.
-Խփի՛ր, Խփի՛ր...
***
Թումանյանի տիկինը, տասը երեխաների մայրը, բարեմտորեն
գանգատվելիս է եղել, որ Հովհաննեսն իսկի տուն չի գալիս:
Թումանյանը նրան պատասխանել է.
-Ո՞նց թե տուն չեմ գալիս, ա՛յ կնիկ, եթե իսկի տուն չեմ եկել, մի տա՞սն
անգամ էլ չեմ եկել:
