1. TEMA 3. A PROSA DO 1º TERZO DO SÉC. XX Lourenço Álvarez LITERATURA GALEGA DOS SÉCULOS XX E XXI

2. Recoméndase realizar o visionado desta presentación estando conectado a Internet. Deste xeito poderá accederse ás ligazóns que ao longo dela se propoñen Clicando sobre estes símbolos obterase a seguinte información, procedente de distintos recursos web: Información sobre un autor citado Información complementaria sobre un determinado asunto Definición ou explicación dun concepto Arquivo de audio: poema musicado, lectura dun texto...

3. A ÉPOCA DAS IRMANDADES. Contexto histórico ► Desaparición da fidalguía rendista que acaparaba a propiedade das terras ► Consolidación dunha burguesía industrial e financeira ► Adquisición progresiva da propiedade das terras por parte do campesiñado coa abolición do sistema foral ► Desenvolvemento acelerado dos sectores secundario e terciario ► Desprazamento de gran parte da poboación rural cara ás urbes O inicio do século XX vén marcado por unha serie de importantes transformacións económicas e sociais

9. A PROSA NO 1º TERZO DO SÉCULO XX Algunhas constantes temáticas da narrativa da época: HUMOR CELTISMO MUNDO DE ALÉN-COVA REIVINDICACIÓN IDENTITARIA E COMPROMISO SOCIAL ETNOGRAFÍA HISTORICISMO EMIGRACIÓN ( O porco de pé de Risco , Cousas, Os dous de sempre de Cas- telao ... ) ( Do caso que lle aconteceu ao Dr. Alveiros de Risco , O purgatorio de D. Ramiro de Otero , Un ollo de vi-dro de Castelao ... ) (Arre- dor de si de Otero , Un ollo de vidro de Castelao ... ) ( Os camiños da vida de Otero , Cabalgadas en Sal- nés de Bouza Brey ... ) ( Camiñantes de Losada , Fuxidos de López Abente ... ) ( Cousas, Os dous de sempre de Castelao, Manecho o da rúa, Estebo de Lesta Meis ... ) ( O lobo da xente, A trabe de ouro e a trabe de alqui- trán de Risco , Dos arquivos do trasno de Dieste... )

14. OBRA DE VICENTE RISCO O bufón de El-Rei (1928)‏ Teoría do nacionalis- mo galego (1920)‏ “ Nós, os inadaptados” (1933)‏ Mitteleuropa (1934)‏ Leria (1961)‏ Do caso que lle aconteceu ao doutor Alveiros (1919) O lobo da xente (1925)‏ A trabe de ouro e a trabe de alquitrán (1925)‏ A coutada (1926)‏ Os europeos en Abrantes (1927)‏ O porco de pé (1927)‏ Teatro Ensaio Narrativa

17. OBRA DE OTERO PEDRAYO Pantelas, home libre (1925) O purgatorio de don Ramiro (1926) Escrito na néboa (1927) Os camiños da vida (1928) Arredor de si (1930) Fra Vernero (1934) Devalar (1935) O mesón dos ermos (1936) O señorito da Reboraina (1960) Narrativa Ensaio histórico sobre a cultura galega (1939) Polos vieiros da saudade (1952) Bocarribeira (1958) Poesía Teatro Ensaio A lagarada (1928) Teatro de máscaras (1934) O desengano do prioiro (1952) Noite compostelá (1973)

19. CASTELAO GRUPO NÓS CASTELAO Procedencia fidalga Extracción social popular Pensamento de base cristiá Tradicionalismo, idea- lización do pasado Pensamento laico Visión progresista do mundo Culturalismo elitista Popularismo, compromiso activo coa sociedade A pesar de formar parte activa da empresa colectiva de Nós, Castelao presenta diver-xencias considerábeis a respecto dos mem-bros do grupo:

21. A DIMENSIÓN ARTÍSTICA A partir dos anos vinte, Castelao con-vértese na principal figura da arte galega, tanto na súa faceta de pintor, como nas de caricaturista e ilustrador de libros, sendo tamén un pioneiro do deseño publicitario galego Atila en Galicia (1937) Álbum Nós (1918) Dibuxos de negros (1938) Galicia mártir (1937) Milicianos (1938) Cousas da vida (1930) - Yo nunca sentí la necesidad de saber gallego. - Es que esa necesidad no se siente en la barriga.

22. OBRA LITERARIA Narrativa Un ollo de vidro.Memorias dun esquelete (1922) Cousas (1926/1929) Os dous de sempre (1934) Retrincos (1934) Teatro Os vellos non deben de namo- rarse (1941) Ensaio Sempre en Galiza (1944)

29. 2 .- Le a declaración de intencións dos autores do primeiro número da revista Nós nesta ligazón [ PRIMEIRAS VER- BAS ] e observa o seguinte mapa e responde a estas cues- tións: Cales eran os obxectivos da publicación? Reducíase o seu contido á temática galega? A PROSA DO 1º TERZO DO XX ACTIVIDADES 1 1 3 .- Realiza o exercicio interactivo sobre a xeración Nós que se propón na seguinte páxina: [ IES OTERO PEDRAYO ] .- Le os relatos de [ COUSAS ] “Ramón Carballo”, “Cando Bieito quedou orfo...”Foi por seguir os mandados...” “Chegou das Américas...”, “O pai de Migueliño....” e “Unha rúa nun porto...”, e visiona o [ ÁLBUM NÓS ] e os seguintes vídeos: PORTO LONXANO e MIGUELI ÑO e re- flexiona sobre as diferentes facetas que presenta o tema da emigración en Castela Frecuencia de aparición de diferentes culturas entre os artigos da revista Nós: H : Hispanoamérica PB : Brasil C : cultura celta en xeral L : cultura latina clásica

30. A PROSA DO 1º TERZO DO XX ACTIVIDADES ► Compara as temáticas de ambos os relatos. A que tipoloxía temática se pode adscribir cada un deles? 2 5 .- Le os relatos de Risco “ Do estraño caso que lle aconteceu ao Dr. Alveiros ” e “ O lobo da xente ” e responde ás seguinte cuestións: 4 .- Relaciona cada un destes relatos de Cousas coa característica correspondente: 1. Relato lírico 1. ”Eu non teño mágoa do picariño...” 2. Testemuño da vida da xente 2. “Na cova dos carcamáns vive...” 3. Reflexión sobre a vida 3. “Chamábanlle a marquesiña...” 4. Temática mariñeira 4. “Don Froitoso non vai polos camiños...” 5. O mundo da emigración 5.- “O Rifante era un mariñeiro...” 6. Perfil dun personaxe 6. “Todos cantos sabían algo da historia...” 7. Crenzas populares 7.- “O pai de Migueliño...” ► Cal cres que resulta máis innovador a respec- to da narractiva da época? Xustifica a respos- ta ► Procura outros relatos de autores do grupo Nós que toquen a temática de ultratumba

31. PROCEDENCIA DAS IMAXES EMPREGADAS Colocando o punteiro sobre as imaxes, vense as referencias das páxinas web de onde foron tiradas. Picando nelas, accédese directamente a esas páxinas

33. Na noite da derradeira novena de difuntos a eirexa estaba inzada de medos. En cada vela escentilaba unha ánima e as ánimas que non cabían nas velas acesas acochábanse nos currunchos sombrizos e dende alí fitaban os rapaces e facíanlles carantoñas. Cada luz que o sancristán mataba era unha ánima acesa que se desfacía en fíos de fume e todos sentíamos o bafo das ánimas en cada vela que morría. Dende entón o cheiro da cera traime a lembranza dos medos daquela noite. O abade cantaba o responso diante dunha caixa chea de ósos e no intre de finar o “paternóster” daba comenzo o pranto. Catro homes adiantábanse apartando mulleres enlouquecidas de door e cunha man erguían o ataúde e coa outra empuñaban unha facha. A procesión tiña remate no osario do adro. Os catro homes levaban o ataúde pendurado a rentes do chan e a facha deitada pingando cera por riba dos ósos. Detrás seguía o enxamio de mulleres ceibando laídos abrouxadores, moito máis arrepiantes que os do pranto nun enterro de afogados. E se as mulleres carpían, os homes esbagullaban calados. Naquela procesión todos tiñan por quen chorar e todos choraban. E aínda choraba Baltasara, unha rapaza criada pola caridá de todos que aparecera dentro dun queipo, a carón dun cruceiro, que non tiña pai nin nai nin por quen chorar; mais ela foi collida polo andacio do pranto e tamén se desfacía carpindo con todos os folgos. Camiño das casas unha veciña inquireu da rapaza: -¿Por quen chorabas, Baltasara? E ela dixo, saloucando: -¿O non ter por quen chorar parécelle pequena desgracia, señora?

34. I.- Cando eu era rapaz chegou Ramón Carballo; viña con chaqueta de tarazona forrada de baeta vermella e unha gorra con visera de carei, como veñen os que van a navegar. Tamén traía o peito tatuado, que ben lle mirei eu un paxaro cunha carta no peteiro e o seu nome debaixo. Lémbrome que Ramón Carballo foi a Bos Aires e volveu sen cartos. Logo foi á Habana e non trouxo diñeiro. Despois foi a New York e volveu tan probe como fora. Ramón Carballo aínda foi a non se sabe ónde e non volveu máis. II.-Eiquí compría escribir unha novela; pero eu son home de ben e non debo conta-lo que non sei. Pero novela haina. III.- M. Lavalet gana o seu pan vendendo restos humáns. M. Lavalet é un home arrepiante: ollos roxos de vidro, cabelos mortos de peluca vella, regos secos de suor luxado na testa, friaxe de éter nas mans e nos beizos a sustancia de moitos venenos. Iste home vive no terceiro piso dunha rúa estreita de París. Un día chamei cos cotelos á porta i entrei... Unha sala chea de ósos humáns, algúns aínda frescos, compoñía o “comercio” para médicos. Na sala de “curiosités”, para cosmopolitas, había moitas cousas: un feto momificado ollándose o embigo, unha caveira de gorila coa súa cresta de casco guerreiro, a pelexa da cabeza dun chino para sere colocada nunha armadura de escaiola. Cando M. Lavalet soupo que eu era pintor amostroume unha gran coleición de coiros humáns tatuados e curtidos para facer petacas, carteiras... Un dos coiros era do peito dun home, representando un paxaro cunha carta no peteiro e debaixo do deseño campaba iste nome: Ramón Carballo.

35. Dende a fiestra da torre a condesiña ten os seus ollos chorosos enfiados na derradeira revolta do camiño, por onde un día fuxen a súa ledicia de namorada. Co verme dos ciumes rillándolle o corazón, a condesiña vai morrendo pouquiño a pouco na fiesta da torre. E pasan días e meses e anos, esculcando no camiño a volta do seu amor. E nun serán de pensamentos velaíños, relembrando aquel bico que se deron a furto, a condesiña belida morreuse de amor. Velaí como contan as xentes a morte da namorada. Este sartego encerra dende hai centos de anos as cinzas da malfadada condesiña, e a lenda que se conta de vellos a mozos colleu pulo sentimental no moimento de pedra, hucha misteriosa para todos os espíritos románticos. Unha vez foi aberto polos "intelectuales" da vila e dentro atoparon ósos, retrincos de lenzo, po e...carabuñas de cereixas para encher dúas cuncas. Por certo que o médico, home de moitos anteollos e de moita caspa na chaqueta, díxolle ó boticario: -A condesiña do que morreu foi dunha enchente de cereixas.... Hai homes que non saben calar.

36. Manter un animal para comelo non está ben, aínda que troquemos a súa carne na nosa propia carne; pero manter con agarimo un animal para levalo dispois á feira, paréceme unha mostra da ruindade humán. ¡Un día de feira! Diñeiro, xuramentos falsos, meter burro por cabalo, comidas con pimento, pan reseso, viño cativo, tabernas acuguladas....A leda bullanga das feiras é tan mintireira como son as carantoñas do antroido, pois debaixo da ledicia hai tristura nos que venden e medo nos que mercan. O día de feira todos van de raposos e ninguén leva o corazón no peito, porque todos coidan que a xente de ben perde diñeiro nos tratos. O chorar dos cabirtos, que se laian coma fidalguiños esmirriados, pode ferir o peito dun home endeble; o noxento carpir dos porcos, que berran por calquera cousa abrouxa os nosos ouvidos e desfai toda compasión. Pola rúa van pasando, no remate da feira, os regueiros da dor animal; pero nas feiras hai algo máis. Os homes andan ó seu e non reparan na outra dor, na dor humán que sinten os animais de Deus. As probes vacas endoudecidas que chaman polos fillos, os probes puchos que van ó matadeiro chamando polas nais... Eu quero que todos seipan iste conto: Unha vez había dous bois que xa eran moi velliños e que traballaran xuntos toda a súa vida. O amo vendeunos para matar e tiveron que arredarse para sempre... E din que no intre da despedida díxolle un ó outro: - Adeus, meu compañeiro, e deica a feira de Soutomaor. (Na feira de Souto-maor había mercado de coiros.) VOLVER A CASTELAO

37. (I) Eu caracterizaría os homes do meu tempo preocupados polas cousas do espírito, di-cindo que eramos –e somos– os auténticos vencidos da vida [...] insatisfeitos, non confor-mistas, decote rebeldes. Vencidos da vida por inadaptados. [...] Efectivamente: introvertidos fomos ata non chegar a nós o galeguismo. (II) Os inadaptados son por definición os insatisfeitos do mundo sensible, os inimigos da realidade cotiá, os que procuran fuxir do medio que os rodea. de aquí a concepción da arte como evasión. [...] A nosa rebeldía consistía en segregármonos espiritualmente da sociedade, desapegár-monos das súas tendencias e dos seus problemas, isolármonos na nosa alteirosa indiferenza dos seus afáns e trafegos, das loitas e porfías e a cumprirmos o noso rol sen ledicia e sen pena, e principalmente sen interese ningún. (III) Eramos sinxelamente individualistas. [...] Non hai máis que ver o diferente significado que agora e entón ten e tiña a verba nós . Cando un do meu tempo dicía nós , se non refería endexamais aos da súa xeración, nin aos da súa clase; referíase decote a un pequeño agrupamento identificado no pensar e no fa-cer, a unha escola, a unha capela, a un cenáculo [...] (X) Ora o problema é como sendo como eramos e como somos, individualistas, inadapta-dos, antisociais, antigregarios, introvertidos, puidemos vir parar nunha cousa que semella tan cotiá e gregaria, como é o nacionalismo galego que na esencia é a afirmanza teimosa da grei galega.[...] Despois de tantas voltas e revoltas, despois da tantas viravoltas e trasvoltas polas lon-xanías do espazo e do tempo, en procura de algo inédito que nos salvara do habitual e vul-gar, viñemos dar na sorprendente descuberta de que Galicia, a nosa Terra, oculta ao noso ollar por un espeso estrato de cultura allea, falsa e ruín, vulgar e filistea, ofrecíanos un mundo tan esteso, tan novo, tan inédito, tan descoñecido, como os que andabamos a procu-rar por aí adiante. V. RISCO: Nós, os inadaptados. Galiza é unha nación. Galiza é un feito xeográfico e histórico que non se poden negar. Galiza é un orgaísmo vivo, que, polo feito de selo, ten dereito á vida. Nós temos a obriga ineludible de desenrolar o seu xenio nacio-nal na fala, na arte, no pensamento, no dereito, no traballo e de bo-tar abaixo tódo-los impedimentos que se opoñan a elo [...] Galiza pra ser enteiramente ceibe necesita dunha vontade na-cional, cómprelle un ‘querer’ de tódo-los galegos de ser nación. E nós temos o mandado de crear en Galiza, ise querer ser nación, en ardoroso pelerinaxe de fe, en culto relixioso pol-o ideal, chegando a toda-las concencias e mergullándose en tódo-los camiños” [...] O Partido Galeguista defende a perduración das características da persoalidade galega e arela que Galiza, adequerindo concencia do seu propio ser, cultive o ideal de aquela persoalidade deica lo-grar un novo Rexurdimento do seu espírito V. RISCO: Teoría do nacionalismo galego VOLVER A ENSAIO

38. Disfrutou Galicia desde o amencer dos tempos históricos dunha con-ciencia orixinal. Esa conciencia pervive aínda hoxe. Ela inspirou os perío-dos vitais de Galicia. Os períodos calados, mortos, significan un recolle-mento, un silencio da conciencia galega. O feito de que seguise existindo á espera de mellores tempos non dubidaremos en explicalo pola feliz e total adaptación da raza á terra. Cando viu na cidade imitadora e sometida desterrado o seu idioma e esquecidos os costumes, seguiu incólume a profunda e sosegada vida do campo como reserva do porvir. Sobre a orixinalidade galega creada coas súas virtualidades esenciais na época céltica, pasaron sucesivamente a civilización romana, a cultura xermánica, o occidentalismo creador da Idade Media, o imperio español, a revolución mecánica e ideolóxica do século XIX. Agora pasan sutís, profundas, difíciles de captar, as novas determinantes do século. Ningunha delas matou a conciencia galega. Sou-bo adaptar algunhas e, incorporándoas e dirixíndoas, acadou períodos de eficacia superior. Soubo agardar polo fin doutras sen menosprezar a pro-pia esencia. A evocación de tales momentos será o obxectivo deste libro. Pero non queremos comenzalo sen indicar a individualidade de Galicia den-tro das culturas peninsulares. Non dubidaremos en ir buscar a súa orixe a un europeísmo superior. R. OTERO PEDRAYO: Ensaio histórico sobre a cultura galega , 1933. A historia do mundo concreta a súa enerxía criadora nalgunhas cidades selectas, e se, no mapa da conciencia moderna, Roma é a forza, París é a escola, Florencia a graza e Londres a orde, San-tiago é a fe, pero a fe vestida cunha evocación de soño e un camiño cara ao descoñecido. Ó mellor podía escribirse unha historia do mundo citando unha soa cidade: Compostela. Ela sen forza política e sen autoridade dogmática dinamizou o occidente, a peregrinación creou o camiño, e o camiño, ligando, elevando e afirmando as diver-sas xentes de Europa, foi vieiro de perfección da conciencia euro-pea”. R. OTERO PEDRAYO: Ensaio histórico sobre a cultura galega VOLVER A ENSAIO

39. A esta fala popular, viva e gloriosa, os imperialistas chámanlle dialecto. Mais eu preguntaríalles: “¿dialecto de que idioma? ¿do que vós chamades español?” De ningunha maneira, porque o idioma que vós impuxéchedes pola forza é un irmán menor do galego. ¿Acaso queredes dicir que é un dialecto do latín?”. Pois entón, chamádelle dialecto ao francés, ao italiano, ao rumano, porque ta-mén son fillos do latín e irmáns do galego. E diríalles máis: “ Prohibíchedes o galego nas escolas para pro-ducir no espíritu dos nosos rapaces un complexo de inferioridade, facéndolles crer que falar galego era falar mal e que falar castelán era falar ben. Expulsáchedes o galego das igrexas, facendo que os representantes de Cristo explicaran o Evanxeo no idioma oficial, que o pobo non falaba nin comprendía ben. Refugáchedes o galego ante os Tribunais de xustiza e chegáchedes a castelanizar barba-ramente as toponimias galegas. ¿E de que vos valeu? Porque des-pois de máis de catro séculos de política asimilista, exercida con toda riqueza de astucias e violencia, o noso idioma está vivo. Sodes, pois, uns imperialistas fracasados”. A. R. CASTELAO, Sempre en Galiza VOLVER A ENSAIO Galiza é unha auténtica nacionalidade. Tén un idioma proprio, fillo do latín, irmán do castelán e pai do portugués cultivado literariamente cando a língoa de Castela andaba a gatas ; tén un territorio delimitado naturalmente, de formas doces y entranas duras [...]; tén problemas peculiares, de tan rara orixinalidade que sempre ficaron ao marxe das leis liberais de Hespaña [...]; tén unha cultura autóctona, manifestada en arte e sabiduría popular, [...]; tén, se quixéramos -que non queremos-, caraiterísticas diferenciaes de raza, pois somos predomiñantemente celtas. Galiza, pois, é unha nacionalidade his-pana, tan respetable como Castela e todol-os seus atributos son igualmente diños de respeto. Non sendo posible negar a perduración dos atributos nacionaes de Galiza [...] é doado estimar a súa soberanía natural, y esta xerarquía anterior e su-perior âs formas políticas, non pode satisfacerse con atribucións precarias e restrinxidas, concedidas por gracia do Estado unitario, [...]. Non ; a gracia do Estado sóio enche as necesidades d-unha simple rexión [...] O sistema de Es-tatuos autonómicos é inadecoado e até ofensivo para os cataláns, galegos e vascos. Galiza, como Cataluña y Euzcadi, é unha nación e, por consiguente, ten dereito a federarse con outros povos igoaes a ela ; e non reconecerlle o de-reito de autodetermiñación -inclusive para vivir con absoluta independencia- será sempre un acto tiránico e antiliberal. A. R. CASTELAO, Sempre en Galiza