1. Shodh, Samiksha aur Mulyankan (International Research Journal)—ISSN-0974-2832,Vol. II, Issue-11-12 (Dec.2009—Jan.2010) 121
¬˝ÊøËŸ flÊSÃÍ— ÁòÊÁfl∑˝§◊ ◊¢ŒË⁄U Ã⁄U
* ¬˝Ê. «UÊÚ. ‚Ê◊fl¢‡ÊË ‚¢¡ÿ ⁄UÊ◊⁄UÊfl
‡ÊÊœ¬òÊ
¯ÖÏÖ“Öß­Ö ŸÖê¸ü (ŸÖÖ¸ü) Æêü ÖÖ¾Ö ´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖᯙ ´Ö¸üÖšü¾ÖÖ›üÖ ×¾Ö³Ö֐ÖÖ ´Ö¬µÖê ןÖ׾֍Îú´Ö “Ö֐ÖéÆü :- ²ÖÖü “Ö֐ÖéÆêü Æüß ×¾Ö™üÖÓ­Öß ²ÖÖÓ¬Ö»Öê»Öß ØÆü¤æüãÖÖ­ÖÖŸÖ
†Ã֝ÖÖ-µÖÖ ˆÃ´ÖÖ­ÖÖ²ÖÖ¤ü µÖÖ ×•Ö»ÆüµÖÖŸÖ †ÖÆêü. ¯Öã¸ü֝־ÖÖßÖæ ÃÖÓ¿ÖÖê¬ÖúÖ­ÖÖ ¾Ö ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖÏ´Ö֝ÖÖŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ­ÖÖÆüßŸÖ †ÃÖê †ÃÖ»Öê ŸÖ¸üß µÖÖ ×šüú֝Öß Æêü ­Ö´Öæ¤ü ú¸üÖê
‡×ŸÖÆüÖÃÖ•Öß–ÖÖÃÖæ­ÖÖ Æêü ÖÖ¾Ö †×¬Öú ¯Ö׸ü“ÖßŸÖ †ÖÆêü. •Ö¸üÖÃÖê †Ö›ü¾ÖôûÖß †Ã֝ÖÖ- †Ö¾Ö¿µÖú ¾ÖÖ™üŸÖê úß ŸÖê¸ü»ÖÖ ÃÖ¬µÖÖ †ÃÖÛß֟¾ÖÖŸÖ †ÃÖ»Öê»Öê 'ןÖ׾֍Îú´ÖÖ“Öê
µÖÖ ŸÖê¸ü µÖÖ ÖÖ¾ÖÖ»ÖÖ ³Öê™ü ¤êüµÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †Ö×Ö ¯Ö¸ü׍úµÖ ×¾Ö«ü¾ÖÖ­Ö ˆŸÃÖãú ´ÖÓ¤ü߸ü' Æêü ´Öæôû“Öê ²ÖÖü “Ö֐ÖéÆü ÆüÖêŸÖê. ˆŸÖ­ÖÖŸÖ ÃÖÖ¯Ö›ü»Öê»ÖÖ ÃŸÖæ¯Ö †Ö×Ö “Ö֐ÖéÆüÖ
†ÃÖŸÖÖŸÖ. ¾µÖןÖ׸üŒŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖύúÖ¸ü“Öê †¾Ö¿ÖêÂÖ ŸÖê¸ü µÖê£Öê ÃÖÖ¯Ö›ü»Öê»Öê סÖ׾֍Îú´Ö “Ö֐ÖéÆü
¯ÖÏÖ“Öß­Ö ŸÖê¸ü :-ÃÖ¬µÖÖ †ÃŸÖߟ֟¾ÖÖŸÖ †Ã֝ÖÖ-µÖÖ ŸÖê¸ü µÖÖ ÖÖ¾ÖÖ»ÖÖ ×¾ÖßÖÖ¸ü †Ö×Ö ÆüÖ ÃŸÖæ¯Ö ŸÖê¸ü Æêü ‹ú ­ÖÖ´ÖÖÓ׍úŸÖ ²ÖÖü ëú¦ü †ÃÖÖ¾Öê †ÃÖê ×ÃÖ¬¤ü ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê.
ÆüÖ ±úÖ¸ü ´ÖÖêšüÖ †ÃÖ»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖæ­Ö µÖêŸÖ ­ÖÖÆüß. †ÃÖê †ÃÖ»Öê ŸÖ¸üß ¯ÖÏÖ“Öß­Ö úÖôûß ŸÖÖê ŸµÖÖ“Ö ¯ÖÏ´Ö֝Öê ßÖæ¯ÖÖ“Öß ¸ü“Ö­ÖÖ ¿Öî»Öß †ÖÓ¬ÖÐ ¿Öî»Ö߯ÖÏ´Ö֝Öê ÆüÖêŸÖß Æêü Æüß ¯ÖÏÖ´Ö㏵ÖÖ­Öê
Öæ¯Ö“Ö ×¾ÖßÖéŸÖ †ÃÖ¾ÖÖ †ÃÖê ŸÖê£Öê ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †Ã֝ÖÖ-µÖÖ †¾Ö¿ÖêÂÖÖ¾Ö¹ý­Ö ¾ÖÖ™üŸÖê »ÖÖÖŸÖ µÖêŸÖê.
ŸÖê¸üÖÖ ­Ö¤üß“µÖÖ ¤üÖê­Æüß úÖšüÖ¾Ö¸ü †ÃÖ»Öê»Öê •Öã­Öê †¾Ö¿ÖêÂÖ ÃÖÖ´ÖÖ¾Öæ­Ö ‘ÖêÖÖ¸üß ¯ÖÖÓœü- †Ö•Ö“Öê סÖ׾֍Îú´Ö ´ÖÓ¤ü߸ü :- †Ö•Ö סÖ׾֍Îú´ÖÖ“Öê ´ÆüÖ•Öê“Ö ×¾ÖÖæ“Öê ´ÖÓ¤ü߸ü
µÖÖ ´ÖÖŸÖß“Öß ×¾ÖßÖéŸÖ ™êüúÖ›êü †Ö¯ÖÖÖÃÖ †Öœüôæû­Ö µÖêŸÖÖŸÖ ‡.ÃÖ. ÃÖã¸ü¾ÖÖŸÖß“µÖÖ ´ÆüÖæ­Ö †ÖêôûÖ»Öß •Ö֝ÖÖ¸üß Æüß ¾ÖÖßÖã ²ÖÖü ¬ÖÙ´ÖµÖÖÓ“ÖÖ “ÖîŸµÖ ÆüÖêŸÖÖ Æêü ú¤üÖד֟Ö
úÖôûÖŸÖ ¯Ö¸ü׍úµÖ ¯ÖϾÖÖ¿ÖÖÓ“µÖÖ ­ÖÖêÓ¤üß ¾Ö †ÖŸÖÖ ¯ÖµÖÔ­ŸÖ ŸÖê£Öê —ÖÖ»Öê»Öß ˆŸÖ­Ö­Öê †­ÖêúÖÓ­ÖÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ­ÖÃÖê»Ö úÖ»ÖÖÓŸÖ¸üÖ­Öê µÖÖ “ÖÖÖ“Öê ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü ØÆü¤æü“µÖÖ ×¡Ö׾֍Îú´ÖÖ“µÖÖ
ŸÖÃÖê“Ö ŸÖê¸ü»ÖÖ †Ö•ÖÆüß ¯ÖÖÆüÖ¾ÖµÖÖÃÖ ×´ÖôûÖÖ¸üß ¯ÖÏÖ“Öß­Ö ¾ÖÖßÖÓæ“Öß †Ö¾Ö¿ÖêÂÖ Æüß ¤êü¾ÖôûÖŸÖ ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»Öê ´Öã»ÖŸÖ: ŸµÖÖ“Öß ¸ü“Ö­ÖÖ “ÖÖÖÃÖÖ¸üÖß“Ö †ÖÆêü. ŸÖ¸êü
ŸÖê¸ü“Öß ¯ÖÏÖ“Öß­Ö ¾Öî³Ö¾ÖÖ“Öß ÃÖÖÖ ¤êüŸÖÖŸÖ. (ŸÖÖ¸ü) µÖÖ ÖÖ¾ÖÖ“µÖÖ ´Ö¬µÖ³Ö֐Öß †Ã֝ÖÖ¸üß Æüß ¾ÖÖßÖã ¯ÖæÖԯ֝Öê ×¾Ö™üÖÓ­Öß ²ÖÖÓ¬Ö»Öê»Öß
ŸÖê¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ¯ÖÏÖ“Öß­Ö ­ÖÖë¤üß :-ŸÖê¸ü “ÖÖ ¯ÖÏÖ“Öß­Ö ×»ÖÖÖ­ÖÖŸÖᯙ ˆ»»ÖêÖ Æêü †ÖÆêü ú¤üÖ×“ÖŸÖ Æüß ¾ÖÖßÖã סÖ׾֍Îú´ÖÖ“Öê ´ÖÓפü¸ü ´ÆüÖæ­Ö ØÆü¤æü­Öß ŸµÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü
†Ö•Ö †ŸµÖÓŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê šü¸ü»Öê †ÖÆêüŸÖ "¯Öê׸ü¯»ÖÃÖ †Öò±ú פü ‹×¸ü×£Öе֭ÖÃÖß" ÆüÖ êú»µÖÖ´Öãôêû Æüß ¾ÖÖßÖã ˆ¬¾ÖÃŸÖ ­Ö ÆüÖêŸÖÖ. “ÖÖӐֻµÖÖ Ûã֟ÖßŸÖ ¸üÖÆüµÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ“Ö —
‡.ÃÖ. 50 ŸÖê 103 µÖÖ úÖôûÖŸÖ ‹ú ÖÏߍú Ö»ÖÖ¿ÖÖ­Öê •ÖÖê ÖÏÓ£Ö ×»ÖÆü»ÖÖ ŸµÖÖŸÖ ÖÖ»Öß †ÃÖ¾Öß. סÖ׾֍Îú´Ö ´ÖÓפü¸ü Æêü ¯Öæ¾ÖÖÔ׳ִÖãÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÖ †Ö¤üß
ŸÖê¸ü“ÖÖ 'ŸÖÖ¸ü' µÖÖ ­ÖÖ¾ÖÖ­Öê ˆ»»ÖêÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ ¾µÖןÖ׸üŒŸÖ ŸÖê¸ü“ÖÖ ˆ»»ÖêÖ ™üÖò»Öê´Öß ÃÖÖ¬ÖÖ †ÖÆêü. Ö³ÖԐÖéÆü ¾Ö ´ÖÓ›ü¯Ö Æüß ¯ÖÏ´ÖãÖ ¤üÖê­Ö †ÓÖ †£Ö¾ÖÖ ³ÖÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ´ÖÖ¡Ö
“µÖÖ ¯ÖϾÖÖÃÖ ¾ÖÖÔ­ÖÖ­ÖÖŸÖ †Öœüôæû­Ö µÖêŸÖÖê. ŸÖÖê ´ÆüÖŸÖÖê ŸÖê¸ü (ŸÖÖ¸ü) Æüß ­ÖÖ¸üß ÃÖ´Öã¦ü ´ÖÓ›ü¯Ö ÆüÖ ­ÖÓŸÖ¸ü“µÖÖ úÖôûÖŸÖ ²ÖÖÓ¬Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü µÖÖ ¾ÖÖßÖã“Öê Ö³ÖԐÖéÆü Æêü ¯ÖæÖԯ֝Öê ²ÖÖü
׍úÖÖ-µÖÖ ¯ÖÖÃÖæ­Ö †ÖŸÖ '†×¸üµÖêú' (Ariake) µÖÖ ¯ÖϤêü¿ÖÖŸÖ †ÖÆêü. ŸÖÃÖê“Ö ú×— “ÖÖÖÃÖÖ¸üÖê †ÖÆêü. ÃÖã´ÖÖ¸êü 8 ×´Ö™ü¸ü »ÖÖÓ²Ö †Ö×Ö 4 ×´Ö™ü¸ü ¹Óý¤üß“µÖÖ µÖÖ Ö³ÖԐÖéÆüÖ“ÖÖ
Ö­ÃÖ µÖÖÓ­ÖÖ ŸÖê¸ü µÖê£Öê ŸÖê¸ü“Öê ´ÖÆüÖŸ´µÖ ¾ÖÖÔ­Ö ú¸üÖÖ¸êü ÆüßÖÖ׻֏ÖßŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö —ÖÖ»Öê ¯Öéšü³ÖÖÖ †£ÖÔ¾ÖŸÖãÔôû֍éúŸÖß †ÃÖæ­Ö ŸµÖÖ ¾Ö¸üᯙ ”û¯¯Ö¸ü Ö•Ö¯Öéšü֍éúŸÖß †ÖÆêü. ´ÆüÖ•Öê
ŸµÖÖÓ“ÖÖ úÖôû ‡.ÃÖ. 1757 (¿Öêú 1679) †ÃÖÖ †ÖÆêü. Æü¢Öß“µÖÖ ¯ÖÖšüß“µÖÖ †ÖúÖ¸üÖ“Öê †ÃÖ»µÖÖ“Öê פüÃÖŸÖê Æêü ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÖӬ֍úÖ´Ö 43 x 23
ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö­Ö ¾Ö ˆŸÖ­Ö­Ö :-ÃÖÖ¬Ö­ÖÖÓ “ µÖÖ ×¾Ö¯Öã » ÖŸÖê ´ Öã ô ê û ×¾Ö×¾Ö¬Ö †¿ÖÖ x 7 ÃÖê.´Öß. µÖÖ †úÖ¸üÖ“µÖÖ ×¾Ö™üÖÓ“Öê êú»Öê»Öê †ÃÖæ­Ö µÖÖ ×¾Ö™üÖ ×“ÖÖ»ÖÖŸÖ ¯ÖŒŒµÖÖ
ÃÖÓ¿ÖÖê¬ÖúÖ­Öß ŸÖê¸ü“Öê †­¾ÖêÂÖÖ ¯Öã¸üÖ¾ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö êú»Öê †ÖÆêü. µÖÖ ¯Öã¸üÖŸÖŸ¾ÖßµÖ ²ÖÃÖ×¾Ö»Ö껵ÖÖ †ÖÆêüŸÖ Ö³ÖԐÖéÆüÖ“µÖÖ ×³Ö¢Öß“Öß •ÖÖ›üß ÃÖã´ÖÖ¸êü ÃÖ¾¾ÖÖ ×´Ö™ü¸ü †ÃÖæ­Ö
ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö­ÖÖŸÖ •ÖÖê ¯Öã¸üÖ¾ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸÖê¸ü“Öß ¯ÖÏÖ“Öß­ÖŸÖÖ Æüß ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÖӬ֍úÖ´Ö †¯ÖÏ×ŸÖ´Ö úÖî¿Ö»µÖÖ­Öê êú»Öê»Öê †ÖÆêü.
‡.ÃÖ. ¯Öæ ²Ö¸üß“Ö ´Ö֐Öê ­ÖêŸÖÖ †Ö»Öß. ÃÖ¬µÖÖ ŸÖê¸ü µÖê£Öê †ÃÖ»Öê»Öß ´ÖÓ¤ü߸êü ‡.ÃÖ. ¯ÖÖ“Ö¾Öê, ´ÖãµÖ Ö³ÖԐÖéÆüÖ“ÖÖ ¤ü¿ÖÔ­Öß ³ÖÖÖ :-´ÖãµÖ Ö³ÖԐÖéÆüÖ“µÖÖ †Ö¤üß ÃÖ´ÖÖê¸ü ‹ú
ÃÖÆüÖ¾Öê ¿ÖŸÖú ŸÖê ‡.ÃÖ. ÃÖÖêôûÖ¾Öê ¿ÖŸÖú µÖÖ úÖôûÖŸÖᯙ †ÖÆêü ¯Ö¸ÓüŸÖã ˆŸÖ­Ö­ÖÖŸÖ ´ÖÓ›ü¯Ö פüÃÖŸÖÖê ¯Ö¸ÓüŸÖã ŸÖÖê úÖ»Ö¥ü™üµÖÖ ­ÖÓŸÖ¸ü“ÖÖ †ÃÖ»µÖÖ“Öê †ÖœüôûŸÖê Ö³ÖԐÖéÆüÖ“ÖÖ
ÃÖÖ¯Ö›ü»Öê»Öê †¾Ö¿ÖêÂÖ ‡.ÃÖ.¯Öæ. ¤ãüÃÖ-µÖÖ, ןÖÃÖ-µÖÖ ¿ÖŸÖúÖ ¯ÖµÖÔ­ŸÖ úÖ»Ö¥ü™üµÖÖ ¤ü ¿ ÖÔ ­ Öß ³ÖÖÖ ²ÖÖî ¬ ¤ü »Öê  µÖÖ“µÖÖ ¤ü ¿ ÖÔ ­ Öß ³Ö֐ÖÖÃÖÖ¸ü  ÖÖ †ÖÆê ü . ´Æü  Ö•Öê
¯ÖÏÖ“Öß­Ö šü¸ü»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ. ›üÖò. פüÖߟÖÖÓ“µÖÖ ­ÖêŸÖ韾Ö֏ÖÖ»Öß ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü ¿ÖÖÃÖ­ÖÖ ŸÖ±ìú “Ö֐־ÖցÖÖÃÖÖ¸üÖÖ †ÖÆêü. Ö¾ÖÖÖ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ˆ¯ÖµÖÖêÖÖŸÖ †ÖÖ»µÖÖ •Ö֝ÖÖ-
‡.ÃÖ. 1967 - 68 ÃÖÖ»Öß ŸÖ¸êü (ŸÖÖ¸ü) µÖê£Öê —ÖÖ»Ö껵ÖÖ ˆŸÖ­Ö­ÖÖŸÖ ´ÖÖêšüµÖÖ µÖÖ »Ö֍ú›üß ú´Ö֝Öß“Öß ¯ÖÏן֍éúŸÖß †ŸµÖÓŸÖ úÖî¿Ö»µÖÖ­Öê ×­Ö´ÖÖÔÖ êú»Öê»Öß †ÖÆêü.
†ÖúÖ¸üÖ“ÖÖ ÃŸÖã¯ÖÖ“Öê †Ö×Ö †¬ÖÔ¾ÖŸÖãÔôû֍éúŸÖß ¯Öéšü³ÖÖÖ †ÃÖ»Ö껵ÖÖ ²ÖÖü ÃÖ¾ÖÔ úÖ´Ö ×¾Ö™üÖÓ“Öê †ÃÖ»Öê ŸÖ¸üß ŸµÖÖ¾Ö¸ü †ÖŸÖÖ “Öã­µÖÖ“ÖÖ £Ö¸ü פü»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.
“Ö֐ÖéÆüÖ“Öê †¾Ö¿ÖêÂÖ µÖÖ ˆŸÖ­Ö­ÖÖŸÖ ÃÖÖ¯Ö›ü»µÖÖ­Öê ¯ÖÏÖ“Öß­Ö ‹êןÖÆüÖÃÖߍú úÖôûÖŸÖ Ö³ÖԐÖéÆüÖ“µÖÖ Ö•Ö¯Öéšü֍éúŸÖß ”û¯Ö¸üÖ“Öß ²ÖÖӬ֝Öß Æüß £Ö¸üÖŸÖß»Ö ×¾Ö™üÖÓ“Öß ²Öîšüú ¯ÖÏŸµÖêú
ŸÖê¸ü Æêü ²ÖÖü ¬Ö´ÖÖÔ“Öê ´ÖÖêšêü ëú¦ü ÆüÖêŸÖê. †ÃÖê ×ÃÖ¬¤ü ÆüÖꝵÖÖÃÖ ´ÖÖêšüß ´Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖê. £Ö¸üÖŸÖ †ÖŸÖ ÃÖ¸üúÖÖ¸üß (Corbelling) ú¹ý­Ö ú´ÖÖÖ ×­Ö´ÖÖÔÖ ÆüÖê‡Ô»Ö †¿Öß
ÃÖ¬µÖÖ“Öê סÖ׾֍Îú´ÖÖ“Öê ´ÖÓ¤ü߸ü •Öê ¯Öæ¾Öá “Ö֐ÖéÆü ÆüÖêŸÖê. µÖÖ ¯Öã¸üÖ¾µÖÖÃÖ ŸµÖÖ´Öãôêû ´ÖÖêšüß êú»Öê»Öß †ÖÆêü. ¤ü¿ÖÔ­Öß ³Ö֐ÖÖ“Öê þֹý¯Ö †ÃÖê †ÖÆêü úß ŸÖê ¯ÖÖÆüŸÖÖ“Ö ¾Öê¹ýôû“µÖÖ
´Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖê. ×¾ÖÀ¾Öú´ÖÖÔ »ÖꝵÖÖ“Öß †Öšü¾ÖÖ ¾ÆüÖ¾Öß ŸÖÃÖê“Ö Ö³ÖԐÖéÆüÖ“Öê ¯ÖϾÖê¿Ö«üÖ¸ü Æêü †ŸµÖÓŸÖ
* ◊„UÊ⁄UÊc≈˛U ©UŒÿÁª⁄UË ◊„UÊÁfllÊ‹ÿ ©UŒªË⁄U Á¡. ‹ÊÃÍ⁄U

2. 122 ‡ÊÊœ, ‚◊ˡÊÊ •ÊÒ⁄U ◊ÍÀÿÊ¢∑§Ÿ (•ãÃ⁄U⁄UÊCÔ˛UËÿ ‡ÊÊœ ¬ÁòÊ∑§Ê)—ISSN-0974-2832,Vol. II, Issue-11-12 (Dec.2009—Jan.2010)
»ÖÆüÖ­Ö †ÖÆêü. ‹¾ÖœüµÖÖ ”ûÖê™üµÖÖ«üÖ¸üÖ ´Ö¬Öã­Ö ÃÖ¬µÖÖ Ö³ÖԐÖéÆüÖŸÖ †Ã֝ÖÖ¸üß ³Ö¾µÖ סÖ׾֍Îú´ÖÖ“ÖÖ ˆ•Ö¾ÖÖ¯ÖÖµÖ ÖÖ»Öß ÃÖÖê›ü»Öê»ÖÖ †ÃÖæ­Ö ›üÖ¾ÖÖ ²Öîšüúß“µÖÖ ú›êü­Öê
סÖ׾֍Îú´ÖÖ“Öß ´ÖãŸÖá †ÖŸÖ ú¿Öß Öê»Öß †ÃÖê»Ö ÆüÖ ¯ÖÏ¿­Ö ˆ¯ÖÛÃ£ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê ú¤üÖ×“ÖŸÖ ˆÓ“ÖÖ¾Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ ˆÓ“ÖÖ¾Ö»Ö껵ÖÖ ¯ÖÖµÖ֏ÖÖ»Öß ²Ö»»Öß, ²Ö»»Öß ¯ÖŸ­Öß ‡. ´ÖæŸÖá
†ÃÖê Æüß †ÃÖê»Ö úß ´Öæôû“Öê ¯ÖϾÖê¿Ö«üÖ¸ü ÃÖ¬µÖÖ ¯ÖêÖÖ ´ÖÖêšêü †Ö×Ö ¯ÖÏ¿ÖÃŸÖ †ÃÖÖ¾Öê. †ÖÆêüŸÖ ²ÖÖü “Ö֐ÖéÆüÖ“Öê ­ÖÓŸÖ¸ü“µÖÖ úÖôûÖŸÖ ¾Öî־Öߍú¸üÖ —ÖÖ»µÖÖ“Öê Æêü ‹ú
Ö³ÖԐÖéÆüÖ“ÖÖ ²ÖÖÆüµÖ ³ÖÖÖ :-¤ü¿ÖÔ­Öß ³Ö֐ÖÖ¾Ö¸üᯙ “Ö֐־ÖÖÖ ÃÖÖê›ü»µÖÖÃÖ ˆ¤üÖÆü¸üÖ †ÖÆüê. µÖÖ ¾Öî־Öü ´ÖæŸÖá“Öß ¯ÖÏןÖšüÖ¯Ö­ÖÖ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß “Ö֐ÖéÆüÖŸÖß»Ö
Ö³ÖԐÖéÆüÖ“µÖÖ ²ÖÖÆêü¸üᯙ ³Ö֐ÖÖ¾Ö¸ü ÃÖÖ¬ÖÖ ÖÖê»ÖÖ‡Ô“ÖÖ £Ö¸ü (Roll moulding) ¿ÖÆüÖ²ÖÖ•Öß ±ú¸ü¿Öß“ÖÖ ÃŸÖæ¯Ö ú¤üÖ×“ÖŸÖ ˆÖ›æü­Ö ™ü֍ú»ÖÖ Öê»ÖÖ †ÃÖÖ¾ÖÖ.
†¬ÖÔßÖÓ³Ö (Pilasters) µÖÖ ×¿Ö¾ÖÖµÖ úÖêÖŸÖêÆüß †»ÖӍú¸üÖ ­ÖÖÆüß µÖÖ †¬ÖÔßִ³ÖÖ“ÖÖ Ö³ÖԐÖéÆüÖ ÃÖ´ÖÖê¸üᯙ ´Ö›ü¯Ö :-סÖ׾֍Îú´Ö ´ÖÓפü¸üÖ“µÖÖ Ö³ÖԐÖéÆüÖÃÖ´ÖÖê¸üᯙ ´ÖÓ›ü¯Ö
²ÖÖӬ֝Öß“µÖÖ ¥ü™üß­Öê ˆ¯ÖµÖÖêÖ ­ÖÃÖ»ÖÖ ŸÖ¸üß •Öê •ÖÖæ úÖÆüß ¾ÖÖßÖ擵ÖÖ ‡´Ö»µÖÖ»ÖÖ ÆüÖ “Ö֐ÖéÆüÖ ¯ÖêÖÖ ­ÖÓŸÖ¸ü ²ÖÖÓ¬Ö»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖŸÖÖê ¯Ö¸ÓüŸÖã ŸÖÖê ±úÖ¸ü“Ö ­ÖÓŸÖ¸ü ²ÖÖÓ¬Ö»ÖÖ Öê»ÖÖ
†Ö¬ÖÖ¸ ¤êüŸÖÖŸÖ †ÃÖÖ †³ÖÖÃÖ ×­Ö´ÖÖÔÖ ú¸üŸÖÖŸÖ ”û¯Ö¸üÖ“Öß ÖÖ»Ö“Öß ú›ü ׳֢Öß“µÖÖ †ÃÖê ¾ÖÖ™üŸÖ ­ÖÖÆüß. ŸµÖÖ¾Ö¸üᯙ £Ö¸ü †Ö×Ö †¬ÖÔßִ³Ö ´Öæôû “Ö֐ÖéÆüÖ ¯ÖÏ´Ö֝Öê“Ö
´ÖÖ¿µÖÖ“µÖÖ¾Ö¸ü †¬ÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ ¯Öãœêü †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö “ÖîŸµÖ —ÖÖê¯Ö›üß µÖÖ ²ÖÖӬ֝Öß“Öß †ÃÖ»µÖÖ­Öê ÆüÖ ´Ö›ü¯ÖÆüß ¯ÖÏÖ“Öß­Ö †ÃÖÖ¾ÖÖ ×¾Ö™üÖÓ­Öß †Ö×Ö »Ö֍ú›üß ÖÖ»ÖÖ“µÖÖ
†Öšü¾ÖÖ ú¹ý­Ö ¤êüŸÖÖê. †ÖŸÖÖ “ÖÖÖ“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¾ÖÖßÖæ¾Ö¸ü “Ö㝵ÖÖ“ÖÖ ×Ö»ÖÖ¾ÖÖ ÃÖÖÆüµÖÖ­Öê ²ÖÖÓ¬Ö»Öê»ÖÖ ÆüÖ ´ÖÓ›ü¯Ö “ÖÖ¸ü ŸÖê ÃÖ¾ÖÖ“ÖÖ¸ü ×´Ö™ü¸ü ˆÓ“Öß“ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ“Öê ”û¯¯Ö¸ü
פü»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÖÖ¡Ö úÖ—ÖÔ­ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê “Ö㝵ÖÖ“ÖÖ ×Ö»ÖÖ¾ÖÖ ÆüÖ ­ÖÓŸÖ¸ü“µÖÖ úÖôûÖŸÖ»ÖÖ ÃÖ¯ÖÖ™ü †ÃÖæ­Ö ŸÖê »Ö֍ú›üß ÖÖÓ²ÖÖÓ­Öß ŸÖÖê»Öæ­Ö ¬Ö¸ü»Öê»Öê †ÖÆêü. ”û¯Ö¸üÖ¾Ö¸ü ×¾Ö™üÖÓ“ÖÖ £Ö¸ü
­ÖÃÖæ­Ö ŸÖÖê ´Öæôû“ÖÖ“Ö †ÃÖ¾ÖÖ ŸµÖÖ“Ö ¯ÖÏ´Ö֝Öê ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¾ÖÖßÖæ“Öß ˆÓ“Öß ÃÖÖ¬ÖÖ¸üÖ¯ÖÖê †ÃÖæ­Ö ´ÖÓ›ü¯Ö ²ÖÖÆêü¹ý­Ö “Öã­µÖÖ­Öê ×»Ö¯Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÖÓ›ü¯ÖÖ“µÖÖ ²ÖÖÆêü¸üᯙ ³Ö֐ÖÖ¾Ö¸ü
•Ö×´Ö­Öß ¯ÖÖÃÖæ­Ö 10 ×´Ö™ü¸ü †ÖÆêü. ˆšüÖ¾ÖÖŸÖ †¬ÖÔßִ³Ö †ÃÖã­Ö ÖÖê»ÖÖ‡Ô“µÖÖ Ã£Ö¸üÖ“Öê †»ÖӍú¸üÖ †ÖÆêü. †¿Öß ¤üÖê­Æüß
Ö³ÖԐÖéÆüÖ“ÖÖ †ÓŸÖ³ÖÖÔÖ :-µÖÖ “ÖÖÖ“µÖÖ Ö³ÖԐÖéÆüÖŸÖ ¯ÖϾÖê¿Ö êú»µÖÖ­ÖÓŸÖ¸ü ¾Öî׿Ö™üµÖê “Ö֐ÖéÆüÖ“µÖÖ ²ÖÖÆüµÖ ³Ö֐ÖÖ¾Ö¸ü פüÃÖæ­Ö µÖêŸÖÖŸÖ. µÖ֐ÖéÆü ¾Ö ´Ö›ü¯Ö Æüß
úÖ»Ö³Öî¸ü¾ÖÖ“Öß ¤üÖ›üß ´ÖãŸÖá ¯ÖÆüÖ¾ÖµÖÖÃÖ ×´ÖôûŸÖê. µÖÖ ´ÖæŸÖᓵÖÖ ´Ö֐Öê ×¾Ö™üÖ“Öß Ø³ÖŸÖ ¤üÖê­ÆüßÆüß ´ÖÖ¡Ö ‹úÖ“Ö ¾Öêôûß ²ÖÖÓ¬Ö»Öê»Öß ×¤üÃÖæ­Ö µÖêŸÖ ­ÖÖÆüß. ŸµÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö¸ü»Ö껵ÖÖ
²ÖÖÓ¬Ö»Öê»Öß †ÃÖæ­Ö ן֓µÖÖ ‹úÖ ²ÖÖ•ÖæÃÖ †ÖŸÖ •Ö֝µÖÖÃÖÖšüß ¤ü¸ü¾ÖÖ•ÖÖ †ÖÆêü. ú×— ×¾Ö™üÖÆüß ÃÖÖ¸üµÖÖ ­ÖÖÆüߟÖ.
Ö­ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê úÖ»Ö³Öî¸ü¾ÖÖ“Öß ´ÖæŸÖá ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖ­Ö úÖôûÖŸÖ ´Öæôû ´ÖæŸÖá ×¾Ö¬¾ÖÓÃ֍úÖ¯ÖÖÃÖæ­Ö ˆ¯ÖÃÖÓÆüÖ¸ü :-ŸÖê¸ü “Ö ×¡Ö׾֍Îú´Ö ´ÖÓפü¸üÖ“Öß ´Öæ»ÖŸÖ: ²ÖÖü “Ö֐ÖéÆüÖ“Öß úÖÆüß
¾Ö֓־֝µÖÖÃÖÖšüß šêü¾Ö»Öß †ÃÖÖ¾Öß µÖÖ ´ÖæŸÖᓵÖÖ ´Ö֐Öê †Ã֝ÖÖ-µÖÖ Ø³ÖŸÖß“µÖÖ ¾Öî׿Ö™üµÖê »ÖÖÖŸÖ ‘ÖêÖê †Ö¾Ö¿µÖú †ÖÆêü. ×¾Ö™üÖÓ­Öß ²ÖÖÓ¬Ö»Öß Öê»Öê»Öß “Ö֐ÖéÆêü
¤ü¸ü¾ÖÖ•µÖÖŸÖæ­Ö †ÖŸÖ Ö껵ÖÖ¾Ö¸ü †Ö¯ÖÖÖÃÖ ×ŸÖ׾֍Îú´ÖÖ“Öß ´ÖæŸÖá ­Ö•Ö¸êüÃÖ ¯Ö›üŸÖê. µÖÖ †ŸµÖÓŸÖ ¤ãüÙ´Öôû †ÖÆêü. ´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖ ŸÖê¸ü ŸÖ¸ü †ÖÓ­¬ÖÐÖŸÖ “Öê—Ö»ÖÖÔ Æüß ¤üÖê­Ö“Ö ˆ¤üÖÆü¸üÖê
³Ö¾µÖ ´ÖæŸÖᓵÖÖ ¯Öãœê ׾֝Öæ“Öß ´ÖæŸÖá †ÖÆêü. ¤üÖê­Æüß ´ÖæŸÖá ÆüµÖÖ úÖôûµÖÖ ¤üÖ›üÖŸÖ †ÖŸÖÖ¯ÖµÖÔ­ŸÖ ´ÖÖÆüßŸÖ †ÖÆêü. êú¾Öôû µÖÖÓ“µÖÖ¾Ö¹ý­Ö“Ö ²ÖÖüÖ“Öß ²ÖÖÓ¬Öß¾Ö Ö›üúÖŸÖ
†ÖÆêüŸÖ µÖÖ ¤üÖê­Æüß ³Ö­ÖÖ¾ÖãÖêŸÖ פüÃÖŸÖÖŸÖ ­ÖÖ¸üֵ֝ÖÖ“Öß ´ÖæŸÖá Æüß †»ÖӍúÖ¸üÖÓ­Öß úÖê¸ü»Öê»Öß ­Ö¾Æêü. “ÖîŸµÖ ´ÖÓפü¸ü ú¿Öß †ÃÖŸÖᯙ µÖÖ“Öß ú»¯ÖÖÖ µÖê‰ú ¿ÖúŸÖê.
´Öœü¾Ö»Öê»Öß ×¤üÃÖŸÖê ŸÖß“µÖÖ ÆüÖŸÖÖŸÖ Ö¹ý›üÖ“Öß ´ÖæŸÖá †ÖÆêü. ŸÖ¸ü ׾֝Ö擵ÖÖ ´ÖæŸÖá“Öê ŸµÖÖ´Öãôûê ŸÖ¸êü“µÖÖ ÆüµÖÖ ¾ÖÖßÖæ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ±úÖ¸ü †ÖÆêü. µÖÖ ¾ÖÖßÖæ“ÖÖ úÖôû ¯ÖÃÖá
¯ÖÖµÖ ŸÖã™ü»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ. ןÖ׾֍Îú´ÖÖ“Öß ´ÖæŸÖá úÖôûµÖÖ ¤üÖ›üÖ“Öß †ÃÖæ­Ö ן֓ÖÖ ²ÖÎÖ‰ú­Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ‡.ÃÖ. ¯ÖÖ“Ö¾Öê ¿ÖŸÖú ŸÖ¸ü ú×—Ö­ÃÖ “µÖÖ ´ÖŸÖê ‡.ÃÖ. 4 £Öê
¾Ö¸ü“ÖÖ ³ÖÖÖ ÆüÖ ¿ÖÖ²ÖãŸÖ †ÖÆêü. úÖ­ÖÖŸÖ ´ÖÖêšêü †»ÖӍúÖ¸ü ÖôûµÖÖŸÖ ŸÖß­Ö ¾ÖêÖ¾ÖêÖôûµÖÖ ¿ÖŸÖú ­ÖÓŸÖ¸ü ×­ÖÛ¿“֟֯֝Öê ­ÖÖÆüß. ŸÖ¸ü ´ÖÖ™êü µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ‡.ÃÖ. 7 ¾Öê ¿ÖŸÖú †ÃÖÖ
¯ÖύúÖ¸ü“Öê ÆüÖ¸ü ²ÖÖÆãü¾Ö¸ü ²ÖÖ•Öæ²ÖÓ¤ü †Ö×Ö ´Ö­ÖÖ™üÖ¾Ö¸ü ¹Óý¤ü ­ÖÖߤüÖÃÖ ÓúúÖê †ÖÆêüŸÖ. †ÃÖÖ¾ÖÖ ŸÖÃÖê“Ö ×¡Ö׾֍Îú´Ö ´ÖÓפü¸ü ¯Ö»»Ö¾Ö ¿Öî»Öß“Öê †ÃÖæ­Ö ŸÖê ²ÖÖü ­ÖÃÖæ­Ö ŸÖê ØÆü¤æü
´ÖÓפü¸ü †ÖÆêü.
‚ãŒ÷¸ ª˝ ã Õ
1. Annual Report of the Archaeological Department of H.M.H. Nizam's Dominion,1929-30, A.C.P. 5 2. B a r r e t t ,
Douglas, 1960 Ter, Bhulabhai Memorial Institute Bombay 3. Brown, percy, 1949, Indian Architecture (Buddhist and Hindu),
Taraporewala Bombay. 4. Chapekar, 1669, Report on the Excavations at Ter, 1958, Poona . 5. Cousens H-, 1902-03
Archaeological survey of India Annual Report, PP. 195-204. 6. Fleet, J, 1901, "Tagara-Ter," Journal of the Royal Asiatic
society, P.P. 537 ff. 7. Indian Archaeology, 1966-67-A Review, PP, 25-26, New, Delhi. 8. Maharashtra State Gazetteers, History,
Part-1 - Ancient period, Bombay, 1967.