एसियाको जटील रणनीतिक परिवेश ,प्रतिष्पर्धी रणनीतिक वातावरण भारत र चीन

1. 1
नेपाल, भारत र चीनवीचको भ्राइब्रेंट ब्रब्रज
के शवप्रसाद भट्टराई
नेपालले भारत र चीन वीचको भ्राइब्रेंट ब्रब्रजको रुपमा आफ्नो आर्थिक र रणनीततक भूममका खोज्नु पदिछ र
त्यसै भूममकामा स्थापपत हुनु पदिछ भन्ने नेपालका पूवि प्रधान मन्री डा.बाबुराम भट्टराईको अवधारणा
नेपालको भारत र चीन सँगको सम्वन्धको वतिमान देखख सुदुर भपवष्यको सम्मको लार्ग एउटा सुन्दर
भपवष्य दृष्ष्ट (मभजन) हो I भारतमा नरेन्र मोदी र चीनमा सी ष्जष्न्पिंग जस्ता सशक्त नेताहरु सत्ताको
के न्रमा स्थापपत हुँदा यदद वतिमान नेपालसँग वी.पी. कोइराला जस्तै राजनीततक कद र कू टनीततक कौशल
भएका प्रधान मन्री हुन्थे भने भारत र चीन माझको सम्वन्धको वतिमान चररर र सम्भावनाको
ष्स्थततमा नेपाललाई त्यो भूममकामा स्थापपत हुन गाहारो र्थएन I
दुभािग्यवस हामी सँग वी.पी. छैनन र त्यो कद र काँटका कु नै व्यष्क्त आजका ममतत सम्ममा देखा परेका
छैनन I त्यसकारण त्यस्तो भाइब्रेन्ट ब्रब्रजको सम्भावना र लाभ बारे भारत र चीनलाई आश्वस्त र
पवश्वस्त पाने नेपाली राजनीततक नेतृत्वको क्षमताको अभाव आज असाध्यै खट्ककएको छ I
भारत र चीन वीचका सम्वन्ध पतन सतहमा देखखए जस्तै प्रवल सम्भावना युक्त मार छैन I जटीलता,
तनाव र सघन रणनीततक प्रततष्पधाि टड्कारो भएर नदेखखएका मार हुन I मोदी र ष्जष्न्पिंगले दुवैले
मुलुकको सिंयुक्त शष्क्त र सम्भावनालाई बुझेका छन र दवाव र सीमाहरुलाई पतन अनुभव गरेका छन I
तनश्चय नै असाधारण राजनीततक इच्छाशष्क्त, कू टनीततक कु शलता र सम्वन्धलाई तनयन्रण गने तथा
वमलयो प्रभाव पाने आन्तररक शष्क्त र सरोकार समूहहरुलाई पवश्वासमा मलन सके भने भारत र चीनले
एकाइसौं शताव्दीलाई नेतृत्व ददन राम्ररी सक्छन I
एउटा कु रा स्पष्ट छ - सवाल व्यष्क्तहरुको वीचमा होस वा राष्रहरुको --ममरताले माग्ने मूल्य, पवश्वास,
इच्छाशष्क्त, समपिण र साहस लगानी गनि सककएन भने ममरतावाट प्राप्त हुने लाभ छेककने मार होइन
ममरतामा तनाव, कटुता वा शरुता घुँमलदै जान्छ I
अको कु रा शरु धमि तनवािह गनि सष्जलो हुन्छ, तर ममर धमि तनवािह गनि अत्यन्त कठीन र जटील हुन्छ I
दुई मुलुकका शासन प्रणाली मभरका जटील अन्तर द्वन्द्वहरुको भूममका पतन कमजोर हुँदैन I यसै
सन्दभिमा कसरी परस्पर पवरोधी सन्देशहरु प्रवाह गरररहेका हुन्छन भन्ने वारे एक दुई सन्दभिलाई ध्यान
ददउँ -

2. 2
गएको जुन २८मा पिंचशीलको साठीयौं वापषिकोत्सव मनाउन चीतनया राष्रपततको तनमन्रणामा बेइष्जिंग
पुगेका भारतका उपराष्रपतत मोहमद हममद अन्सारीकै भ्रमणको अवशर पारेर चीनले दक्षक्षण चीन सागर,
उत्तर सागरका पववाददत स-साना टापुहरु सदहत भारतको अरुणाचल प्रदेशलाई पतन आफ्नो सीमा मभर
राखेर आफ्नो अद्यावर्धक राष्ष्रय नक्सालाई प्रकामशत गयो I
त्यसको लगत्तै भारत सरकारले अरुणाचल प्रदेशका चीनसिंग सीमा जोररएका प्रदेशका नागररकहरुलाई
सैतनक प्रमशक्षण ददने तनणिय गरेको समाचार पतन प्रकाशनमा आयो I
पवश्व बैंक र अन्तरािष्ष्रय मुरा कोषमा अमेररका र युरोपको आर्धपत्य प्रतत असन्तोष व्यक्त गदै
आइरहेका भारत र चीन एउटा वैकष्ल्पक पवकास बैंक र एउटा आकष्ष्मक कोष खडा गनि ब्राष्जलमा हालै
सम्पन्न ब्रब्रक्स सम्मेलनमा सहमत भए I तर ब्रब्रक्स सम्मेलनबाट नरेन्र मोदी रककि एको ५ ददन नपवत्दै
भारतका प्रधानमन्री नरेन्र मोदीको भुटान भ्रमण बारे उल्लेख गदै भारतका लार्ग अत्यन्त ठूलो सामररक
महत्व राख्ने भुटान–चीन सीमाको उत्तर, पूवी र मध्य सीमाका जाकलुुंग, पासामलुिंग उपत्यका र दोक्लाम
पठार मार्थको चीतनया दावी बारे पुन उल्लेख गदै जुलाई २२ मा चीतनया कम्युतनस्ट पाटीको प्रकाशन
ग्लोबल टाइम्सले भारत भुटान सम्वन्ध वारे अत्यन्त आलोचनात्मक लेख छापेको छ I त्यसको दुई ददन
पतछ जुलाई २४ मा ग्लोबल टाइम्समा नै भारत, नेपाल र भुटानको सीमा सम्म पवस्तार हुने अत्यन्त
ठूलो रणनीततक महत्वको रेलमागि बारे महत्वका साथ एउटा लेख प्रकामशत भएको छ I
दुवै लेख नरेन्र मोदीको भुटान र नेपाल भ्रमणको वीच प्रकामशत हुनुको गहीरो रणनीततक अथि वारे थप
घोष्त्लरहन आवश्यक नपलाि
एसियाको जटील रणनीतिक पररवेश
एमसया सुदुर पूवि देखख पष्श्चम छेउ सम्म अत्यन्त जटील समय खेपपरहेको छ I भारतको बढ्दो आर्थिक,
सैतनक सामर्थयिको कारण चीनसँगको तनाव सामना गने रणनीततक ममर खोज्दै जापान अस्रेमलया देखख
भारत सम्म आइसके कै छ I उता इराकमार्थ अल कायदाकै एउटा शाखाको रुपमा सुन्नी पवरोही
सङ्गठनले तनरन्तर शष्क्त आजिन गरररहेको ष्स्थततले मसजिना गरेको अतनष्श्चतता थप जटील बन्दै
अरगातनस्तानबाट अमेररकी सेना रककि ए पतछ अरगातनस्तान र पाककस्तान हुँदै भारत सम्म आइपुग्ने र
त्यस्तो इस्लाममक कट्टरपन्थले अरगातनस्तानवाट चीनको मसष्न्जयािंग प्रदेशलाई पतन नराम्रो सिंग
पवथोल्ने ष्स्थतत बतनरहेको देखखन्छ I
शीत युद्ध अन्त्य भए पतछ सिंसारको एक्लो सवि शष्क्तमान राष्रको रुपमा अमेररका उमभयो I बढ्दो
अन्तरािष्ष्रय दातयत्व, पवश्व ब्यापी रुपमा राख्नु पने सैतनक उपष्स्थतत र अरगातनस्तान र इराक युद्धले
अमेररकामार्थ पारेको व्यय-भारका कारण अमेररकाको आर्थिक र रणनीततक प्रभावमा ह्राश आएको

3. 3
अनुभवका वीच जापान आफ्नो रक्षा सामर्थयिमा तनरन्तर वृद्र्ध गरररहेको छ त्यसलाई नीततगत समथिन
ददन उसले आफ्नो सिंपवधानको पतन पुनव्यािख्या गररसके को छ I
अमेररकाले पतन आर्थिक सङ्कटको कारण मसष्जित रणनीततक दवावको क्षततपूतति गनि भारतलाई सवै
भन्दा शष्क्तशाली रणनीततक साझेदार मानेको छ र यो कु रालाई बारम्बार दोहोयािउने गरेको छ I
यता मोदी सरकार गठन भए पतछ भारतीय पवदेश नीततमा तीव्र गततशीलता थपपएको छ I शपथ ग्रहण कै
ददन दक्षक्षण एमसयाका सबै सरकार र राष्र प्रमुखहरु भारत पुगे I मोदीको शपथ ग्रहणको तीन ददन मभरै
चीतनया राष्रपतत सी ष्जष्न्पिंगको प्रतततनर्धको रुपमा त्यहाँका पवदेश मन्री वािंग यीलाई भारत पठाउने
तनणिय चीनले गयो र त्यसको एक हप्ता पतछ नै चीतनया पवदेश मन्री यी भारत आए I तर चीतनया
परराष्र मन्री भारत आउनु दुई ददन अतघ नै दक्षक्षण र मध्य एमसयाका लार्ग अमेररकी सहायक पवदेश
मन्री तनशा देसाई ब्रबस्वाल भारत आइपुर्गन I
प्रधान मन्रीको शपथ मलएको दुई साता पतछ मोदी भुटान गए I नया सरकार गठन भएको एक मदहना
मभरै पवदेश मन्री स्वराज बिंगलादेश गइन, गत साता नेपाल आइन र भारतीय प्रधान मन्री मोदी नेपाल
आउनु अतघ अमेररकी पवदेश मन्री जोन के रीले भारतको भ्रमण गरेका र्थए I
सोमभयत सङ्घको पतनलाई सिंयुक्त राज्य अमेररकाले आफ्नो सैद्धाष्न्तक र रणनीततक पवजय सष्म्झयो
तर आजका ममतत सम्म आइपुग्दा त्यो अन्तत चीनको आर्थिक, राजनीततक र रणनीततक पवजय सापवत
हुन आइपुग्यो I पुवी युरोपका राष्रहरुमा अमेररका र युरोपको प्रभाव स्थापपत भए पतन मध्य एमसया,
दक्षक्षण एमसया, दक्षक्षण अमेररका र अकिकामा चीनको सशक्त प्रभाव स्थापपत हुँदै गैरहेको छ I
अदहले अमेररका,युरोप र जापान युक्रे न सङ्कटमा रुस पवरुद्ध कठोर नाकावन्दी लगाइरहेका छन I पूवी
एमसयामा जापान र दक्षक्षण कोररया जस्ता मुलुकहरु रुससँग आर्थिक र रणनीततक सम्वन्ध पवस्तार गरेर
बढ्दो चीतनया प्रभाव र दवावलाई सन्तुलनमा राख्न खोष्जरहेका र्थए I तर रुस पवरुद्धको अमेररकी
नाकावन्दीले जापान र दक्षक्षण कोररयालाई रुसबाट प्राप्त हुने व्यापाररक र रणनीततक लाभ नहुने मारै
नभएर अमेररका सँग सुरक्षा सम्वन्ध भएका यी दुवै मुलुकले अमेररकाको घट्दो रणनीततक असरको
सन्तुलनको लार्ग आफ्नो सैन्य क्षमता पवस्तार गदै नयाँ रणनीततक साझेदार खोज्न लार्गपरेका छन I
दुवैका आँखा पतन भारत तरि छन I जापानको नयाँ सुरक्षा रणनीतत, सिंपवधानको पुनव्यािख्या त्यसैको
एउटा पाटो हो I
उता अमेररका- रुस सम्वन्धमा जततजतत तनाव थपपँदै जान्छ,चीन र रुस वीच घतनष्टता पतन बढ्दै
जान्छ I रुसको अथाह उजाि, प्राकृ ततक स्रोत चीनले आफ्नो अथितन्रको सुदृदिकरणको लार्ग तनरन्तर
पाइरहने, रुसको उन्नत सैन्य प्रपवर्धको लाभ मलइरहने र चीनको सवल अथितन्रको लाभ रुसलाई उपलव्ध

4. 4
भइरहने भएकोले यसबाट तनमािण हुने रणनीततक शष्क्त र दवावको पवश्वव्यापी असर बारे के ही
अमेररकी रणनीततकारहरु तनकै व्यग्र देखखन्छन I
तनष्श्चत रुपमा रुस र चीन तनकटका रणनीततक प्रततष्पधी हुन I तर वतिमानमा अमेररकाको रणनीततक
दवावले दुवैलाई तनकट पारेको छ र अमेररकी आर्थिक र रणनीततक दवावलाई धान्न नसके र रुस पुन
पवघटनको अवस्थामा पुग्यो भने अमेररका, युरोप,भारत र जापानको सामना एक्लै चीनले गनुि पने
अवस्था आउने भएकोले रुसको स्थीरता चीनको रणनीततक स्वाथि बनेको छ I रुसका प्राकृ ततक स्रोतहरु
तनरन्तर आफ्नालार्ग सुरक्षक्षत राखखरहन पतन रुस राजनीततक रुपमा स्थीर रहनु चीनको स्वाथिमा छ I
तर अमेररका र युरोपको आर्थिक र रणनीततक दवावका कारण रुस पुन पवघटनको अवस्थामा पुग्यो भने
त्यस्ता पवखष्डडत भूभागहरुमा तनमािण हुने शष्क्त शून्यतालाई भने आर्थिक र रणनीततक सामर्थयि पष्श्चम
युरोप र अमेररका सिंग रहने छैन I त्यो अवस्थामा त्यस्तो ररक्तताले तनमािण गने अस्थीरताका नयाँ
चक्रहरूले पूवी युरोप र मध्य एमसयालाई अछु तो राख्ने छैन र नयाँ ििंगको दक्षक्षण,वाम वा उग्र इस्लाममक
कट्टरपन्थले पूवी युरोप, रुसी भूभाग र मध्य एमसयालाई िाक्न सक्नेछ I सिंसार एउटा नयाँ युद्ध, आतिंक,
अराजकता र तनावको मशकार हुन पुग्ने छ I
प्रतिष्पर्धी रणनीतिक वािावरण भारि र चीन
तर एउटा सवल र शष्क्तशाली भूमडडलीय शष्क्तको रुपमा रुसको पुनरोदय अमेररका, युरोप र चीन कोही
चाँहदैनन तर त्यस्तो रुस भारतको रणनीततक दहतमा छ I एउटा स्तर सम्मको स्थीर र सवल रुस स्वयम
पष्श्चमी राष्रहरुको रणनीततक स्वाथि अनुरुप पतन छ I
उता जापानका प्रधान मन्री मशन्जो आवे गत मदहनाको पदहलो साता रणनीततक दहसावले अत्यन्त
महत्वपूणि मातनने अस्रेमलयाको ऐततहामसक भ्रमणमा र्थए I जुलाईको अष्न्तम साता नै उनी दक्षक्षण
अमेररकाका चीनको बढ्दो रणनीततक प्रभाव मशर्थल बनाउने उद्देस्यले गए I स्मरणीय छ गत वषिको मे
मदहनामा र यो वषिको जुलाईमा ब्रब्रक्स सम्मेलनको अवशरलाई समेत उपयोग गरी चीतनया राष्रपतत मस
ष्जष्न्पिंगले दक्षक्षण अमेररकी मुलुकहरुको महत्वपूणि भ्रमण गरेका र्थए I
हालै दक्षक्षण एमसयामा एउटा नया रणनीततक ष्स्थतत पवकाश देखखयो I भारतसँग लामो समय देखख सघन
रणनीततक सम्वन्ध राखखरहेको रुसले पाककस्तानलाई एम आई -३५ आक्रामक हेमलकप्टर बेच्ने तनणिय गरेर
आफ्नो हततयारको लार्ग नया बजार मार खोजेको छैन आफ्ना अर्धकािंश हात-हततयार र युद्ध सामग्री
चीन र अमेररकाबाट आपूतति गदै आइरहेको पाककस्तानले यो तनणिय गरेर भारत, चीन र अमेररका सवैका
लार्ग नया रणनीततक सिंदेश ददन चाहेको छ I
मार्थका सवै ष्स्थतत पवकाश मूलत: भारत र चीन लक्षक्षत छन र एक्काइसौं शताव्दीको नेतृत्व गने हो भने
उपरोक्त सवै जटील ष्स्थतत पवकाशलाई समाधान ददने दहम्मत पतन उनीहरुले नै देखाउनु पदिछ I

5. 5
त्यसको प्रारम्भ आफ्ना सम्वन्धलाई नयाँ उचाईमा पुयािएर मार सककन्छ र जव उनीहरु वीचको सम्वन्धले
त्यो उचाई प्राप्त गदिछ तव मार डा. भट्टराईले भने जस्तो भाइब्रेन्ट ब्रब्रजको अवधारणाले साथिकता पाउन
सक्छ I
अन्नपूणण पोस्ट,
बुर्धबार िाउन २१ गिे २०७१ शाल