SlideShare uma empresa Scribd logo
1 de 44
Baixar para ler offline
1
2

Este material es una selección de los textos producidos por los y las
estudiantes del Diplomado “Producción de Textos en Quechua” (1ra.
versión-2009). Con este texto queremos aportar al desarrollo de la
lengua y cultura quechua en diferentes ámbitos.

Yachachiq ‘Docente’:

Qillqaq ‘Escritores’:

Julieta Zurita Cavero

Celia Cruz Aiza
Fidel Garvizu Cuellar
Juan Revollo Valencia

Allinyachiq ‘Revisoras’:
Elvira Peralta Zurita
Mónica Navarro Vásquez
Umalliq ‘Coordinadora’
Mónica Navarro Vásquez

Calle Néstor Morales No. 947
Edificio Jade. Piso 2
Tel.: 4530038.
Tel./Fax: 4530037
http://fundacion proeibandes.org
www.proeibandes.org

Qhuchapampa - 2009
3

RURI
UMA RUTHUKUMANTA.............................................................................. 1
“ÑUQA EVO MORALES KANI”..................................................................... 4
“SACH’AP TUSUSQANTA”............................................................................ 6
PUKLLAYKUNATA PALLANAPAQ WAKICHIYNIN........................................... 8
P’isquynu pukllay........................................................................................ 8
¿Imaynataq p’isquynu?.......................................................................... 9
¿Imaynataq pukllakun?.......................................................................... 9
¿Imataq yachachisunman kay p’isquynu pukllanawan?....................... 10
T’ikchana pukllay...................................................................................... 11
¿Imaynataq kay pukllay? .................................................................... 11
¿Imaynataq pukllakun? ....................................................................... 11
¿Imataq yachachisunman cachinas ñisqawan?.................................... 13
Thunkuna................................................................................................. 14
¿Imaynataq kay pukllana? ................................................................... 14
¿Imaynataq pukllakun? ....................................................................... 14
¿Imataq kay thunkuna pukllanawan yachachisunman?...................... 15
Chuwis pukllana ...................................................................................... 16
4

¿Imaynataq kay pukllana? .................................................................... 16
¿Imaynataq pukllakun? ....................................................................... 16
¿Imataq chuwi pukllawan yachasunman?............................................ 16
AYLLUP CH’AMPAY CH’UYACHAYNIN (JUSTICIA DEL AYLLU) ..................... 18
¿Imaynapitaq Kuraqkuna jallp’a ch’ampay kasqanta yachanku? ........ 18
Jallp’a ch’ampay ch’uwanchanapaq tantakuy ....................................... 19
Thatkiykuna ............................................................................................. 19
Ch’ampay ch’uyanchay qallariynin (Inicio de la resolución) ................ 20
Testigokuna parlanku .......................................................................... 26
Jallp’a patapitaq (tukuy jallp’a pataman rinku) .................................... 32
1

UMA RUTHUKUMANTA

Celia Cruz Aiza

Uma ruthukuqa juk jatun raymi. Wawakunata
paqariyninmantapacha chukcha wiñasqanta k’utunku,
musuq chukcha astawan kallpayuq lluqsinanpaq.
Manaraq uma ruthuku ruwakuchkaptin ama wawap
chukchantaqa simp’anankuchu
tiyan, kirun t’aqa t’aqalla
lluqsimunqa ñinku. Chayrayku
runakunaqa kay uma ruthukuta
ruwallankupuni.
Kay uma ruthukuta ruwanku,
wawa niraq iskay watanman
chayachkaptin, manaraq
allinta parlachkaptin, manataq
sinchitaraqchu purichkaptin ima.
Kay uma ruthukupiqa mana wawap tatamamanqa
k’utunankuchu tiyan, chaypaqqa paykunaqa juk
sutiyaqita1 sutichanku.
Uma ruthukuta qallarinanpaq juk jatun musuq
llikllata pampaman mast’aykunku tukuy mink’asqa2
runakuna qhawanankupaq. Chay mast’api imaymana
pukllakunawan, misk’ikunawan ima wawata churanku.
Kaykunawan wawaqa tiyakullan, mana waqanchu tukuy
chukchanta ruthunankukama.
Ayllumanta runakuna, yawarmasikuna ima tantakuspa
raymita qallarinku.
1 Sutiyaqita ‘Padrino / Madrina’.
2 Mink’asqa ‘Invitado(a)’.
2

Wawap sutiyaqintaq wawaman musuq p’achakunata
churaykun, chanta juk sumaq t’inkata3 qullqita, mana
chayqa uywata (waka uñitata, uwijitata, chilwisituta)
jaywaspa, uma ruthukuta qallarinku.
Chaymanta, sutiyaqi chaypi tukuy runa kaqkunata
wawap chukchanta k’utunankupaq mañarikun.
Ajinamanta, juk chhika chukchata jap’iytawan sapa
mink’asqa runaqa k’utuyta qallarin. Chay chukcha
k’utusqataqa juk t’uru chuwaman churaykunku, juknin
chuwapitaq qullqita churaykunku.
Jinamanta, wawap
yawarmasin, ayllumasin
jukmanta juk k’utuq
chimpaykunku. Sutiyaqi
wawap chukchanta
runakunaman
ranqhaspajina rak’in.
Chay sutiyaqi wawap
chukchanta pisimanta
pisi jap’ispa ranqhan.
Pisi qullqita kaptin,
chunka bolivianosta, iskay chunkata, kimsa chunkata
ima, pisi chukchitañataq ranqhan. Achkha qullqita
kaptin, pachakta, iskay pachakta ima, achkha chukcha
ranqhan. Ajinata, wawap uman t’uqlu kanankama
ruthunku.
3 T’inka ‘Regalo’.
3

Chaymanta chukcha k’utusqatawan, qullqitawan
mixturawan t’ikachaykunku. Chukchata k’utuyta
tukuspaqa juk sutiyaqita qullqita yupanapaq
mask’anku. Chanta, yupayta tukuytawanqa, sutiyaqi
chay yupayman qullqita yapaykun. Chaymanta
chukchatawan qullqitawan wawap kawsaynin allin
kananpaq sumaqta ch’allaykunku.
Chanta sutiyaqikuna
wawap tatamamanwan
ch’allarispa tusurinku.
Kay raymipiqa tukuypis
sumaqta mikhurinku,
upyarinku, tusurinku
ima.
Wawakuna uma
ruthukuman
chayaqkunataqa,
“Qullqi-chukcha”
ñinku, wawap paqarin
chukchitanta achkha qullqipi ranqhasqankurayku.
4

“ÑUQA EVO MORALES KANI”
Pallaq: Fidel Garvizu Cuellar
Willaq: Justina Serna (Ch’aki Qucha)
“Ñuqa Evo Morales kani” ¡ja!, ¡ja!, ¡ja!, ñillani
asirikunanchikpaq. Ñiymanpunipis, pay presidentenchik
yawarninchik Pay waqchakunata kay campopiqa
qhawariwanchik, unay ni pi yuyarikuwaqchu kayku.
Payqa wawaykujina
tataykujina.
Kunan mana kaypi
runakunaqa kanchu,
Melgaman rinku chay
biometricoman,
ñuqapis rinay karqa.
Chaywanpuni chikllasun
ñinkuqa, rina tiyan
watiqmanta Evonchikta
aqllanapaq.
Ñuqap sutiy Justina Serna kachkan. Kay Ch’aki
Quchapipuni tiyakuni nacimientoymantapacha. Wawa
kachkaptiy kaypi iskay haciendas kaq kanku. Patronesqa
saqrakuna kaq kanku, atrasakuptinqa runakunata
siq’uq kanku. Ñuqatapis chicotewan quwaq kanku,
mana nanawanpaq iskay pollerata churakuq kani.
Paykunallapaq llamk’aq kayku.
Chay pachaqa achkha runa kaq kanku, Pascuapaq
iskay pachak yuntawan llamk’ariq kanku. Revolución
kaptinñaqa jallp’ataqa dirigentes partipuwayku
sapa afiliadoman. Chay pachapiqa iskay pachak
5

phichqa chunka afiliados kaq kanku; kunanqa
pachakllaña. Chaymantapis, tiyakuqkunaqa kimsa
chunka phichqayuqllaña kayku. Ripunku Chapareman,
Santa Cruzman, Españamanpis, ¡karu ñinkuqa! Mana
yachanichu ¡imaynachus kanpis! Chayrayku escuelapiqa
manaña wawakunapis kanchu, chunka kuraqllaña
kachkanku, juk yachachiqllawanña.
Unay imapis puqullaq, kunanqa may llamk’anapaq,
llamk’aspaqa papitaqa puqullan, uqapis, cebada, trigo,
imapis mikhunallaykupaq. Puchuptinqa Sacabaman
jurquyku, chayman ñan allillan. Punataman ancha uray,
kutimunapaqtaq ancha wichay. Jinapis tarpukuspa,
uywakuspa uwijitasta imapis kakuchkallayku.
Unayqa awaytapis yachaq kayku, kunan qunqakapuyku.
Ñuqapis awaq kani costalkunata, llikllata, inkuñata,
ch’uspakunata ima, kunan bolsasllataña rantiyku.
Jampikuytapis yachaq kayku, kunan qunqaykuña,
wañupunkutaq yachaqkunaqa. Sullk’akuna niraq
yachakuspa ripunku, chaypi chinkachkan yachaykunaqa.
Jinallata ñuqayku kaypi tiyakuyku.
6

“SACH’AP TUSUSQANTA”
Pallaq: Fidel Garvizu Cuellar
Willaq: Benedicta Guevara

¡Sach’ap tususqanta qhawariychik má, tusurichkanku!
Kaypi runakunapis, sach’apis tusurillankupuni.
Pascuapaq tukuy chirumanta jamunku, astawan
Melgamanta, Sacabamanta ima, ¡sumaq tusurinku!
Ñuqap sutiy Benedicta Guevara. Sipas kaspa pisillata
tusurikurqani, mamay jark’awaq: “¡Ama riychu!”,
ñiwaq. Papasuypis mana munaqchu: “¿Ima chay fiesta?”,
ñispa phiñakuq. Paytaqa jinata uywasqanku, patronesqa
mana saqiqchu kanku ñin. Waqchataq kaspa jinapichá
chicomantapacha llamk’ayllaman jovenyachisqanku.
Chantaqa ñuqapis yuyaniraq, fiestaqa k’achitu kaq
kanku. Tukuy kusirikuq kanku, ima llakiytapis tusurispa
wañuchiq kanku. Fiesta pasaytaqa sunqucharisqa
llamk’ayman kutiriq kanku. Sikuriswan cajaswan ima
munayta takiriq kayku. Kaypi tukuy tusuq kanku.
Awiluypis machituña cajan juqharisqa tropapi tusuq,
7

machasqajina manataq machasqa kaspallachu.
Chanta tutayariptinña payqa jampuq mana allin
qhawasqanraykuñachu. Ñuqatapis manchaytapuni
gustawaq Pascua fiestaqa. Chantachá kunanpis kay
lenteswan sach’akunatapis tusuqta qhawarichkani.
Kunan manapis chakisniyqa tusunapaqjinañachu.
¡Ñawisniywan sunquywanqa tusurichkallankupuni!
¿Qamkunari, tusuriy yachankichikchu? Yachankichikchá.
Qhipa wiñasqa manaña takiyniykutaqa yachankuchu,
wakillanña, p’inqakunku. Kunan musicasninkuta
apakamunku wak karu jallp’amanta, manaña ima
tocaytapis jap’iqankuchu.
¿Ripunkichikñachu? ¡Pascuapaq kutimunkichik á,
tusurisun sumaqta, ñuqa yachachisqaykichik! ¡Ama
chay largavistata qunqankichikchu á! Ñawisniyta
yaparinaypaq, chaywan watiqmanta sachap tusuyninta
rikusaq.
8

PUKLLAYKUNATA PALLANAPAQ WAKICHIYNIN
(Puerto Villarroel - Chapare)

Celia Cruz Aiza
Llaqtapi ñawpaqmantapacha kunankama wawakuna,
wayñuchukuna ima kay ñawpa pukllaykunata
pukllankuraq. Kay pukllaykunawan wawakunaqa
may k’achata tantarikunku, wakin iskaymanta iskay,
wakin kimsamantapis, mana chayqa qutukunapi
pukllanku, sumaqta kay pukllanakunawanqa
kusirikunku. Kay pukllaykunaqa mana kikinchu
tukuy ayllupiqa wawakunaqa kawsayninkumanjina,
umacharikuyninkumanjina wakichinku pukllaykunata.
Jinamanta, kay llaqtapiqa achkha pukllaykuna tiyan,
astawan riqsirisqataq kanman: p’isquynu, cachinas,
thunkuna, chantapis chuwis pukllaykuna. Kay
pukllaykunata astawan yachanapaqqa kay qillqapi
riqsichisun.
P’isquynu pukllay
¿Imaynataq p’isquynu?
Kay pukllana kastilla
simipi “trompo” ñisqa. Kay
p’isquynuqa k’ullumanta
ruwasqa. Chay k’ulluman
juk clavota tusunanpaq
churaykuna. Chantaqa,
juk k’aytuta munanchik,
chaywan p’isquynuta
muyuriyninta mayt’una.
9

K’aytutaqa p’isquynuta chuqaspa mana makimanta
kacharinachu, sumaqta maki ruk’anaman jap’ichina,
jinata p’isquynuta kallpawan muyurispa pampaman
chuqana. Wakin wawakunaqa p’isquynuta
k’achachanku, muyuyninta chinchiswan k’acharichinku,
chantapis astawan k’achitu rikukunanpaq imaymanata
siq’inku, llimp’inku4 ima.
¿Imaynataq pukllakun?
P’isquynuqa imaymanamanta
pukllarikunman kasqa, kay
Puerto Villarroel llaqtapi
kayjinamanta pukllanku.
Kay pukllanapiqa iskaymanta,
kimsamanta, astawanpis
qutupi pukllanku. Wakin
kutipiqa pukllaqkuna sapa
qutu pampaman chuqanku
chanta p’isquynu tusuchkaptin makinkuwan juqharinku,
chay makinkupi unayta
tusurichinkuraq, chanta
watiqmanta pampaman
p’isquynuqa chuqanku, chaypi
tusurinanraq tiyan. Pichus
p’isquynuta astawan unayta
tusurichiq chay atipan.
4 Llimp’iy ‘Pintar’.
10

Wakjinamantapis pukllarikullantaq: Pampapi juk muyuta
siq’inku chay ukhupitaq p’isquynuta muyuchikunan
tiyan. Sapa pukllaq p’isquynunta chay muyuman
chuqana tiyan. Chanta, muyumanta wak pukllaqpa
p’isquynunkuta jurqhuyta munanqanku.
Wakinkunapiqa p’isquynunta p’akinankama takanku.
Tukuy p’isquynunta jurqhuyta atiq chayqa, chay
atipanqa.
¿Imataq yachachisunman kay p’isquynu pukllanawan?
Kay pukllanaqa wawakunata tantan, pukllarispa
wawakunaqa kusirikunku, kallpankuta riqsichinku,
chanta qhichwa kawsaymanta riqsirinku, respeto
ñisqawan pukllanku. Chantapis, wawakuna pukllaqrispa
qhichwa siminkuta misk’icharinku, astawan rimarispa.
Kayjinamanta rimarinku:
-

¡Tusuchiy chay p’isquynuta!
¡Juqhariy makiykipi!
¡Tusuchiy makiykipi!
¡Takay chay p’isquynuta!
¡Mayt’uy p’isquynuta!
¡Qamñataq!
11

T’ikchana pukllay
¿Imaynataq kay pukllay?
T’ikchana pukllaytaqa
wawakuna kastilla simipi
“cachinas” sutichanku;
wakin “canicas”,
“bolitas” ñillankutaq.
Chaykunaqa, juch’uy
muyu rumichajina kanku,
chantapis imaymana
llimphiyuq, juch’uytaq
jatuchaqtaq kankuman.
Cachinata maki ruk’anawan t’inkana5, may karuta
purichina wak cachinata takayta munaspa.
¿Imaynataq pukllakun?
Pukllaqkuna imaymanamanta pukllanankupaq
umacharikunku.
1. “Muyu” sutiyuq. Kaypiqa, achkha wawa pukllarinku.
Sapa juk canicasninkuta juk muyuman churanku.
Chaymantataq, pukllaqkuna chay ukhumanta canicasta
kikin cachinawan t’inkaspa jurqhunanku tiyan. Pichus
canicakunata muyumanta jurqhun chay atipan.
Atipasqanrayku, tukuy pukllaqkunap cachinasninkuta,
juqharikapun.
5 T’inkana ‘Golpear la cachina con el dedo’.
12

2. “T’uqu t’uqu” sutiyuq. Kaypiqa, pukllaqkuna juk
t’uquta jallp’a pampapi wakichinku. Chay t’uquman
cachina purinanpaq juk ñañu ñanta wakichinku.
Ñawpaqta
pukllaqkunaqa
cachinankuta
pampaman
wikchunku, chayta
t’inkananku tiyan.
Ajinamanta, sapa
wawa cachinasninta
tanqaspa, tanqaspa
jutk’uman
chayanankama
apanku. Kayjinamanta, wawakunaqa achkha cachinata
tantanku.
3. “Ch’utis” sutiyuq. Chaytaqa astawanpis
iskaymanta pukllanku. Sapa pukllaqqa juk cachinata
pampaman mink’aytajina6 churan. Chanta, sapa
pukllaq t’inkayninta chuqanku, chaypiqa juk cachina
t’inkana kanan tiyan wak cachinawantaq. Anchaypi
t’inkanakunku, chayqa “ch’utis” sutikun. Chaypiqa
iskay cachina juk t’inkasumanta tinkuchinku,
wawakunaqa iskayta, kimsata, tawatapis t’inkankuman,
kaypiqa mayjinamanta t’inkayta atinkuman.¿Imataq
yachachisunman cachinas ñsqawan?
Kay pukllanawanqa achkha simikunata yachasunman.
6 Mink’a ‘Premio’.
13

Sutikikin7
qhichwapi
lluqsimun:
ÑUQA, QAM, PAY;
chaymantapis
suti tiqrachiq8:
JATUN, JUCH’UY,
CHHUQU, MUYU,
K’ACHITU,
MILLAY…
Chantapis, llìmphikunamantapis yacharikunku: PUKA,
Q’ILLU, YURAQ, Q’UMIR. Jinallataq, sutirantikuna9
rikhurimun: KAY, CHAY, JAQAY. Wawakuna pukllayninkupi
ajinamanta rimarinku:
-

Ñuqa t’inkasaq
¡Qamñataq t’inkanki!
¡Payñataq t’inkachun!
Kay cachina ñuqaypata.
Jaqay cachina paypata.
¡Mana munanichu chay millay cachinata...!

7 Sutikikin ‘Pronombre personal’.
8 Suti tiqrachiq ‘Antónimo’.
9 Sutiranti ‘Pronombre demostrativo’.
14

Thunkuna
¿Imaynataq kay pukllana?
Kay pukllanata kastilla
simipi “rayuela”
ñillankutaq, “avioncito”
ñispapis sutichanku. Kayta
pukllaspaqa, wawakunaqa
sumaqta t’ukurinku, kay
pukllaypiqa astawanpis
warmi wawakuna
pukllarinku.
Wawakunaqa juk jatun
pampaman rispa chaypitaq
juk avionjina siq’inku. Kay
siq’i ukhupi sapa, tawak’uchupi10, juk yupay kanan
tiyan, jukmantapacha chunkakama. Chantapis, juk
juch’uy rumiwan ima pukllanku mana chayqa naranja
qaramantapis pukllanku. Chaytaqa sapa yupanaman
chuqanku.
¿Imaynataq pukllakun?
Kay pukllanataqa iskaymanta iskay, kimsamanta kimsa,
mana chayqa qutupipis pukllarinku.
Pukllayta qallarinapaq chay naranja qarata, mana
chayqa juch’uy rumita chay tawak’uchuman jukmanta
juk chuqananku tiyan.
10 Tawak’uchupi ‘Cuadrado’.
15

Chanta wawaqa,
juk chakillanwan,
chunkakama
chayanankama phinkinan
tiyan. Chayaptinkamataq
kutirinan tiyan, chay naranja qara mana chayqa
rumita juqharispa, chaypiqa chay tawak’uchuta mana
saruspallachu phinkinan tiyan. Chanta phinkispa,
phinkispa lluqsinan tiyan. Siq’ita sarunman chayqa
waqñataq pukllayta qallarin. Jinamanta, pichus mana
siq’ikunata sarunchu chayqa, atipan. Chantapis chay
phinkisqanpiqa mana naranja qarata mana chayqa
juch’uy rumita tawak’uchumanta lluqsichinanchu tiyan.
¿Imataq kay thunkuna pukllanawan yachachisunman?
Kay thunkuna pukllaypiqa yupayta yachankuman, kay
avioncito ñisqa siq’ipi yupaykunata sapa tawa-k’uchupi
churanku, chanta yuparinku: JUK, ISKAY, KIMSA, TAWA...
Chaymantapis rimaykunatapis yachachisunman.
Paykunaqa ajinamanta rimarinku:
-

¡Iskayman phinkiy!
¡Suqtaman phinkiy!
¡Phinkiyta qallariy!
¡Phinkispa kutimuy!
¡Rumiykita chuqay!
¡Ama saruychu!
16

Chuwis pukllana
¿Imaynataq kay pukllana?
Kastilla simipi chuwiqa
“frijol”, “poroto”, ñisqa
kanku. Kaykunawan
wawakuna “t’uquy
t’uquyllata” pukllanku.
Kayta pukllanapaq jallp’a
pampaman rina tiyan,
chaypi ñawpaqta juk
jutk’uta ruwana tiyan,
chayman chay chuwita yaykuchina. Kay pukllanaqa
achkha ukhu qutullapitaq pukllanku.
¿Imaynataq pukllakun?
Sapa wawaqa achkha chuwiwan maki junt’ata jamunku.
Sapa pukllaq chuwita karuta atisqanmanjina jutk’u
chiqaman chuqan. Chanta jukmanta juk tanqaspa,
tanqaspa maki ruk’ananwan chuwisninta jutk’uman
chayanankama t’ikchanku. Pichus jutkuman
chayachiqtaq, mana chayqa astawan qayllachiqqa
atipan. Chanta pukllaqkunap chuwisninkuta atipaq
juqharikapun, atipasqanrayku.
¿Imataq chuwi pukllawan yachasunman?
Kay pukllanawanqa achkha qhichwa simita
yachasunman. Sutikikin kayjinata: ÑUQA, QAM, PAY;
17

chaymantapis, llimphikunata yacharikusunman: PUKA,
YURAQ, YANA, CHIQCHI, Q’ILLU. Chantapis chay
kamachiyta imperativo ñisqatapis yachachisunman:
CHUQAY; JUQHARIY; YAYKUCHIY, APAMUY.
Paykunaqa pukllayninkupi ajinamanta rimarinku:
- ¡Chuwiykita chuqay!
- ¡Yuraq chuwiykita
t’inkay!
- ¡Puka chuwiykita
jutk’uman yaykuchiy!
- ¡Tukuy chay chuwitaqa
juqharikapuy!
- ¡Ch’iqchi chuwiykita
apamuy!
Kay ñawpa pukllaykunaqa runap kawsaynintapis
rikurichiwanku. Pukllaykunapi achkhata wawa
tantaykunku, jinapis kayta pukllaspa wawakunaqa
qhawarinku, chimpapurachinku, t’ukurinku ima.
18

AYLLUP CH’AMPAY CH’UWACHAYNIN
(Ayllu Wila Pampa, Tinkipaya,Tomás Frías, Potosí)

Juan Revollo Valencia
Ayllu Wila Pampa
Wila Pampa pata chiri jallp’akunapiña tarikun. Chay
llaqtapi tiyakuqkunataq papata chanta granota11 ima
sinch’imanta puquchinku. Uywakunamantataq llamata
chanta uwijata imapis sinch’imanta uywallankutaq.
Wila Pampa Kuraqkuna
Chay tantakuypiqa Wila Pampa jap’iypi ñawpaq kaq
kuraqqa: Kuraka12, phichqa chunka watakunajinañataq
Corregidor13 ima kuraqjina yapakun, Justicia14 chanta
Alcalde15.
¿Imaynapitaq kuraqkuna jallp’a ch’ampay kasqanta
yachanku?
Kuraqkunaqa jallp’amanta juk ch’ampay
rikhurisqantaqa pichus jallp’anta t’uqpisqa16 kasqanta
qhawaspa paykunaman willamuptin yachanku. Tata
Kurakataq kamachinta chay ch’ampay ruwaqman17
kachan.
11 Grano. Nombre con el que se conoce a la cebada.
12 Kuraka. Autoridad máxima del Ayllu. El cargo le llega por rotación, es decir, los
comunarios cumplen desde un cargo menor hasta alcanzar el de Kuraka. Cada gestión dura
un año. También es conocido como Tata Sombra y San Juan Navidad.
13 Corregidor. Autoridad política elegido por el pueblo.
14 Justicia. Autoridad originaria que se ocupa de la resolución de conflictos.
15 Alcalde. Autoridad originaria. Es el primer cargo para ascender a cargo de autoridad.
16 Jallp’anta t’uqpisqa ‘Afectado o demandante’. También conocido como “jallp’anman
suchuykuchikuqta”.
17 Ch’ampay ruwaqman ‘Demandado’.
19

Kamachiqa demandadop wasinman chayaytawanqa
“Tatakuna waqyachisunku, tatáy!”, ñispa willan.
Jallp’a ch’ampay ch’uwanchanapaq tantakuy
Tatakuna, kuraqkuna, ima phanipaqchus
tantakunankuta yuyarqanku chay phanipi tukuy
kuraqkuna jinataq wak runamasikunapis tantakamunku.
Tantakusqankumanjinataq kuraqkunaqa kukata
tukuyman thalarinku18. Jinamantataq, akullikuqjina
runa tantakamunanta suyanku. Jinallamantataq,
Tata Santísimo19 chay ch’ampayta allinchananpaqqa
inciensowan,
q’uwawan
chantapis
aqhitawan
ch’allaykuspa
payman
chimpanku,
“Tata
Satísimochá
may chiqanta
yachachkan”,
ñispa.
Ch’ampay ch’uwanchay tantakuypi kuraqkuna
kukata akullispa suyakunku

18 Thalariy ‘Dar, invitar. Forma de compartir la coca entre varias personas’.
19 Tata Santísimo. ‘Es el Bastón de mando’. También conocido como: “Tata Rey”, “Wara”,
“Santa Wara”, ‘Bastón’ y otros. Para los comunarios tiene más poder que las mismas
autoridades.
20

Ch’ampaypi runamasikuna
Chay jallp’a ch’ampaypiqa iskay runamasikuna
rikukunku. Paykunaqa tata José Qhispi chanta tata
Celso Qhispi kanku. Jinataq testigokunataq chayllapitaq
kanku.
Thatkiykuna
Kuraqkunaqa, pi willakamuptillan juk ch’ampaytaqa,
ch’uyanchanku. Jinapi ñawpaqtaqa, juk runa
mana allinta ruwaptinqa, kuraqkunaman chay
ch’ampayta riqsichinku. Kay kutipiqa Kuraqkuna chay
ch’ampaymanta yachaytawanñaqa mana allin ruwaq
runata waqyachinku.
Manaraq chay ch’ampay ch’uwanchayta
qallarichkaspaqa, wakyasqakuna
junt’amusqankumanjinaqa kukata akullirinku.
Tata Santísimoman inciensowan q’usñichikuspa
chimpaykunku. Chay suyaypitaq kuraqkuna,
llaqtayuqkuna chanta wakkuna ima paykunakama
parlaykacharinku.
Chay qhipanpitaq Tatakunaqa qallarinata mañarinku.
Chay qallariypitaq Tata Sombra chay ch’ampay
ch’uwanchaytaqa ñawpaqman thatkichin.
Qallariytawanqa sapa ch’ampayniyuq juk testigowan
jamunku. Ñawpataqa, sapa juk parlarikunku.
21

Qhipanpitaq iskaynin riqsiqkuna20 rimarinku.
Mana ancha ch’uwanchayta atikuptinqa kuraqkuna
imayna kananta chayri imaynamanta jallp’a t’aqasqa
kananpaq kamachirparinku. Jinapi, kuraqkuna chanta
ch’ampaypi kaqkuna jallp’ata qhawaq rinku. Chaypitaq,
khuskanmanta mojonkunata churaranku.
Ch’ampay ch’uwanchay qallariynin
Kaypiqa Tata Sombra sutiyuq kuraq, kayjinamanta
qallarin:
Bueno, Tatakuna.
Allin p’unchay kachun
tukuy qamkunapaq…
ichá demandado,
demandante jallp’asmanta
ichá jamurqanku.
Maypichus qamkuna
pasaykunakusqankichik,
Tata Sombra tantakuyta thatkichin
ñin. Sumaqmanta pero,
nitaq ni wakiyanakuspa nitaq tratanakuspa21.
Entonces, sumaqmanta arreglaychik…
Chaymantaqa, Tata Sombra, “jallp’anman
suchuykuchikuqta”22, mañarin: “A ver ¡tata Celso,
parlariwaq! ¿Imaynataq kachkan?”.

20 Reqsiqkuna ‘Testigos’.
21 Tratay. En quechua se utiliza con el significado de ‘Maltratarse, discutir’.
22 “Jallp’anman suchuykuchikuqta”. Tata Celso es el afectado.
22

Licenciamanta Tata Santísimo, Tata Rey23.
Maypichus jallp’amanta juk problema kachkan,
¿no? Maypichus ñuqapta karqa juk jallp’itay
chaymanta pasaykamuwas[pa] llamk’arqapuwasqa.
Chaymanta qamkunaman willakurqayku,
demandakurqayku, qamkuna parlachinawaykichipaq
Pichá llamk’arqapuwan chayta. Kunan, ¡chay
jallp’ayta mana pierdeymanchu! Kunan kaypi
chay jallp’aymanta solucionayta munani
Jallp’itasniy karqa, kunan mana chay rumisitusniypis
kanchu, nitaq chay ñawpaqta ñuqa llamk’akurqani
kanchu. Kunanqa vueltamanta
llamk’arqapullawantaq. Chay, ñuqapta kachkan
demandakusqay kay juzgadopi parlanaykupaq.
Jallp’aymanta o maypichus ñuqapta karqa
jallp’ay unaymantapacha, awiluymantapacha
jallp’an kasqa, chayta llamk’arqapuwasqa. Chayta
ñini Tata Autoridades.
Ajinamanta tata Celsoqa kuraqkunaman, chanta
Tata Reyman willarikun. Pay parlanankamataq,
manamin pipis ima simillatapis rimanchu, astawanpis
ch’inllamanta tukuy uyaririnku.
Chaymantataq, Tata Sombra, tata Joséman (ch’ampay
ruwaqtañataq) tapurin:

23 Ayllukunapiqa sinch’i atiyniyuqpuni kaykunata juqhariyqa, paykunamin Kuraqkunamanta
aswan patapi kasqankuqa yuyasqa kanku. Tiene gran importancia levantar o referirse a
estos símbolos en los Ayllus puesto que se consideran más importantes que las autoridades
mismas.
23

Bueno, ¿chhiqachu Tata José? ¿Imaynataq
chay a ver, imayna condicionmanta qampis
llamk’arqunki? Mana atisunmanchu ajina
jallp’itasta llamk’arquytaqa, í?
Ñawpaqtaqa, ¿imataq chayjinata ruwanaykita
tanqarqasunki?, ñisparaq tapurin. Chantapis ¿chhiqachu
chayjina ruwasqayki?, ñillantaq. Chaymantaqa, tata
José (ch’ampaq ruwaq) kayjinamanta parlarillantaq:
Bueno Tatakuna, primer lugar qamkunapaq
muy buenos días kachun. Tata Sombra,
jinataq Tata Rey, Tata Santísimo. Arí, pero
chayqa ñuqaptapuni. ¡Llulla!, ¡llulla kay
runaqa! ¡Jinapuni! Pay ajinallapipuni jallp’ata
qhichuyta yachan. Kunan, mana ñuqaqa
qhichuchikusaqchu, ñuqaptapuni chay jallp’a.
Kunanqa ña juk lugar llamk’asqaña kachkan.
Chay ladunpi, chay uranmanta juk kancha
churasqa kachkan, machuypata, awiluypata
kasqa chay, unay tiempo kasqa chay. Chayta
kunan pay “ñuqapta”, ñispa dueñochakuchkan,
“¡llulla!”. Mana pay ñuqata atipawanmanchu,
jinapuni. Ajina, mana chayqa kanmanchu,
mana chaytaqa kachariymanchu, ni capaz
mana kacharisaqchu. Chayta, ñuqa sut’inta
parlani. Chayqa, kaypi Tata Santísimoman, Tata
Sombraman willarichkani.
Jinamantataq, Tata Sombra yachanña puraq paykunapta
kasqanta ñisqankuta. Jina kaptinqa ch’uwanchayqa
24

mana jasachu24 kanayachkan. Jinapis watiqmanta tata
Celso (jallp’a qhichuchikuqta) parlarichillantaq:
Maypichus chayqa, payqa “ñuqapta” ñichkan,
mana jinachu. Maypichus kanchitay, unaymanta
tataypata chay kancha karqa, awiluypata, niraq
tataypatapischu. Awiluypata, astawan tataypa
tatanpata. Pero kunanqa chayta “ñuqapta”
ñichkan. En vez que kunanqa patanpi juk wasita
ruwaykullanñataq chay pata cantoman. Ñuqa
nipunipis chayta dejasaqchu, ñawpaqtaña ñuqa
chimpay munarqani luqhiyta25 munarqani chay
wasita, pero kunan, “chantaqa autoridadmanraq
willasaq”, ñispa. Hasta el momento ma ñuqa
imata[pi]s t’uqpiniraqchu. Pero kunanqa kayta
suyarqani, imaynatachus kaypi solucionasaqku
chayta. Chayqa ñuqaptapuni. Ni ñuqa chayta
kacharisaqpunichu. Sut’icha ñiwanqapis,
ima ñiwanqapis. Hasta el momento juk
achkhamanta maqaspa kunan cojo kachkani tal
vez. Pay “ñuqapta” ñichkan. Mana. Ñuqapta
chay wasiy cantopi jallp’ay, “¡ñuqapta
chay!” Chayta, Tata Autoridades ñuqa nipuni
kacharisaqchu chayta, aunque ¡“ñuqapta”,
ñichunpis!, Ñuqa, nipuni kacharisaqchu
chayta. Tiyan papeles hasta el momento, hasta
kunitanpis kachkan testigos, maymantachus
jallp’ay karqa, chayta.

24 Jasa ‘Fácil’.
25 Luqhiy ‘Derrumbar’.
25

Unay tatakunap jallp’an kasqanta rimarin
chayraykutaq paypatapuni kasqanta ñin. Juk chiqanpi
kuraqkunamanraq willay munasqanta ñin. Chayqa
sinch’i atiyniyuq imaptinchus mana paypa makinwanqa
chay ch’ampaytaqa ch’uwancharpayta munarqachu,
astawanpis kuraqkunap ch’uwanchanankuta suyaspa
paykunaman willarqa. Jinapis ima kaptinpis mana
kacharinanta ñin. Chaymanjinataqri, tata José
kayjinamata kutichillantaq:
Bueno Tatakuna. Entonces, pay: “ñuqaptapuni,
testigosniypis, documentoypis, papelniypis
kachkan”, ñin. “¡Llulla!”. Ñuqaptapis kallantaq
a testigoy. May tiempomantachus ñuqata chaypi
chay llamk’anay karqa chay, chay patanman
wasiy. Entonces, chay ¿manachu chay lugarta
jap’inman? Jap’in. Capaz, mana ñuqa chayta
saqisaqchu, tatasniy. ¿Imarayku? ¿Maymanta
pay jallp’ata yapamunqa? ¿Imananqataq pay
jallp’ayta qhichunawanpaq? ¡Mikhusqay,
ñuqapta chay jallp’ay! Chaypi tarpunay, chay
tukuy, chantapis pasto kanchay. Chaypi animales
tukuy imay mikhunku. Chaypi wakapis mikhun.
Mana ñuqa chayta Tata Santísimoy, Tata Sombra,
Tata Autorirad, ¡mana ñuqa kacharisaqchu!
Ñuqaptapis kallantaq á testigoy. Entonces,
munaptinqa testigopura parlarisaqku á. Paypis
“papelniy kan”, ñin. “Ñuqaptapis kayqa”
kallantaq. Entonces, puraq con documentos
y testigos; pero papelesqa tumpa llullapis
tiyan. Entonces, chaypaq kunitan responsables
kachkan testigos. Chayta ñuqa yachay munani.
26

Ni capaz Tatay. ¿Ima jallp’ayki qampata kanman?
¡¿Ima jallp’ayki?! Ñuqapta ¡jallp’ay llamk’anay,
carajo!
Jinamantataq, maqanakuyman yaykuspajinanku.
Puraqmanta sayaykamunku. Chaypi maqallawan wakin
kutikunaqa ch’uwanchasqanku qhawakunayan. Jinapis
kuraq kaspaqa chicoteta juqharikuspataq puraqta
ch’inyarachin. Chaymantataq, kuraqqa puraqta
ñillantaq:
Qamkuna kaypi parlanaykichik tiyan, mana jina
wakiyanakuspa nitaq maqanakuspa. Ma ñuqayku
kaypi… kaypiqa Santísimoman willana tiyan.
Mana ñuqayku maqanakuqta munaykuchu.
Chaywanpis, José (ch’ampay ruwaqqa) watiqmanta
sayaririnraq:
¡Carajo lluqalla y mierda… ma kacharisaqchu
chay jallp’ayta carajo! Ma kacharisaqchu…¿Ima
qam kasqanki? ¡carajo!
Celso kutichillantaq: “Sut’i yachakusun, ¡carajo!”
Chayta uyarispa, tata José kayjinallapi kutichillantaq:
“¡Ya está carajo!, ¡qukusun a carajo!”
Phiñasqallataq tata Celso ñirqa: “¡Ama[pi]s
arreglanachu carajo!”
Puraqmanta kallpa jamun. Mana mayqinpis sunqunta
tiyaykuchinchu. Kayjina simikuna chanta maqanakuy
yuyayqa tukuy llaqtakunapi tiyan. Wakin llaqtakunapiqa
27

kikin kuraqkunapis kayman tanqayta yachanku.
Kaytaq mana tukuy ayllu llaqtakunaqa k’achamanta
kawsakusqankuta qhawachin. Mana wiphalamanjinachu
kawsanku. Astawanpis saqra sunquyuq runapis
kallantaq.
Tata Kuraka rimallantaq:
Bueno. Entonces, qamkunaqa makiwan…
Makiqa mana imata ruwanchu. Kaypiqa, Tata
Santísimoman willachkankichik, mana kayqa ni
aqha wasichu, ni trago wasichu kaypi makiwan
ima arreglanaykichikpa á.
Testigokuna parlanku
Celsop testigon parlan:
Licenciaykimanta Tata Sombra. Demandante
demandado kaypi kachkanku. Tukuypaq allin
p’unchay. Buenos días, ári. Kay jallp’amanta
phiñanakuchkanku kay tatakuna. Pero,
ñawpaqtaña arreglananku karqa paykuna.
Qhawanakullanku jukpis jukpis llamk’aqta, ¿í?
Ñuqamanpis tatáy willawaq; “sut’isitu tiñi26
karqa chay chawpisitumanta”. Kunan, chayta
jaqay tata José chhuqarqamusqa.
Pay pero jinapuni. Runap jallp’anta tiñistaqa
voltearqullanpuni, kunanpis chantachá ma
kachariy munachkanchu á. Entonces, chayqa
yachasqalla,¿í?, makiwan ima sujetarquy
chaylla, sut’ichá ñuqatapis maqawanqa. Ñuqa
26 Tiñi ‘Colindancia, división de terrenos’.
28

aclarasaq verdadta,¿í? Entonces, chay wasin
chiruman chay tata Celsoptaqa paypatapuni
chay karqa. Papitata ima puquchin, chay
cebaditata ima t’akakun, pero Joseptaqa
jaqay chirunmanqa quinuallata tatan tarpurqa.
Chaymanta, qhipamanqa astawan kay chiruman,
kay chiruman suchurqamun Celsop llamk’ananta
tukurquchimun ári kunanqa.
Tata Josép testigonñataq parlarillantaq:
Bueno Tata autoridades, mayqinkunachus kaypi
kachkanchik. Ajina ch’ampaykuna jamun.
Yachasqaymanjina, maypichus ñuqaptapis
awiluy willawaq, ¿no? Paypap awilunwan, tata
Josép awilunwan, paykuna “chayta rikuni”
ñin, í? Paypa (Josép tatan) llamk’asqanta
yachasqa. Awiluy ñiwan: “paypatapuni, jukpata
ma karqachu”. Entonces, pay kallpallawan
qhichuy munachkan demandaspa ima.
“Ma paypata imanpis karqachu”, ajinata
willawarqa. Chaymanta, pay llamk’an, mana
imapis karqachu. No sé, macharisqapichusjina
paykuna chaykunata yuyarickanku, pero Tata
Autoridades, chayqa mana walliqchu kanman.
Entonces, kunan “papeles” ñichkanku.
Papelesqa unay tiempo yachanchikjina,
papelesqa maymantapis rikhurillan. Entonces,
kaypiqa mana papelesta valechisunmanchu.
Tata Autoridad, qam kanki kaypi, ¡arreglay!
Qam chaypaq kachkanki máxima Autoridad.
Mana kaypiqa ñuqapis testigon kaspaqa jukman
sayakusaqchu, sinoqa pay lo que es verdadta
29

aclaranay tiyan paypatapuni kasqanta. Awiluypis
ñiwarqa, tataypis, “que mana jukpata iman
chaypi kasqanta, ¿í?” Qhasimanakaqmanta
jukmata qhichuchkan jallp’ata.
Chaymantaqa, ch’ampayniyuq kaqkuna parlarillankutaq.
Tata Celso ajinamanta qallarin:
Kaypiqa, Tata Sombra, ñuqaptaqa wasiyqa
unaymantapacha. Tal vez kunanqa
caprichowanjinalla ruwaykun chay wasitaqa.
Chaymanta, tata José rimallantaq: “A, ¡llullakuckanki
á, llullakuchkanki lluqalla carajo, llulla carajo!”
Ajinamanta tata Celso ñin:
Ñuqaptaqa ñawpaqmatapacha chaypi wasiy,
casi treinta años, más de treinta años wasiy.
Qampataqa juk watita recién sayachkan.…
Ajina Tata Sombra, kaypiqa ñawpaq
awiluymantapacha wasiy ñuqapta kachkan.
Wasiymanta aswan jawaman mayk’aqta
jap’inan tiyan wasiy. Paypataqa ni juk watapis,
watajinallaraq sayachkan chay wasin.
Tata José kutichin: “¡Wasiy!”, “¡wasiy!” “¿Ima wasiyki?
¡Carajo, ñuqapta kaypi wasiy!”
Chaymantataq, tata Celso phiñasqamin ñin:
“Si ma solucionankichu kaypiqa sut’itachá
wañuchinakusaqkupis imanasaqkupis”.
Utqhayta tata José ñillantaq: “¡Sut’i a carajo!, ¡sut’i,
sut’i!”
30

Chaymanta, Tata Sombraqa, kayjinamanta chay
ch’ampayta ch’uwanchayta, ñin:
Entonces, kaypiqa sut’i. Niraq jukpis allinta
mikhuchkasqankichikraqchu, nitaq jukpis allinta
mikhuchkasqankichikraqchu… Kayta, kunan
khuskanman partisunchik. Chaypi arreglo kanqa.
Ma kaykunata imaynapi ma arreglay atisunchu.
Alcaldetaq kikinta yanapamullantaq:
Solamanteqa mana enterota ñichkaykuchu,
khuskanmanta. Al centro qhawakuchun
munachunku, ama munachunku. Chaypi
kaykunaqa titi27 kanqanku sinoqa mana
atinqankuchu. Mayk’aqkamapis sigue
khaninakuy, khaninakuy allquwan misiwan
kasun. Ma walliqchu.
Tata Sombra rimallantaq:
¡Kayta directearpaychik! Jukpatapis kay
chiruman
jukpatapis
kay chiruman,
¡chaywan
solucionaykichik!
Sinuqa… mana
atikunqapunichu
ni imaynapi
solucionay.
Entonces,
¡kaytaqa
27 Titi ‘Quieto’.
31

munaychik mana munaychik! Chhiqanchana
tiyan ñuqanchikpis, mana jinamanqa
kasunmanchu.
Alcalde rimallantaq:
De una vez, mana paykunap ñisqankuchu kanqa.
¡Maypichus kachkan chayta chhiqancharpaychik!
Ya, ¡chaywan jukpis jina kachun!, ¡jukpis jina
kachun, jallp’a patapi! Chayllapiña qhawamuna
astawan.
Tata Sombra rimallantaq:
Kaymanta rinanku tiyan mana
ch’aqwanankupaq. Chantataq chay cantospi
ch’aqwachkankuman chayjinallapi ima parapis
imapis tiyan, jinaqa ya. Entonces, kaymanta
de acuerdopi rinanku tiyan ambos. Ñuqa
ñiykichikña, khuskanmanta. Ni jukpata ni
jukpata ñisqaykichik kanqachu.
José rimallantaq:
Bueno, chayta ñuqa ñisaq: kay testigoypis ñin.
Juk chhikitanta cantitonpi quriymantaqchus juk
chhikitanta. Anchay laditonman, cantitonman,
chay kanman. Chayta munaptin arreglaykuman
mana munaptin mana arreglasaqkupunichu.
Chaymantaq Celsoqa mana kacharinanta, ñimullantaq:
“Mana kacharisaqchu”.
Jinapitaq José kutichimullantaq: “¡Manaraq Tatáy!
Kunitan mana. Kimsa watamanta jinaraq arreglasaqku”.
32

Tata Sombra rimallantaq: “¡Mana, mana, mana! ¡Kaypi
arreglanaykichik tiyan de una vez!”
Alcalde nirqa: “Arreglana kaptin ñuqaykutaqa umaykuta
nanachinawayku tiyan. Mana chayqa mana.
José kutichin: “Bueno, juksitutawanraq
entienderqunakusaqku, ¿imanaykumantaq? Mana
entiendesaqkuchu á.
Ch’aqwanankama Josetaqa, Celso sayariytawan maqaq
chimparqamusqa.
Jinataq, tata José kutichin: “¡Ya carajo!”
Tata Celsopis ñillantaq: “¡Ya carajo!”
Chayta qhawaspa, Tata Sombra, tata Celsoman k’amin:
“¡Basta, basta, basta! ¡Chukuy chaypi! ¡Ya chuykuy
chaypi!”
Tata José mana ch’in kayta atispaqa, rimallantaq:
“¡Carajo mierda, yuqalla carajo!”
Alcalde kayjinamanta Tata Sombrataqa
yuyaychallantaq:
Qamkuna chutarpamuychik”28, “qhawachunku”.
Chaymanta, kaypi respetanakunqanku29
paykuna. Chaymanta, ¿mayman rinqanku
paykuna, ichari?
28 Chutay ‘Establecer la línea divisoria del terreno’.
29 Respetanakuy ‘Disculparse los unos con los otros’.
33

Tata Celsop testigonpis kikillantataq ñin:
De una vez Tata Sombra, ¡qhawarqamuychik,
chutarpamuychik! Sombrawan Justiciawan,
ya! De una vez, waqachunkupis takichunkupis,
¿mayman rinqanku paykuna?
Chaymanta, tata Celso parlarillantaq:
Ñuqa ñiymanpuni paytaqa, maychus jallp’ita
kachkan, chaytaqa kutichipunawanpaq. Además,
kunan tiempoqa achkhaña runapis kachkanchik,
wawakunapis kachkankuña, chayqa yachasqalla.
Ñuqaqa chaysitutapuni, juk chhikitantachá ñuqa
saqiriymanpis, nipunipis. Ni juk chutuyutapis
allinta pierdeymanchu chaytaqa, Tata
Autoridades.
Chaypi Celso wawakunayuq kasqanta riqsichin.
Chaytaq sinch’i atiyniyuq kuraqkunapaqqa.
Achkha wawakunayuq juk ayllu kaspaqa achkha
mikhunatapunitaq mikhurinku. Chaypaq jallp’ata
mañakusqanta, t’ukuchin. Chakra runaqa achkha
wawayuq kaspaqa achkhitata llamk’akunanta,
chaywantaq watantinta wawakunataqa uywanapaq.
Chayta juk chhikanta jap’iqarispataq Celsoqa juk
chhikitanta kutirichipunanta mañan.
Tata José rimallantaq:
Bueno, “juk chhikitantachá quriwanman
ñiyman, ñuqa”, ñin. Bueno jina kaptinqa
qamkuna qhawarimuwaqchikchá, pero según
wasi chayman jap’inan tiyan.
34

Jinapis kuraq khuskanmanta kanata ñiptinqa mana
munallankutaqchu. Wak kuraqkunaqa kayjinatataq
rimallankutaq.
Tata Sombra ñillantaq: “Ni qamkunaptapis ñisqaykichik
kananchu tiyan. Entonces, maytachus Santísimo
qhawanqa chay kanqa”.
Jallp’a patapitaq (tukuy jallp’a pataman rinku)
Tata Justicia jallp’ata khallin30, chaymanta
rimarillantaq: “Entonces, kay kaptin Tata Sombra,
entonces kay kaptin, jaqay juk. Entonces, ¡ya khuskan
kachun!”
Tata Joséñataq parlarillantaq: “Kay barbechitonqa juk
chhikitan paypata”.
Chanta, tata Celso kutichin: “Qampatapis
kayjinitallantaq kachkan”.
Tata José qhaparin: “¡Jatun!”.
Tata Justicia rimallantaq:
Jatun kaptinpis tarpukapuchkankichá
barbechoykitaqa mana pipis qhichuchkasunkichu
á. Bueno, Tata Sombra, ¿chay muqitutachu31
qhawakun pay?
Tata Celso phiñasqataq ñin:
¡Mana, mana, anchatañataq! Chayqa
pasaykakapuchkan jaqay, ma tiñi chay laduman
kanchu. Kay tiñiqa ñawpaqmantaqa.

30 Khalliy ‘Dividir, partir’.
31 Muqu ‘Lugar elevado’.
35

Tata Justicia rimallantaq: “Bueno, Tata Sombra,
kaytawan, kaytawan qhawana, kay khuskanninta
aparpana.
Tata José ajinamanta ñin: “¡Kay kay kay, Tatay!”
Tata Justicia ñintaq: “¡Mana, mana! Qampis makimanta
aysaykachakunaykipaqri”.
Tata Celso phiñasqa rimarillantaq: “Tal vez Tata
Sombrapis kayqa payman llunk’u kaspajinan”.
Tata Justiciapis phiñarpakuspa qhaparin:
“¡Respetakuchun!,
¡churaychik
a (rumitaqa)
qamkunapis a
tatakuna!… (Tata
Sombra) ¡Tata
Santísimota
apamunayki karqa
pero a!”
Tata Celso
ñimullantaq:
“Kaysituman
¡suchurillay Tata! Sumaqsitumanta parlana. Tata
Sombra ¡ña ñiwanchik!, kunanqa kaysitumanta
suchurina”.
Chayjinata ñichkaspataq tata Celso tata Joséman
kukata thalarin. Chaywantaq Josép sunqunta
tiyaykurichinanpaq.
36

Chaymanjina, tata José parlarillantaq: “Qam jaqay pata
cantonpi suchurillankitaq”.
Tata Celso
sumaqta parlarin:
“¡Kayqa! Jaqay
esquinamanta
karutaña suchurini.
¡Kaysitutawan
suchuriway! ¿Qam,
chay esquinata,
imanankiña?,
¿¡llamk’ankichu
imataq!?”.
Tata José ñirillanña:
Bueno, ajina kaptin tatay ¡akulliriy Kunanqa!,
amaña maqanakusunchu. Chay juk runa, chay
“qara pantalu” runa chimparqamun chay
jinarquchiwanchik. Chay ma[na] kusachu.
Tata Celso kutichillantaq: “Pero testigoykipis
yachachisqajina, mana kay karqa, yara kay unay
karqa”.
Tata José ñillantaq: “Entonces, ñuqanchik iskayninchik
churarqukuna ári”.
Jinamanta, chay jallp’ata khuskanmanta rak’iytawanqa
tatakuna wasiman kutiykullankutaq. Chaypipis
manapuni kukataqa saqinkuchu, tukuyninku
37

ch’uspapi kukata akullirinku. Chaypitaq kuraqkunaqa
pikunachus ch’ampayuq kaqkuna ch’uwanchayman
yaykusqankumanta respetanakuta ruwanku.
Vaya Tatáy. ¡Akulliriy Tatáy! Tata San Pedro,
jinataq Tata Llavero a ver, pay k’acha
qhawakuwasunchik. Kay virgenpis jatunllaman
tukurparichun. Wawaspaq a, tatay, virgenqa.
Ajinaqa Tata Sombra yaparin:
Bueno, tatakuna (Celsowan Joséwan) a ver. ¡Kay
k’uchumanta (tata Celso), jaqay k’uchumanta
(tata José), khuskanman qunqurchakispa
chimpamuychik! Kimsa kutikama tatakuna.
Tata José ñillantaq: “Tata Santísimo uyarinanpaq
“Chaychá juchay qhispichiwanki”.
Kikillantataq tata Celso ñin: “Kunan solucionasqa.
Kunanmanta llamk’akuchkallasunpuni”.
Chaymantataq, Tata Sombraman jinataq kuraqmanta
tukuy
runakunaman
“¡allin hora
kachun!”, ñispa
puraqninku maki
q’apispa chanta
mak’allispa32
rinku.

32 Mak’alliy ‘Dar abrazo’.
38

Diseño e Impresión:
LIVE GRAPHICS SRL
Esteban Arze Nº 478 entre Jordán y Calama
Telf.: (591-4) 4510210 / 4510475
40

Mais conteúdo relacionado

Destaque

Diccionario básico de lengua aymara
Diccionario básico de lengua aymaraDiccionario básico de lengua aymara
Diccionario básico de lengua aymaranayraxa
 
Curso de Aymara: Aymar Arux Akhamawa
Curso de Aymara: Aymar Arux AkhamawaCurso de Aymara: Aymar Arux Akhamawa
Curso de Aymara: Aymar Arux AkhamawaHugo Campbell Sills
 
Aymara curso basico (introduccción)
Aymara curso basico  (introduccción)Aymara curso basico  (introduccción)
Aymara curso basico (introduccción)Jesus Fernandez
 
Libro 37 escritura aymara√ ok
Libro 37 escritura aymara√ okLibro 37 escritura aymara√ ok
Libro 37 escritura aymara√ okJayma Bolivia
 
Manual intensivo de la lengua aymara libro 42
Manual intensivo de la lengua aymara  libro 42Manual intensivo de la lengua aymara  libro 42
Manual intensivo de la lengua aymara libro 42Jayma Bolivia
 
Una Comunidad Virtual Aymara - Jaqi Aru
Una Comunidad Virtual Aymara - Jaqi AruUna Comunidad Virtual Aymara - Jaqi Aru
Una Comunidad Virtual Aymara - Jaqi AruGobernabilidad
 

Destaque (7)

Diccionario básico de lengua aymara
Diccionario básico de lengua aymaraDiccionario básico de lengua aymara
Diccionario básico de lengua aymara
 
Curso de Aymara: Aymar Arux Akhamawa
Curso de Aymara: Aymar Arux AkhamawaCurso de Aymara: Aymar Arux Akhamawa
Curso de Aymara: Aymar Arux Akhamawa
 
Aymara curso basico (introduccción)
Aymara curso basico  (introduccción)Aymara curso basico  (introduccción)
Aymara curso basico (introduccción)
 
Libro 37 escritura aymara√ ok
Libro 37 escritura aymara√ okLibro 37 escritura aymara√ ok
Libro 37 escritura aymara√ ok
 
Manual intensivo de la lengua aymara libro 42
Manual intensivo de la lengua aymara  libro 42Manual intensivo de la lengua aymara  libro 42
Manual intensivo de la lengua aymara libro 42
 
APRENDIZAJE KICHWA
APRENDIZAJE KICHWAAPRENDIZAJE KICHWA
APRENDIZAJE KICHWA
 
Una Comunidad Virtual Aymara - Jaqi Aru
Una Comunidad Virtual Aymara - Jaqi AruUna Comunidad Virtual Aymara - Jaqi Aru
Una Comunidad Virtual Aymara - Jaqi Aru
 

Semelhante a Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

Qawaq 25
Qawaq 25Qawaq 25
Qawaq 25QAWAQ
 
Qawaq 23
Qawaq 23Qawaq 23
Qawaq 23QAWAQ
 
Item 10 cartilla_aymara
Item 10 cartilla_aymaraItem 10 cartilla_aymara
Item 10 cartilla_aymaraAntonio Tapia
 
Quechua sesion1 comprension de textos en quechua
Quechua sesion1 comprension de textos en quechuaQuechua sesion1 comprension de textos en quechua
Quechua sesion1 comprension de textos en quechuaEloy Reyes
 
El Principito ( Quechua )
El Principito ( Quechua )El Principito ( Quechua )
El Principito ( Quechua )Marcos Luk'aña
 
Proyecto Curricular Regional Puno
Proyecto Curricular Regional PunoProyecto Curricular Regional Puno
Proyecto Curricular Regional Punomariovilcacondori
 
Qawaq 10
Qawaq 10Qawaq 10
Qawaq 10QAWAQ
 
Watuchikuna - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechua
Watuchikuna  - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechuaWatuchikuna  - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechua
Watuchikuna - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechuaYaniraCcencho
 
Qawaq 11
Qawaq 11Qawaq 11
Qawaq 11QAWAQ
 
Qawaq 30
Qawaq 30Qawaq 30
Qawaq 30QAWAQ
 
el-zorro-y-la-huallata-en-quechua
el-zorro-y-la-huallata-en-quechuael-zorro-y-la-huallata-en-quechua
el-zorro-y-la-huallata-en-quechuaAurea Díaz
 
4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob
4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob
4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoobSupervisión 405
 
Qawaq 15
Qawaq 15Qawaq 15
Qawaq 15QAWAQ
 
Qawaq 26
Qawaq 26Qawaq 26
Qawaq 26QAWAQ
 
AMT 03 Terminología Quechua
AMT 03 Terminología QuechuaAMT 03 Terminología Quechua
AMT 03 Terminología Quechuahugodelgadosumar
 

Semelhante a Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq (20)

Qawaq 25
Qawaq 25Qawaq 25
Qawaq 25
 
Qawaq 23
Qawaq 23Qawaq 23
Qawaq 23
 
Item 10 cartilla_aymara
Item 10 cartilla_aymaraItem 10 cartilla_aymara
Item 10 cartilla_aymara
 
Quechua sesion1 comprension de textos en quechua
Quechua sesion1 comprension de textos en quechuaQuechua sesion1 comprension de textos en quechua
Quechua sesion1 comprension de textos en quechua
 
El Principito ( Quechua )
El Principito ( Quechua )El Principito ( Quechua )
El Principito ( Quechua )
 
Kawsay Harawi
Kawsay Harawi Kawsay Harawi
Kawsay Harawi
 
Kawsay harawikuna
Kawsay harawikunaKawsay harawikuna
Kawsay harawikuna
 
Proyecto Curricular Regional Puno
Proyecto Curricular Regional PunoProyecto Curricular Regional Puno
Proyecto Curricular Regional Puno
 
pcr
pcrpcr
pcr
 
Qawaq 10
Qawaq 10Qawaq 10
Qawaq 10
 
Watuchikuna - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechua
Watuchikuna  - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechuaWatuchikuna  - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechua
Watuchikuna - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechua
 
2 QUECHUA DIA2.pdf
2 QUECHUA DIA2.pdf2 QUECHUA DIA2.pdf
2 QUECHUA DIA2.pdf
 
Qawaq 11
Qawaq 11Qawaq 11
Qawaq 11
 
Qawaq 30
Qawaq 30Qawaq 30
Qawaq 30
 
el-zorro-y-la-huallata-en-quechua
el-zorro-y-la-huallata-en-quechuael-zorro-y-la-huallata-en-quechua
el-zorro-y-la-huallata-en-quechua
 
4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob
4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob
4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob
 
Qawaq 15
Qawaq 15Qawaq 15
Qawaq 15
 
PERFIL DE TESIS WARISATA
PERFIL DE TESIS  WARISATAPERFIL DE TESIS  WARISATA
PERFIL DE TESIS WARISATA
 
Qawaq 26
Qawaq 26Qawaq 26
Qawaq 26
 
AMT 03 Terminología Quechua
AMT 03 Terminología QuechuaAMT 03 Terminología Quechua
AMT 03 Terminología Quechua
 

Mais de Juan Revollo Valencia

Mais de Juan Revollo Valencia (13)

El boletin de historia, año 2 nº1
El boletin de historia, año 2 nº1El boletin de historia, año 2 nº1
El boletin de historia, año 2 nº1
 
Condiciones biologicas de cuerpos de agua utilizando macroinvertebrados bento...
Condiciones biologicas de cuerpos de agua utilizando macroinvertebrados bento...Condiciones biologicas de cuerpos de agua utilizando macroinvertebrados bento...
Condiciones biologicas de cuerpos de agua utilizando macroinvertebrados bento...
 
La ciencia del texto
La ciencia del textoLa ciencia del texto
La ciencia del texto
 
texto y contexto
texto y contextotexto y contexto
texto y contexto
 
ñAwpa yachaykuna
ñAwpa yachaykunañAwpa yachaykuna
ñAwpa yachaykuna
 
Arusiminee
ArusimineeArusiminee
Arusiminee
 
Qhichwa simip ñanchariynin
Qhichwa simip ñanchariyninQhichwa simip ñanchariynin
Qhichwa simip ñanchariynin
 
identidades
identidadesidentidades
identidades
 
Dioses y hombres de huarochiri
Dioses y hombres de huarochiriDioses y hombres de huarochiri
Dioses y hombres de huarochiri
 
Nueva lectura del libro de las huacas huarochiri 1987
Nueva lectura del libro de las huacas huarochiri 1987Nueva lectura del libro de las huacas huarochiri 1987
Nueva lectura del libro de las huacas huarochiri 1987
 
Pronunciamiento de cidob sobre sacha llorenti
Pronunciamiento de cidob sobre sacha llorentiPronunciamiento de cidob sobre sacha llorenti
Pronunciamiento de cidob sobre sacha llorenti
 
Ayllus naciones originarias potosí
Ayllus naciones originarias potosíAyllus naciones originarias potosí
Ayllus naciones originarias potosí
 
Modos originarios de resolución de conflictos en pueblos Indígenas de Bolivia
Modos originarios de resolución de conflictos en pueblos Indígenas de BoliviaModos originarios de resolución de conflictos en pueblos Indígenas de Bolivia
Modos originarios de resolución de conflictos en pueblos Indígenas de Bolivia
 

Último

TEMA 13 ESPAÑA EN DEMOCRACIA:DISTINTOS GOBIERNOS
TEMA 13 ESPAÑA EN DEMOCRACIA:DISTINTOS GOBIERNOSTEMA 13 ESPAÑA EN DEMOCRACIA:DISTINTOS GOBIERNOS
TEMA 13 ESPAÑA EN DEMOCRACIA:DISTINTOS GOBIERNOSjlorentemartos
 
el CTE 6 DOCENTES 2 2023-2024abcdefghijoklmnñopqrstuvwxyz
el CTE 6 DOCENTES 2 2023-2024abcdefghijoklmnñopqrstuvwxyzel CTE 6 DOCENTES 2 2023-2024abcdefghijoklmnñopqrstuvwxyz
el CTE 6 DOCENTES 2 2023-2024abcdefghijoklmnñopqrstuvwxyzprofefilete
 
CALENDARIZACION DE MAYO / RESPONSABILIDAD
CALENDARIZACION DE MAYO / RESPONSABILIDADCALENDARIZACION DE MAYO / RESPONSABILIDAD
CALENDARIZACION DE MAYO / RESPONSABILIDADauxsoporte
 
Curso = Metodos Tecnicas y Modelos de Enseñanza.pdf
Curso = Metodos Tecnicas y Modelos de Enseñanza.pdfCurso = Metodos Tecnicas y Modelos de Enseñanza.pdf
Curso = Metodos Tecnicas y Modelos de Enseñanza.pdfFrancisco158360
 
Registro Auxiliar - Primaria 2024 (1).pptx
Registro Auxiliar - Primaria  2024 (1).pptxRegistro Auxiliar - Primaria  2024 (1).pptx
Registro Auxiliar - Primaria 2024 (1).pptxFelicitasAsuncionDia
 
OLIMPIADA DEL CONOCIMIENTO INFANTIL 2024.pptx
OLIMPIADA DEL CONOCIMIENTO INFANTIL 2024.pptxOLIMPIADA DEL CONOCIMIENTO INFANTIL 2024.pptx
OLIMPIADA DEL CONOCIMIENTO INFANTIL 2024.pptxjosetrinidadchavez
 
La empresa sostenible: Principales Características, Barreras para su Avance y...
La empresa sostenible: Principales Características, Barreras para su Avance y...La empresa sostenible: Principales Características, Barreras para su Avance y...
La empresa sostenible: Principales Características, Barreras para su Avance y...JonathanCovena1
 
Heinsohn Privacidad y Ciberseguridad para el sector educativo
Heinsohn Privacidad y Ciberseguridad para el sector educativoHeinsohn Privacidad y Ciberseguridad para el sector educativo
Heinsohn Privacidad y Ciberseguridad para el sector educativoFundación YOD YOD
 
2024 - Expo Visibles - Visibilidad Lesbica.pdf
2024 - Expo Visibles - Visibilidad Lesbica.pdf2024 - Expo Visibles - Visibilidad Lesbica.pdf
2024 - Expo Visibles - Visibilidad Lesbica.pdfBaker Publishing Company
 
FORTI-MAYO 2024.pdf.CIENCIA,EDUCACION,CULTURA
FORTI-MAYO 2024.pdf.CIENCIA,EDUCACION,CULTURAFORTI-MAYO 2024.pdf.CIENCIA,EDUCACION,CULTURA
FORTI-MAYO 2024.pdf.CIENCIA,EDUCACION,CULTURAEl Fortí
 
RAIZ CUADRADA Y CUBICA PARA NIÑOS DE PRIMARIA
RAIZ CUADRADA Y CUBICA PARA NIÑOS DE PRIMARIARAIZ CUADRADA Y CUBICA PARA NIÑOS DE PRIMARIA
RAIZ CUADRADA Y CUBICA PARA NIÑOS DE PRIMARIACarlos Campaña Montenegro
 
Identificación de componentes Hardware del PC
Identificación de componentes Hardware del PCIdentificación de componentes Hardware del PC
Identificación de componentes Hardware del PCCesarFernandez937857
 
30-de-abril-plebiscito-1902_240420_104511.pdf
30-de-abril-plebiscito-1902_240420_104511.pdf30-de-abril-plebiscito-1902_240420_104511.pdf
30-de-abril-plebiscito-1902_240420_104511.pdfgimenanahuel
 
la unidad de s sesion edussssssssssssssscacio fisca
la unidad de s sesion edussssssssssssssscacio fiscala unidad de s sesion edussssssssssssssscacio fisca
la unidad de s sesion edussssssssssssssscacio fiscaeliseo91
 
Estrategia de prompts, primeras ideas para su construcción
Estrategia de prompts, primeras ideas para su construcciónEstrategia de prompts, primeras ideas para su construcción
Estrategia de prompts, primeras ideas para su construcciónLourdes Feria
 

Último (20)

TEMA 13 ESPAÑA EN DEMOCRACIA:DISTINTOS GOBIERNOS
TEMA 13 ESPAÑA EN DEMOCRACIA:DISTINTOS GOBIERNOSTEMA 13 ESPAÑA EN DEMOCRACIA:DISTINTOS GOBIERNOS
TEMA 13 ESPAÑA EN DEMOCRACIA:DISTINTOS GOBIERNOS
 
el CTE 6 DOCENTES 2 2023-2024abcdefghijoklmnñopqrstuvwxyz
el CTE 6 DOCENTES 2 2023-2024abcdefghijoklmnñopqrstuvwxyzel CTE 6 DOCENTES 2 2023-2024abcdefghijoklmnñopqrstuvwxyz
el CTE 6 DOCENTES 2 2023-2024abcdefghijoklmnñopqrstuvwxyz
 
CALENDARIZACION DE MAYO / RESPONSABILIDAD
CALENDARIZACION DE MAYO / RESPONSABILIDADCALENDARIZACION DE MAYO / RESPONSABILIDAD
CALENDARIZACION DE MAYO / RESPONSABILIDAD
 
Unidad 3 | Metodología de la Investigación
Unidad 3 | Metodología de la InvestigaciónUnidad 3 | Metodología de la Investigación
Unidad 3 | Metodología de la Investigación
 
Curso = Metodos Tecnicas y Modelos de Enseñanza.pdf
Curso = Metodos Tecnicas y Modelos de Enseñanza.pdfCurso = Metodos Tecnicas y Modelos de Enseñanza.pdf
Curso = Metodos Tecnicas y Modelos de Enseñanza.pdf
 
Registro Auxiliar - Primaria 2024 (1).pptx
Registro Auxiliar - Primaria  2024 (1).pptxRegistro Auxiliar - Primaria  2024 (1).pptx
Registro Auxiliar - Primaria 2024 (1).pptx
 
OLIMPIADA DEL CONOCIMIENTO INFANTIL 2024.pptx
OLIMPIADA DEL CONOCIMIENTO INFANTIL 2024.pptxOLIMPIADA DEL CONOCIMIENTO INFANTIL 2024.pptx
OLIMPIADA DEL CONOCIMIENTO INFANTIL 2024.pptx
 
Presentacion Metodología de Enseñanza Multigrado
Presentacion Metodología de Enseñanza MultigradoPresentacion Metodología de Enseñanza Multigrado
Presentacion Metodología de Enseñanza Multigrado
 
La empresa sostenible: Principales Características, Barreras para su Avance y...
La empresa sostenible: Principales Características, Barreras para su Avance y...La empresa sostenible: Principales Características, Barreras para su Avance y...
La empresa sostenible: Principales Características, Barreras para su Avance y...
 
Heinsohn Privacidad y Ciberseguridad para el sector educativo
Heinsohn Privacidad y Ciberseguridad para el sector educativoHeinsohn Privacidad y Ciberseguridad para el sector educativo
Heinsohn Privacidad y Ciberseguridad para el sector educativo
 
Power Point: Fe contra todo pronóstico.pptx
Power Point: Fe contra todo pronóstico.pptxPower Point: Fe contra todo pronóstico.pptx
Power Point: Fe contra todo pronóstico.pptx
 
2024 - Expo Visibles - Visibilidad Lesbica.pdf
2024 - Expo Visibles - Visibilidad Lesbica.pdf2024 - Expo Visibles - Visibilidad Lesbica.pdf
2024 - Expo Visibles - Visibilidad Lesbica.pdf
 
FORTI-MAYO 2024.pdf.CIENCIA,EDUCACION,CULTURA
FORTI-MAYO 2024.pdf.CIENCIA,EDUCACION,CULTURAFORTI-MAYO 2024.pdf.CIENCIA,EDUCACION,CULTURA
FORTI-MAYO 2024.pdf.CIENCIA,EDUCACION,CULTURA
 
RAIZ CUADRADA Y CUBICA PARA NIÑOS DE PRIMARIA
RAIZ CUADRADA Y CUBICA PARA NIÑOS DE PRIMARIARAIZ CUADRADA Y CUBICA PARA NIÑOS DE PRIMARIA
RAIZ CUADRADA Y CUBICA PARA NIÑOS DE PRIMARIA
 
Identificación de componentes Hardware del PC
Identificación de componentes Hardware del PCIdentificación de componentes Hardware del PC
Identificación de componentes Hardware del PC
 
30-de-abril-plebiscito-1902_240420_104511.pdf
30-de-abril-plebiscito-1902_240420_104511.pdf30-de-abril-plebiscito-1902_240420_104511.pdf
30-de-abril-plebiscito-1902_240420_104511.pdf
 
Sesión de clase: Fe contra todo pronóstico
Sesión de clase: Fe contra todo pronósticoSesión de clase: Fe contra todo pronóstico
Sesión de clase: Fe contra todo pronóstico
 
la unidad de s sesion edussssssssssssssscacio fisca
la unidad de s sesion edussssssssssssssscacio fiscala unidad de s sesion edussssssssssssssscacio fisca
la unidad de s sesion edussssssssssssssscacio fisca
 
Sesión de clase: Defendamos la verdad.pdf
Sesión de clase: Defendamos la verdad.pdfSesión de clase: Defendamos la verdad.pdf
Sesión de clase: Defendamos la verdad.pdf
 
Estrategia de prompts, primeras ideas para su construcción
Estrategia de prompts, primeras ideas para su construcciónEstrategia de prompts, primeras ideas para su construcción
Estrategia de prompts, primeras ideas para su construcción
 

Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq

  • 1. 1
  • 2. 2 Este material es una selección de los textos producidos por los y las estudiantes del Diplomado “Producción de Textos en Quechua” (1ra. versión-2009). Con este texto queremos aportar al desarrollo de la lengua y cultura quechua en diferentes ámbitos. Yachachiq ‘Docente’: Qillqaq ‘Escritores’: Julieta Zurita Cavero Celia Cruz Aiza Fidel Garvizu Cuellar Juan Revollo Valencia Allinyachiq ‘Revisoras’: Elvira Peralta Zurita Mónica Navarro Vásquez Umalliq ‘Coordinadora’ Mónica Navarro Vásquez Calle Néstor Morales No. 947 Edificio Jade. Piso 2 Tel.: 4530038. Tel./Fax: 4530037 http://fundacion proeibandes.org www.proeibandes.org Qhuchapampa - 2009
  • 3. 3 RURI UMA RUTHUKUMANTA.............................................................................. 1 “ÑUQA EVO MORALES KANI”..................................................................... 4 “SACH’AP TUSUSQANTA”............................................................................ 6 PUKLLAYKUNATA PALLANAPAQ WAKICHIYNIN........................................... 8 P’isquynu pukllay........................................................................................ 8 ¿Imaynataq p’isquynu?.......................................................................... 9 ¿Imaynataq pukllakun?.......................................................................... 9 ¿Imataq yachachisunman kay p’isquynu pukllanawan?....................... 10 T’ikchana pukllay...................................................................................... 11 ¿Imaynataq kay pukllay? .................................................................... 11 ¿Imaynataq pukllakun? ....................................................................... 11 ¿Imataq yachachisunman cachinas ñisqawan?.................................... 13 Thunkuna................................................................................................. 14 ¿Imaynataq kay pukllana? ................................................................... 14 ¿Imaynataq pukllakun? ....................................................................... 14 ¿Imataq kay thunkuna pukllanawan yachachisunman?...................... 15 Chuwis pukllana ...................................................................................... 16
  • 4. 4 ¿Imaynataq kay pukllana? .................................................................... 16 ¿Imaynataq pukllakun? ....................................................................... 16 ¿Imataq chuwi pukllawan yachasunman?............................................ 16 AYLLUP CH’AMPAY CH’UYACHAYNIN (JUSTICIA DEL AYLLU) ..................... 18 ¿Imaynapitaq Kuraqkuna jallp’a ch’ampay kasqanta yachanku? ........ 18 Jallp’a ch’ampay ch’uwanchanapaq tantakuy ....................................... 19 Thatkiykuna ............................................................................................. 19 Ch’ampay ch’uyanchay qallariynin (Inicio de la resolución) ................ 20 Testigokuna parlanku .......................................................................... 26 Jallp’a patapitaq (tukuy jallp’a pataman rinku) .................................... 32
  • 5. 1 UMA RUTHUKUMANTA Celia Cruz Aiza Uma ruthukuqa juk jatun raymi. Wawakunata paqariyninmantapacha chukcha wiñasqanta k’utunku, musuq chukcha astawan kallpayuq lluqsinanpaq. Manaraq uma ruthuku ruwakuchkaptin ama wawap chukchantaqa simp’anankuchu tiyan, kirun t’aqa t’aqalla lluqsimunqa ñinku. Chayrayku runakunaqa kay uma ruthukuta ruwallankupuni. Kay uma ruthukuta ruwanku, wawa niraq iskay watanman chayachkaptin, manaraq allinta parlachkaptin, manataq sinchitaraqchu purichkaptin ima. Kay uma ruthukupiqa mana wawap tatamamanqa k’utunankuchu tiyan, chaypaqqa paykunaqa juk sutiyaqita1 sutichanku. Uma ruthukuta qallarinanpaq juk jatun musuq llikllata pampaman mast’aykunku tukuy mink’asqa2 runakuna qhawanankupaq. Chay mast’api imaymana pukllakunawan, misk’ikunawan ima wawata churanku. Kaykunawan wawaqa tiyakullan, mana waqanchu tukuy chukchanta ruthunankukama. Ayllumanta runakuna, yawarmasikuna ima tantakuspa raymita qallarinku. 1 Sutiyaqita ‘Padrino / Madrina’. 2 Mink’asqa ‘Invitado(a)’.
  • 6. 2 Wawap sutiyaqintaq wawaman musuq p’achakunata churaykun, chanta juk sumaq t’inkata3 qullqita, mana chayqa uywata (waka uñitata, uwijitata, chilwisituta) jaywaspa, uma ruthukuta qallarinku. Chaymanta, sutiyaqi chaypi tukuy runa kaqkunata wawap chukchanta k’utunankupaq mañarikun. Ajinamanta, juk chhika chukchata jap’iytawan sapa mink’asqa runaqa k’utuyta qallarin. Chay chukcha k’utusqataqa juk t’uru chuwaman churaykunku, juknin chuwapitaq qullqita churaykunku. Jinamanta, wawap yawarmasin, ayllumasin jukmanta juk k’utuq chimpaykunku. Sutiyaqi wawap chukchanta runakunaman ranqhaspajina rak’in. Chay sutiyaqi wawap chukchanta pisimanta pisi jap’ispa ranqhan. Pisi qullqita kaptin, chunka bolivianosta, iskay chunkata, kimsa chunkata ima, pisi chukchitañataq ranqhan. Achkha qullqita kaptin, pachakta, iskay pachakta ima, achkha chukcha ranqhan. Ajinata, wawap uman t’uqlu kanankama ruthunku. 3 T’inka ‘Regalo’.
  • 7. 3 Chaymanta chukcha k’utusqatawan, qullqitawan mixturawan t’ikachaykunku. Chukchata k’utuyta tukuspaqa juk sutiyaqita qullqita yupanapaq mask’anku. Chanta, yupayta tukuytawanqa, sutiyaqi chay yupayman qullqita yapaykun. Chaymanta chukchatawan qullqitawan wawap kawsaynin allin kananpaq sumaqta ch’allaykunku. Chanta sutiyaqikuna wawap tatamamanwan ch’allarispa tusurinku. Kay raymipiqa tukuypis sumaqta mikhurinku, upyarinku, tusurinku ima. Wawakuna uma ruthukuman chayaqkunataqa, “Qullqi-chukcha” ñinku, wawap paqarin chukchitanta achkha qullqipi ranqhasqankurayku.
  • 8. 4 “ÑUQA EVO MORALES KANI” Pallaq: Fidel Garvizu Cuellar Willaq: Justina Serna (Ch’aki Qucha) “Ñuqa Evo Morales kani” ¡ja!, ¡ja!, ¡ja!, ñillani asirikunanchikpaq. Ñiymanpunipis, pay presidentenchik yawarninchik Pay waqchakunata kay campopiqa qhawariwanchik, unay ni pi yuyarikuwaqchu kayku. Payqa wawaykujina tataykujina. Kunan mana kaypi runakunaqa kanchu, Melgaman rinku chay biometricoman, ñuqapis rinay karqa. Chaywanpuni chikllasun ñinkuqa, rina tiyan watiqmanta Evonchikta aqllanapaq. Ñuqap sutiy Justina Serna kachkan. Kay Ch’aki Quchapipuni tiyakuni nacimientoymantapacha. Wawa kachkaptiy kaypi iskay haciendas kaq kanku. Patronesqa saqrakuna kaq kanku, atrasakuptinqa runakunata siq’uq kanku. Ñuqatapis chicotewan quwaq kanku, mana nanawanpaq iskay pollerata churakuq kani. Paykunallapaq llamk’aq kayku. Chay pachaqa achkha runa kaq kanku, Pascuapaq iskay pachak yuntawan llamk’ariq kanku. Revolución kaptinñaqa jallp’ataqa dirigentes partipuwayku sapa afiliadoman. Chay pachapiqa iskay pachak
  • 9. 5 phichqa chunka afiliados kaq kanku; kunanqa pachakllaña. Chaymantapis, tiyakuqkunaqa kimsa chunka phichqayuqllaña kayku. Ripunku Chapareman, Santa Cruzman, Españamanpis, ¡karu ñinkuqa! Mana yachanichu ¡imaynachus kanpis! Chayrayku escuelapiqa manaña wawakunapis kanchu, chunka kuraqllaña kachkanku, juk yachachiqllawanña. Unay imapis puqullaq, kunanqa may llamk’anapaq, llamk’aspaqa papitaqa puqullan, uqapis, cebada, trigo, imapis mikhunallaykupaq. Puchuptinqa Sacabaman jurquyku, chayman ñan allillan. Punataman ancha uray, kutimunapaqtaq ancha wichay. Jinapis tarpukuspa, uywakuspa uwijitasta imapis kakuchkallayku. Unayqa awaytapis yachaq kayku, kunan qunqakapuyku. Ñuqapis awaq kani costalkunata, llikllata, inkuñata, ch’uspakunata ima, kunan bolsasllataña rantiyku. Jampikuytapis yachaq kayku, kunan qunqaykuña, wañupunkutaq yachaqkunaqa. Sullk’akuna niraq yachakuspa ripunku, chaypi chinkachkan yachaykunaqa. Jinallata ñuqayku kaypi tiyakuyku.
  • 10. 6 “SACH’AP TUSUSQANTA” Pallaq: Fidel Garvizu Cuellar Willaq: Benedicta Guevara ¡Sach’ap tususqanta qhawariychik má, tusurichkanku! Kaypi runakunapis, sach’apis tusurillankupuni. Pascuapaq tukuy chirumanta jamunku, astawan Melgamanta, Sacabamanta ima, ¡sumaq tusurinku! Ñuqap sutiy Benedicta Guevara. Sipas kaspa pisillata tusurikurqani, mamay jark’awaq: “¡Ama riychu!”, ñiwaq. Papasuypis mana munaqchu: “¿Ima chay fiesta?”, ñispa phiñakuq. Paytaqa jinata uywasqanku, patronesqa mana saqiqchu kanku ñin. Waqchataq kaspa jinapichá chicomantapacha llamk’ayllaman jovenyachisqanku. Chantaqa ñuqapis yuyaniraq, fiestaqa k’achitu kaq kanku. Tukuy kusirikuq kanku, ima llakiytapis tusurispa wañuchiq kanku. Fiesta pasaytaqa sunqucharisqa llamk’ayman kutiriq kanku. Sikuriswan cajaswan ima munayta takiriq kayku. Kaypi tukuy tusuq kanku. Awiluypis machituña cajan juqharisqa tropapi tusuq,
  • 11. 7 machasqajina manataq machasqa kaspallachu. Chanta tutayariptinña payqa jampuq mana allin qhawasqanraykuñachu. Ñuqatapis manchaytapuni gustawaq Pascua fiestaqa. Chantachá kunanpis kay lenteswan sach’akunatapis tusuqta qhawarichkani. Kunan manapis chakisniyqa tusunapaqjinañachu. ¡Ñawisniywan sunquywanqa tusurichkallankupuni! ¿Qamkunari, tusuriy yachankichikchu? Yachankichikchá. Qhipa wiñasqa manaña takiyniykutaqa yachankuchu, wakillanña, p’inqakunku. Kunan musicasninkuta apakamunku wak karu jallp’amanta, manaña ima tocaytapis jap’iqankuchu. ¿Ripunkichikñachu? ¡Pascuapaq kutimunkichik á, tusurisun sumaqta, ñuqa yachachisqaykichik! ¡Ama chay largavistata qunqankichikchu á! Ñawisniyta yaparinaypaq, chaywan watiqmanta sachap tusuyninta rikusaq.
  • 12. 8 PUKLLAYKUNATA PALLANAPAQ WAKICHIYNIN (Puerto Villarroel - Chapare) Celia Cruz Aiza Llaqtapi ñawpaqmantapacha kunankama wawakuna, wayñuchukuna ima kay ñawpa pukllaykunata pukllankuraq. Kay pukllaykunawan wawakunaqa may k’achata tantarikunku, wakin iskaymanta iskay, wakin kimsamantapis, mana chayqa qutukunapi pukllanku, sumaqta kay pukllanakunawanqa kusirikunku. Kay pukllaykunaqa mana kikinchu tukuy ayllupiqa wawakunaqa kawsayninkumanjina, umacharikuyninkumanjina wakichinku pukllaykunata. Jinamanta, kay llaqtapiqa achkha pukllaykuna tiyan, astawan riqsirisqataq kanman: p’isquynu, cachinas, thunkuna, chantapis chuwis pukllaykuna. Kay pukllaykunata astawan yachanapaqqa kay qillqapi riqsichisun. P’isquynu pukllay ¿Imaynataq p’isquynu? Kay pukllana kastilla simipi “trompo” ñisqa. Kay p’isquynuqa k’ullumanta ruwasqa. Chay k’ulluman juk clavota tusunanpaq churaykuna. Chantaqa, juk k’aytuta munanchik, chaywan p’isquynuta muyuriyninta mayt’una.
  • 13. 9 K’aytutaqa p’isquynuta chuqaspa mana makimanta kacharinachu, sumaqta maki ruk’anaman jap’ichina, jinata p’isquynuta kallpawan muyurispa pampaman chuqana. Wakin wawakunaqa p’isquynuta k’achachanku, muyuyninta chinchiswan k’acharichinku, chantapis astawan k’achitu rikukunanpaq imaymanata siq’inku, llimp’inku4 ima. ¿Imaynataq pukllakun? P’isquynuqa imaymanamanta pukllarikunman kasqa, kay Puerto Villarroel llaqtapi kayjinamanta pukllanku. Kay pukllanapiqa iskaymanta, kimsamanta, astawanpis qutupi pukllanku. Wakin kutipiqa pukllaqkuna sapa qutu pampaman chuqanku chanta p’isquynu tusuchkaptin makinkuwan juqharinku, chay makinkupi unayta tusurichinkuraq, chanta watiqmanta pampaman p’isquynuqa chuqanku, chaypi tusurinanraq tiyan. Pichus p’isquynuta astawan unayta tusurichiq chay atipan. 4 Llimp’iy ‘Pintar’.
  • 14. 10 Wakjinamantapis pukllarikullantaq: Pampapi juk muyuta siq’inku chay ukhupitaq p’isquynuta muyuchikunan tiyan. Sapa pukllaq p’isquynunta chay muyuman chuqana tiyan. Chanta, muyumanta wak pukllaqpa p’isquynunkuta jurqhuyta munanqanku. Wakinkunapiqa p’isquynunta p’akinankama takanku. Tukuy p’isquynunta jurqhuyta atiq chayqa, chay atipanqa. ¿Imataq yachachisunman kay p’isquynu pukllanawan? Kay pukllanaqa wawakunata tantan, pukllarispa wawakunaqa kusirikunku, kallpankuta riqsichinku, chanta qhichwa kawsaymanta riqsirinku, respeto ñisqawan pukllanku. Chantapis, wawakuna pukllaqrispa qhichwa siminkuta misk’icharinku, astawan rimarispa. Kayjinamanta rimarinku: - ¡Tusuchiy chay p’isquynuta! ¡Juqhariy makiykipi! ¡Tusuchiy makiykipi! ¡Takay chay p’isquynuta! ¡Mayt’uy p’isquynuta! ¡Qamñataq!
  • 15. 11 T’ikchana pukllay ¿Imaynataq kay pukllay? T’ikchana pukllaytaqa wawakuna kastilla simipi “cachinas” sutichanku; wakin “canicas”, “bolitas” ñillankutaq. Chaykunaqa, juch’uy muyu rumichajina kanku, chantapis imaymana llimphiyuq, juch’uytaq jatuchaqtaq kankuman. Cachinata maki ruk’anawan t’inkana5, may karuta purichina wak cachinata takayta munaspa. ¿Imaynataq pukllakun? Pukllaqkuna imaymanamanta pukllanankupaq umacharikunku. 1. “Muyu” sutiyuq. Kaypiqa, achkha wawa pukllarinku. Sapa juk canicasninkuta juk muyuman churanku. Chaymantataq, pukllaqkuna chay ukhumanta canicasta kikin cachinawan t’inkaspa jurqhunanku tiyan. Pichus canicakunata muyumanta jurqhun chay atipan. Atipasqanrayku, tukuy pukllaqkunap cachinasninkuta, juqharikapun. 5 T’inkana ‘Golpear la cachina con el dedo’.
  • 16. 12 2. “T’uqu t’uqu” sutiyuq. Kaypiqa, pukllaqkuna juk t’uquta jallp’a pampapi wakichinku. Chay t’uquman cachina purinanpaq juk ñañu ñanta wakichinku. Ñawpaqta pukllaqkunaqa cachinankuta pampaman wikchunku, chayta t’inkananku tiyan. Ajinamanta, sapa wawa cachinasninta tanqaspa, tanqaspa jutk’uman chayanankama apanku. Kayjinamanta, wawakunaqa achkha cachinata tantanku. 3. “Ch’utis” sutiyuq. Chaytaqa astawanpis iskaymanta pukllanku. Sapa pukllaqqa juk cachinata pampaman mink’aytajina6 churan. Chanta, sapa pukllaq t’inkayninta chuqanku, chaypiqa juk cachina t’inkana kanan tiyan wak cachinawantaq. Anchaypi t’inkanakunku, chayqa “ch’utis” sutikun. Chaypiqa iskay cachina juk t’inkasumanta tinkuchinku, wawakunaqa iskayta, kimsata, tawatapis t’inkankuman, kaypiqa mayjinamanta t’inkayta atinkuman.¿Imataq yachachisunman cachinas ñsqawan? Kay pukllanawanqa achkha simikunata yachasunman. 6 Mink’a ‘Premio’.
  • 17. 13 Sutikikin7 qhichwapi lluqsimun: ÑUQA, QAM, PAY; chaymantapis suti tiqrachiq8: JATUN, JUCH’UY, CHHUQU, MUYU, K’ACHITU, MILLAY… Chantapis, llìmphikunamantapis yacharikunku: PUKA, Q’ILLU, YURAQ, Q’UMIR. Jinallataq, sutirantikuna9 rikhurimun: KAY, CHAY, JAQAY. Wawakuna pukllayninkupi ajinamanta rimarinku: - Ñuqa t’inkasaq ¡Qamñataq t’inkanki! ¡Payñataq t’inkachun! Kay cachina ñuqaypata. Jaqay cachina paypata. ¡Mana munanichu chay millay cachinata...! 7 Sutikikin ‘Pronombre personal’. 8 Suti tiqrachiq ‘Antónimo’. 9 Sutiranti ‘Pronombre demostrativo’.
  • 18. 14 Thunkuna ¿Imaynataq kay pukllana? Kay pukllanata kastilla simipi “rayuela” ñillankutaq, “avioncito” ñispapis sutichanku. Kayta pukllaspaqa, wawakunaqa sumaqta t’ukurinku, kay pukllaypiqa astawanpis warmi wawakuna pukllarinku. Wawakunaqa juk jatun pampaman rispa chaypitaq juk avionjina siq’inku. Kay siq’i ukhupi sapa, tawak’uchupi10, juk yupay kanan tiyan, jukmantapacha chunkakama. Chantapis, juk juch’uy rumiwan ima pukllanku mana chayqa naranja qaramantapis pukllanku. Chaytaqa sapa yupanaman chuqanku. ¿Imaynataq pukllakun? Kay pukllanataqa iskaymanta iskay, kimsamanta kimsa, mana chayqa qutupipis pukllarinku. Pukllayta qallarinapaq chay naranja qarata, mana chayqa juch’uy rumita chay tawak’uchuman jukmanta juk chuqananku tiyan. 10 Tawak’uchupi ‘Cuadrado’.
  • 19. 15 Chanta wawaqa, juk chakillanwan, chunkakama chayanankama phinkinan tiyan. Chayaptinkamataq kutirinan tiyan, chay naranja qara mana chayqa rumita juqharispa, chaypiqa chay tawak’uchuta mana saruspallachu phinkinan tiyan. Chanta phinkispa, phinkispa lluqsinan tiyan. Siq’ita sarunman chayqa waqñataq pukllayta qallarin. Jinamanta, pichus mana siq’ikunata sarunchu chayqa, atipan. Chantapis chay phinkisqanpiqa mana naranja qarata mana chayqa juch’uy rumita tawak’uchumanta lluqsichinanchu tiyan. ¿Imataq kay thunkuna pukllanawan yachachisunman? Kay thunkuna pukllaypiqa yupayta yachankuman, kay avioncito ñisqa siq’ipi yupaykunata sapa tawa-k’uchupi churanku, chanta yuparinku: JUK, ISKAY, KIMSA, TAWA... Chaymantapis rimaykunatapis yachachisunman. Paykunaqa ajinamanta rimarinku: - ¡Iskayman phinkiy! ¡Suqtaman phinkiy! ¡Phinkiyta qallariy! ¡Phinkispa kutimuy! ¡Rumiykita chuqay! ¡Ama saruychu!
  • 20. 16 Chuwis pukllana ¿Imaynataq kay pukllana? Kastilla simipi chuwiqa “frijol”, “poroto”, ñisqa kanku. Kaykunawan wawakuna “t’uquy t’uquyllata” pukllanku. Kayta pukllanapaq jallp’a pampaman rina tiyan, chaypi ñawpaqta juk jutk’uta ruwana tiyan, chayman chay chuwita yaykuchina. Kay pukllanaqa achkha ukhu qutullapitaq pukllanku. ¿Imaynataq pukllakun? Sapa wawaqa achkha chuwiwan maki junt’ata jamunku. Sapa pukllaq chuwita karuta atisqanmanjina jutk’u chiqaman chuqan. Chanta jukmanta juk tanqaspa, tanqaspa maki ruk’ananwan chuwisninta jutk’uman chayanankama t’ikchanku. Pichus jutkuman chayachiqtaq, mana chayqa astawan qayllachiqqa atipan. Chanta pukllaqkunap chuwisninkuta atipaq juqharikapun, atipasqanrayku. ¿Imataq chuwi pukllawan yachasunman? Kay pukllanawanqa achkha qhichwa simita yachasunman. Sutikikin kayjinata: ÑUQA, QAM, PAY;
  • 21. 17 chaymantapis, llimphikunata yacharikusunman: PUKA, YURAQ, YANA, CHIQCHI, Q’ILLU. Chantapis chay kamachiyta imperativo ñisqatapis yachachisunman: CHUQAY; JUQHARIY; YAYKUCHIY, APAMUY. Paykunaqa pukllayninkupi ajinamanta rimarinku: - ¡Chuwiykita chuqay! - ¡Yuraq chuwiykita t’inkay! - ¡Puka chuwiykita jutk’uman yaykuchiy! - ¡Tukuy chay chuwitaqa juqharikapuy! - ¡Ch’iqchi chuwiykita apamuy! Kay ñawpa pukllaykunaqa runap kawsaynintapis rikurichiwanku. Pukllaykunapi achkhata wawa tantaykunku, jinapis kayta pukllaspa wawakunaqa qhawarinku, chimpapurachinku, t’ukurinku ima.
  • 22. 18 AYLLUP CH’AMPAY CH’UWACHAYNIN (Ayllu Wila Pampa, Tinkipaya,Tomás Frías, Potosí) Juan Revollo Valencia Ayllu Wila Pampa Wila Pampa pata chiri jallp’akunapiña tarikun. Chay llaqtapi tiyakuqkunataq papata chanta granota11 ima sinch’imanta puquchinku. Uywakunamantataq llamata chanta uwijata imapis sinch’imanta uywallankutaq. Wila Pampa Kuraqkuna Chay tantakuypiqa Wila Pampa jap’iypi ñawpaq kaq kuraqqa: Kuraka12, phichqa chunka watakunajinañataq Corregidor13 ima kuraqjina yapakun, Justicia14 chanta Alcalde15. ¿Imaynapitaq kuraqkuna jallp’a ch’ampay kasqanta yachanku? Kuraqkunaqa jallp’amanta juk ch’ampay rikhurisqantaqa pichus jallp’anta t’uqpisqa16 kasqanta qhawaspa paykunaman willamuptin yachanku. Tata Kurakataq kamachinta chay ch’ampay ruwaqman17 kachan. 11 Grano. Nombre con el que se conoce a la cebada. 12 Kuraka. Autoridad máxima del Ayllu. El cargo le llega por rotación, es decir, los comunarios cumplen desde un cargo menor hasta alcanzar el de Kuraka. Cada gestión dura un año. También es conocido como Tata Sombra y San Juan Navidad. 13 Corregidor. Autoridad política elegido por el pueblo. 14 Justicia. Autoridad originaria que se ocupa de la resolución de conflictos. 15 Alcalde. Autoridad originaria. Es el primer cargo para ascender a cargo de autoridad. 16 Jallp’anta t’uqpisqa ‘Afectado o demandante’. También conocido como “jallp’anman suchuykuchikuqta”. 17 Ch’ampay ruwaqman ‘Demandado’.
  • 23. 19 Kamachiqa demandadop wasinman chayaytawanqa “Tatakuna waqyachisunku, tatáy!”, ñispa willan. Jallp’a ch’ampay ch’uwanchanapaq tantakuy Tatakuna, kuraqkuna, ima phanipaqchus tantakunankuta yuyarqanku chay phanipi tukuy kuraqkuna jinataq wak runamasikunapis tantakamunku. Tantakusqankumanjinataq kuraqkunaqa kukata tukuyman thalarinku18. Jinamantataq, akullikuqjina runa tantakamunanta suyanku. Jinallamantataq, Tata Santísimo19 chay ch’ampayta allinchananpaqqa inciensowan, q’uwawan chantapis aqhitawan ch’allaykuspa payman chimpanku, “Tata Satísimochá may chiqanta yachachkan”, ñispa. Ch’ampay ch’uwanchay tantakuypi kuraqkuna kukata akullispa suyakunku 18 Thalariy ‘Dar, invitar. Forma de compartir la coca entre varias personas’. 19 Tata Santísimo. ‘Es el Bastón de mando’. También conocido como: “Tata Rey”, “Wara”, “Santa Wara”, ‘Bastón’ y otros. Para los comunarios tiene más poder que las mismas autoridades.
  • 24. 20 Ch’ampaypi runamasikuna Chay jallp’a ch’ampaypiqa iskay runamasikuna rikukunku. Paykunaqa tata José Qhispi chanta tata Celso Qhispi kanku. Jinataq testigokunataq chayllapitaq kanku. Thatkiykuna Kuraqkunaqa, pi willakamuptillan juk ch’ampaytaqa, ch’uyanchanku. Jinapi ñawpaqtaqa, juk runa mana allinta ruwaptinqa, kuraqkunaman chay ch’ampayta riqsichinku. Kay kutipiqa Kuraqkuna chay ch’ampaymanta yachaytawanñaqa mana allin ruwaq runata waqyachinku. Manaraq chay ch’ampay ch’uwanchayta qallarichkaspaqa, wakyasqakuna junt’amusqankumanjinaqa kukata akullirinku. Tata Santísimoman inciensowan q’usñichikuspa chimpaykunku. Chay suyaypitaq kuraqkuna, llaqtayuqkuna chanta wakkuna ima paykunakama parlaykacharinku. Chay qhipanpitaq Tatakunaqa qallarinata mañarinku. Chay qallariypitaq Tata Sombra chay ch’ampay ch’uwanchaytaqa ñawpaqman thatkichin. Qallariytawanqa sapa ch’ampayniyuq juk testigowan jamunku. Ñawpataqa, sapa juk parlarikunku.
  • 25. 21 Qhipanpitaq iskaynin riqsiqkuna20 rimarinku. Mana ancha ch’uwanchayta atikuptinqa kuraqkuna imayna kananta chayri imaynamanta jallp’a t’aqasqa kananpaq kamachirparinku. Jinapi, kuraqkuna chanta ch’ampaypi kaqkuna jallp’ata qhawaq rinku. Chaypitaq, khuskanmanta mojonkunata churaranku. Ch’ampay ch’uwanchay qallariynin Kaypiqa Tata Sombra sutiyuq kuraq, kayjinamanta qallarin: Bueno, Tatakuna. Allin p’unchay kachun tukuy qamkunapaq… ichá demandado, demandante jallp’asmanta ichá jamurqanku. Maypichus qamkuna pasaykunakusqankichik, Tata Sombra tantakuyta thatkichin ñin. Sumaqmanta pero, nitaq ni wakiyanakuspa nitaq tratanakuspa21. Entonces, sumaqmanta arreglaychik… Chaymantaqa, Tata Sombra, “jallp’anman suchuykuchikuqta”22, mañarin: “A ver ¡tata Celso, parlariwaq! ¿Imaynataq kachkan?”. 20 Reqsiqkuna ‘Testigos’. 21 Tratay. En quechua se utiliza con el significado de ‘Maltratarse, discutir’. 22 “Jallp’anman suchuykuchikuqta”. Tata Celso es el afectado.
  • 26. 22 Licenciamanta Tata Santísimo, Tata Rey23. Maypichus jallp’amanta juk problema kachkan, ¿no? Maypichus ñuqapta karqa juk jallp’itay chaymanta pasaykamuwas[pa] llamk’arqapuwasqa. Chaymanta qamkunaman willakurqayku, demandakurqayku, qamkuna parlachinawaykichipaq Pichá llamk’arqapuwan chayta. Kunan, ¡chay jallp’ayta mana pierdeymanchu! Kunan kaypi chay jallp’aymanta solucionayta munani Jallp’itasniy karqa, kunan mana chay rumisitusniypis kanchu, nitaq chay ñawpaqta ñuqa llamk’akurqani kanchu. Kunanqa vueltamanta llamk’arqapullawantaq. Chay, ñuqapta kachkan demandakusqay kay juzgadopi parlanaykupaq. Jallp’aymanta o maypichus ñuqapta karqa jallp’ay unaymantapacha, awiluymantapacha jallp’an kasqa, chayta llamk’arqapuwasqa. Chayta ñini Tata Autoridades. Ajinamanta tata Celsoqa kuraqkunaman, chanta Tata Reyman willarikun. Pay parlanankamataq, manamin pipis ima simillatapis rimanchu, astawanpis ch’inllamanta tukuy uyaririnku. Chaymantataq, Tata Sombra, tata Joséman (ch’ampay ruwaqtañataq) tapurin: 23 Ayllukunapiqa sinch’i atiyniyuqpuni kaykunata juqhariyqa, paykunamin Kuraqkunamanta aswan patapi kasqankuqa yuyasqa kanku. Tiene gran importancia levantar o referirse a estos símbolos en los Ayllus puesto que se consideran más importantes que las autoridades mismas.
  • 27. 23 Bueno, ¿chhiqachu Tata José? ¿Imaynataq chay a ver, imayna condicionmanta qampis llamk’arqunki? Mana atisunmanchu ajina jallp’itasta llamk’arquytaqa, í? Ñawpaqtaqa, ¿imataq chayjinata ruwanaykita tanqarqasunki?, ñisparaq tapurin. Chantapis ¿chhiqachu chayjina ruwasqayki?, ñillantaq. Chaymantaqa, tata José (ch’ampaq ruwaq) kayjinamanta parlarillantaq: Bueno Tatakuna, primer lugar qamkunapaq muy buenos días kachun. Tata Sombra, jinataq Tata Rey, Tata Santísimo. Arí, pero chayqa ñuqaptapuni. ¡Llulla!, ¡llulla kay runaqa! ¡Jinapuni! Pay ajinallapipuni jallp’ata qhichuyta yachan. Kunan, mana ñuqaqa qhichuchikusaqchu, ñuqaptapuni chay jallp’a. Kunanqa ña juk lugar llamk’asqaña kachkan. Chay ladunpi, chay uranmanta juk kancha churasqa kachkan, machuypata, awiluypata kasqa chay, unay tiempo kasqa chay. Chayta kunan pay “ñuqapta”, ñispa dueñochakuchkan, “¡llulla!”. Mana pay ñuqata atipawanmanchu, jinapuni. Ajina, mana chayqa kanmanchu, mana chaytaqa kachariymanchu, ni capaz mana kacharisaqchu. Chayta, ñuqa sut’inta parlani. Chayqa, kaypi Tata Santísimoman, Tata Sombraman willarichkani. Jinamantataq, Tata Sombra yachanña puraq paykunapta kasqanta ñisqankuta. Jina kaptinqa ch’uwanchayqa
  • 28. 24 mana jasachu24 kanayachkan. Jinapis watiqmanta tata Celso (jallp’a qhichuchikuqta) parlarichillantaq: Maypichus chayqa, payqa “ñuqapta” ñichkan, mana jinachu. Maypichus kanchitay, unaymanta tataypata chay kancha karqa, awiluypata, niraq tataypatapischu. Awiluypata, astawan tataypa tatanpata. Pero kunanqa chayta “ñuqapta” ñichkan. En vez que kunanqa patanpi juk wasita ruwaykullanñataq chay pata cantoman. Ñuqa nipunipis chayta dejasaqchu, ñawpaqtaña ñuqa chimpay munarqani luqhiyta25 munarqani chay wasita, pero kunan, “chantaqa autoridadmanraq willasaq”, ñispa. Hasta el momento ma ñuqa imata[pi]s t’uqpiniraqchu. Pero kunanqa kayta suyarqani, imaynatachus kaypi solucionasaqku chayta. Chayqa ñuqaptapuni. Ni ñuqa chayta kacharisaqpunichu. Sut’icha ñiwanqapis, ima ñiwanqapis. Hasta el momento juk achkhamanta maqaspa kunan cojo kachkani tal vez. Pay “ñuqapta” ñichkan. Mana. Ñuqapta chay wasiy cantopi jallp’ay, “¡ñuqapta chay!” Chayta, Tata Autoridades ñuqa nipuni kacharisaqchu chayta, aunque ¡“ñuqapta”, ñichunpis!, Ñuqa, nipuni kacharisaqchu chayta. Tiyan papeles hasta el momento, hasta kunitanpis kachkan testigos, maymantachus jallp’ay karqa, chayta. 24 Jasa ‘Fácil’. 25 Luqhiy ‘Derrumbar’.
  • 29. 25 Unay tatakunap jallp’an kasqanta rimarin chayraykutaq paypatapuni kasqanta ñin. Juk chiqanpi kuraqkunamanraq willay munasqanta ñin. Chayqa sinch’i atiyniyuq imaptinchus mana paypa makinwanqa chay ch’ampaytaqa ch’uwancharpayta munarqachu, astawanpis kuraqkunap ch’uwanchanankuta suyaspa paykunaman willarqa. Jinapis ima kaptinpis mana kacharinanta ñin. Chaymanjinataqri, tata José kayjinamata kutichillantaq: Bueno Tatakuna. Entonces, pay: “ñuqaptapuni, testigosniypis, documentoypis, papelniypis kachkan”, ñin. “¡Llulla!”. Ñuqaptapis kallantaq a testigoy. May tiempomantachus ñuqata chaypi chay llamk’anay karqa chay, chay patanman wasiy. Entonces, chay ¿manachu chay lugarta jap’inman? Jap’in. Capaz, mana ñuqa chayta saqisaqchu, tatasniy. ¿Imarayku? ¿Maymanta pay jallp’ata yapamunqa? ¿Imananqataq pay jallp’ayta qhichunawanpaq? ¡Mikhusqay, ñuqapta chay jallp’ay! Chaypi tarpunay, chay tukuy, chantapis pasto kanchay. Chaypi animales tukuy imay mikhunku. Chaypi wakapis mikhun. Mana ñuqa chayta Tata Santísimoy, Tata Sombra, Tata Autorirad, ¡mana ñuqa kacharisaqchu! Ñuqaptapis kallantaq á testigoy. Entonces, munaptinqa testigopura parlarisaqku á. Paypis “papelniy kan”, ñin. “Ñuqaptapis kayqa” kallantaq. Entonces, puraq con documentos y testigos; pero papelesqa tumpa llullapis tiyan. Entonces, chaypaq kunitan responsables kachkan testigos. Chayta ñuqa yachay munani.
  • 30. 26 Ni capaz Tatay. ¿Ima jallp’ayki qampata kanman? ¡¿Ima jallp’ayki?! Ñuqapta ¡jallp’ay llamk’anay, carajo! Jinamantataq, maqanakuyman yaykuspajinanku. Puraqmanta sayaykamunku. Chaypi maqallawan wakin kutikunaqa ch’uwanchasqanku qhawakunayan. Jinapis kuraq kaspaqa chicoteta juqharikuspataq puraqta ch’inyarachin. Chaymantataq, kuraqqa puraqta ñillantaq: Qamkuna kaypi parlanaykichik tiyan, mana jina wakiyanakuspa nitaq maqanakuspa. Ma ñuqayku kaypi… kaypiqa Santísimoman willana tiyan. Mana ñuqayku maqanakuqta munaykuchu. Chaywanpis, José (ch’ampay ruwaqqa) watiqmanta sayaririnraq: ¡Carajo lluqalla y mierda… ma kacharisaqchu chay jallp’ayta carajo! Ma kacharisaqchu…¿Ima qam kasqanki? ¡carajo! Celso kutichillantaq: “Sut’i yachakusun, ¡carajo!” Chayta uyarispa, tata José kayjinallapi kutichillantaq: “¡Ya está carajo!, ¡qukusun a carajo!” Phiñasqallataq tata Celso ñirqa: “¡Ama[pi]s arreglanachu carajo!” Puraqmanta kallpa jamun. Mana mayqinpis sunqunta tiyaykuchinchu. Kayjina simikuna chanta maqanakuy yuyayqa tukuy llaqtakunapi tiyan. Wakin llaqtakunapiqa
  • 31. 27 kikin kuraqkunapis kayman tanqayta yachanku. Kaytaq mana tukuy ayllu llaqtakunaqa k’achamanta kawsakusqankuta qhawachin. Mana wiphalamanjinachu kawsanku. Astawanpis saqra sunquyuq runapis kallantaq. Tata Kuraka rimallantaq: Bueno. Entonces, qamkunaqa makiwan… Makiqa mana imata ruwanchu. Kaypiqa, Tata Santísimoman willachkankichik, mana kayqa ni aqha wasichu, ni trago wasichu kaypi makiwan ima arreglanaykichikpa á. Testigokuna parlanku Celsop testigon parlan: Licenciaykimanta Tata Sombra. Demandante demandado kaypi kachkanku. Tukuypaq allin p’unchay. Buenos días, ári. Kay jallp’amanta phiñanakuchkanku kay tatakuna. Pero, ñawpaqtaña arreglananku karqa paykuna. Qhawanakullanku jukpis jukpis llamk’aqta, ¿í? Ñuqamanpis tatáy willawaq; “sut’isitu tiñi26 karqa chay chawpisitumanta”. Kunan, chayta jaqay tata José chhuqarqamusqa. Pay pero jinapuni. Runap jallp’anta tiñistaqa voltearqullanpuni, kunanpis chantachá ma kachariy munachkanchu á. Entonces, chayqa yachasqalla,¿í?, makiwan ima sujetarquy chaylla, sut’ichá ñuqatapis maqawanqa. Ñuqa 26 Tiñi ‘Colindancia, división de terrenos’.
  • 32. 28 aclarasaq verdadta,¿í? Entonces, chay wasin chiruman chay tata Celsoptaqa paypatapuni chay karqa. Papitata ima puquchin, chay cebaditata ima t’akakun, pero Joseptaqa jaqay chirunmanqa quinuallata tatan tarpurqa. Chaymanta, qhipamanqa astawan kay chiruman, kay chiruman suchurqamun Celsop llamk’ananta tukurquchimun ári kunanqa. Tata Josép testigonñataq parlarillantaq: Bueno Tata autoridades, mayqinkunachus kaypi kachkanchik. Ajina ch’ampaykuna jamun. Yachasqaymanjina, maypichus ñuqaptapis awiluy willawaq, ¿no? Paypap awilunwan, tata Josép awilunwan, paykuna “chayta rikuni” ñin, í? Paypa (Josép tatan) llamk’asqanta yachasqa. Awiluy ñiwan: “paypatapuni, jukpata ma karqachu”. Entonces, pay kallpallawan qhichuy munachkan demandaspa ima. “Ma paypata imanpis karqachu”, ajinata willawarqa. Chaymanta, pay llamk’an, mana imapis karqachu. No sé, macharisqapichusjina paykuna chaykunata yuyarickanku, pero Tata Autoridades, chayqa mana walliqchu kanman. Entonces, kunan “papeles” ñichkanku. Papelesqa unay tiempo yachanchikjina, papelesqa maymantapis rikhurillan. Entonces, kaypiqa mana papelesta valechisunmanchu. Tata Autoridad, qam kanki kaypi, ¡arreglay! Qam chaypaq kachkanki máxima Autoridad. Mana kaypiqa ñuqapis testigon kaspaqa jukman sayakusaqchu, sinoqa pay lo que es verdadta
  • 33. 29 aclaranay tiyan paypatapuni kasqanta. Awiluypis ñiwarqa, tataypis, “que mana jukpata iman chaypi kasqanta, ¿í?” Qhasimanakaqmanta jukmata qhichuchkan jallp’ata. Chaymantaqa, ch’ampayniyuq kaqkuna parlarillankutaq. Tata Celso ajinamanta qallarin: Kaypiqa, Tata Sombra, ñuqaptaqa wasiyqa unaymantapacha. Tal vez kunanqa caprichowanjinalla ruwaykun chay wasitaqa. Chaymanta, tata José rimallantaq: “A, ¡llullakuckanki á, llullakuchkanki lluqalla carajo, llulla carajo!” Ajinamanta tata Celso ñin: Ñuqaptaqa ñawpaqmatapacha chaypi wasiy, casi treinta años, más de treinta años wasiy. Qampataqa juk watita recién sayachkan.… Ajina Tata Sombra, kaypiqa ñawpaq awiluymantapacha wasiy ñuqapta kachkan. Wasiymanta aswan jawaman mayk’aqta jap’inan tiyan wasiy. Paypataqa ni juk watapis, watajinallaraq sayachkan chay wasin. Tata José kutichin: “¡Wasiy!”, “¡wasiy!” “¿Ima wasiyki? ¡Carajo, ñuqapta kaypi wasiy!” Chaymantataq, tata Celso phiñasqamin ñin: “Si ma solucionankichu kaypiqa sut’itachá wañuchinakusaqkupis imanasaqkupis”. Utqhayta tata José ñillantaq: “¡Sut’i a carajo!, ¡sut’i, sut’i!”
  • 34. 30 Chaymanta, Tata Sombraqa, kayjinamanta chay ch’ampayta ch’uwanchayta, ñin: Entonces, kaypiqa sut’i. Niraq jukpis allinta mikhuchkasqankichikraqchu, nitaq jukpis allinta mikhuchkasqankichikraqchu… Kayta, kunan khuskanman partisunchik. Chaypi arreglo kanqa. Ma kaykunata imaynapi ma arreglay atisunchu. Alcaldetaq kikinta yanapamullantaq: Solamanteqa mana enterota ñichkaykuchu, khuskanmanta. Al centro qhawakuchun munachunku, ama munachunku. Chaypi kaykunaqa titi27 kanqanku sinoqa mana atinqankuchu. Mayk’aqkamapis sigue khaninakuy, khaninakuy allquwan misiwan kasun. Ma walliqchu. Tata Sombra rimallantaq: ¡Kayta directearpaychik! Jukpatapis kay chiruman jukpatapis kay chiruman, ¡chaywan solucionaykichik! Sinuqa… mana atikunqapunichu ni imaynapi solucionay. Entonces, ¡kaytaqa 27 Titi ‘Quieto’.
  • 35. 31 munaychik mana munaychik! Chhiqanchana tiyan ñuqanchikpis, mana jinamanqa kasunmanchu. Alcalde rimallantaq: De una vez, mana paykunap ñisqankuchu kanqa. ¡Maypichus kachkan chayta chhiqancharpaychik! Ya, ¡chaywan jukpis jina kachun!, ¡jukpis jina kachun, jallp’a patapi! Chayllapiña qhawamuna astawan. Tata Sombra rimallantaq: Kaymanta rinanku tiyan mana ch’aqwanankupaq. Chantataq chay cantospi ch’aqwachkankuman chayjinallapi ima parapis imapis tiyan, jinaqa ya. Entonces, kaymanta de acuerdopi rinanku tiyan ambos. Ñuqa ñiykichikña, khuskanmanta. Ni jukpata ni jukpata ñisqaykichik kanqachu. José rimallantaq: Bueno, chayta ñuqa ñisaq: kay testigoypis ñin. Juk chhikitanta cantitonpi quriymantaqchus juk chhikitanta. Anchay laditonman, cantitonman, chay kanman. Chayta munaptin arreglaykuman mana munaptin mana arreglasaqkupunichu. Chaymantaq Celsoqa mana kacharinanta, ñimullantaq: “Mana kacharisaqchu”. Jinapitaq José kutichimullantaq: “¡Manaraq Tatáy! Kunitan mana. Kimsa watamanta jinaraq arreglasaqku”.
  • 36. 32 Tata Sombra rimallantaq: “¡Mana, mana, mana! ¡Kaypi arreglanaykichik tiyan de una vez!” Alcalde nirqa: “Arreglana kaptin ñuqaykutaqa umaykuta nanachinawayku tiyan. Mana chayqa mana. José kutichin: “Bueno, juksitutawanraq entienderqunakusaqku, ¿imanaykumantaq? Mana entiendesaqkuchu á. Ch’aqwanankama Josetaqa, Celso sayariytawan maqaq chimparqamusqa. Jinataq, tata José kutichin: “¡Ya carajo!” Tata Celsopis ñillantaq: “¡Ya carajo!” Chayta qhawaspa, Tata Sombra, tata Celsoman k’amin: “¡Basta, basta, basta! ¡Chukuy chaypi! ¡Ya chuykuy chaypi!” Tata José mana ch’in kayta atispaqa, rimallantaq: “¡Carajo mierda, yuqalla carajo!” Alcalde kayjinamanta Tata Sombrataqa yuyaychallantaq: Qamkuna chutarpamuychik”28, “qhawachunku”. Chaymanta, kaypi respetanakunqanku29 paykuna. Chaymanta, ¿mayman rinqanku paykuna, ichari? 28 Chutay ‘Establecer la línea divisoria del terreno’. 29 Respetanakuy ‘Disculparse los unos con los otros’.
  • 37. 33 Tata Celsop testigonpis kikillantataq ñin: De una vez Tata Sombra, ¡qhawarqamuychik, chutarpamuychik! Sombrawan Justiciawan, ya! De una vez, waqachunkupis takichunkupis, ¿mayman rinqanku paykuna? Chaymanta, tata Celso parlarillantaq: Ñuqa ñiymanpuni paytaqa, maychus jallp’ita kachkan, chaytaqa kutichipunawanpaq. Además, kunan tiempoqa achkhaña runapis kachkanchik, wawakunapis kachkankuña, chayqa yachasqalla. Ñuqaqa chaysitutapuni, juk chhikitantachá ñuqa saqiriymanpis, nipunipis. Ni juk chutuyutapis allinta pierdeymanchu chaytaqa, Tata Autoridades. Chaypi Celso wawakunayuq kasqanta riqsichin. Chaytaq sinch’i atiyniyuq kuraqkunapaqqa. Achkha wawakunayuq juk ayllu kaspaqa achkha mikhunatapunitaq mikhurinku. Chaypaq jallp’ata mañakusqanta, t’ukuchin. Chakra runaqa achkha wawayuq kaspaqa achkhitata llamk’akunanta, chaywantaq watantinta wawakunataqa uywanapaq. Chayta juk chhikanta jap’iqarispataq Celsoqa juk chhikitanta kutirichipunanta mañan. Tata José rimallantaq: Bueno, “juk chhikitantachá quriwanman ñiyman, ñuqa”, ñin. Bueno jina kaptinqa qamkuna qhawarimuwaqchikchá, pero según wasi chayman jap’inan tiyan.
  • 38. 34 Jinapis kuraq khuskanmanta kanata ñiptinqa mana munallankutaqchu. Wak kuraqkunaqa kayjinatataq rimallankutaq. Tata Sombra ñillantaq: “Ni qamkunaptapis ñisqaykichik kananchu tiyan. Entonces, maytachus Santísimo qhawanqa chay kanqa”. Jallp’a patapitaq (tukuy jallp’a pataman rinku) Tata Justicia jallp’ata khallin30, chaymanta rimarillantaq: “Entonces, kay kaptin Tata Sombra, entonces kay kaptin, jaqay juk. Entonces, ¡ya khuskan kachun!” Tata Joséñataq parlarillantaq: “Kay barbechitonqa juk chhikitan paypata”. Chanta, tata Celso kutichin: “Qampatapis kayjinitallantaq kachkan”. Tata José qhaparin: “¡Jatun!”. Tata Justicia rimallantaq: Jatun kaptinpis tarpukapuchkankichá barbechoykitaqa mana pipis qhichuchkasunkichu á. Bueno, Tata Sombra, ¿chay muqitutachu31 qhawakun pay? Tata Celso phiñasqataq ñin: ¡Mana, mana, anchatañataq! Chayqa pasaykakapuchkan jaqay, ma tiñi chay laduman kanchu. Kay tiñiqa ñawpaqmantaqa. 30 Khalliy ‘Dividir, partir’. 31 Muqu ‘Lugar elevado’.
  • 39. 35 Tata Justicia rimallantaq: “Bueno, Tata Sombra, kaytawan, kaytawan qhawana, kay khuskanninta aparpana. Tata José ajinamanta ñin: “¡Kay kay kay, Tatay!” Tata Justicia ñintaq: “¡Mana, mana! Qampis makimanta aysaykachakunaykipaqri”. Tata Celso phiñasqa rimarillantaq: “Tal vez Tata Sombrapis kayqa payman llunk’u kaspajinan”. Tata Justiciapis phiñarpakuspa qhaparin: “¡Respetakuchun!, ¡churaychik a (rumitaqa) qamkunapis a tatakuna!… (Tata Sombra) ¡Tata Santísimota apamunayki karqa pero a!” Tata Celso ñimullantaq: “Kaysituman ¡suchurillay Tata! Sumaqsitumanta parlana. Tata Sombra ¡ña ñiwanchik!, kunanqa kaysitumanta suchurina”. Chayjinata ñichkaspataq tata Celso tata Joséman kukata thalarin. Chaywantaq Josép sunqunta tiyaykurichinanpaq.
  • 40. 36 Chaymanjina, tata José parlarillantaq: “Qam jaqay pata cantonpi suchurillankitaq”. Tata Celso sumaqta parlarin: “¡Kayqa! Jaqay esquinamanta karutaña suchurini. ¡Kaysitutawan suchuriway! ¿Qam, chay esquinata, imanankiña?, ¿¡llamk’ankichu imataq!?”. Tata José ñirillanña: Bueno, ajina kaptin tatay ¡akulliriy Kunanqa!, amaña maqanakusunchu. Chay juk runa, chay “qara pantalu” runa chimparqamun chay jinarquchiwanchik. Chay ma[na] kusachu. Tata Celso kutichillantaq: “Pero testigoykipis yachachisqajina, mana kay karqa, yara kay unay karqa”. Tata José ñillantaq: “Entonces, ñuqanchik iskayninchik churarqukuna ári”. Jinamanta, chay jallp’ata khuskanmanta rak’iytawanqa tatakuna wasiman kutiykullankutaq. Chaypipis manapuni kukataqa saqinkuchu, tukuyninku
  • 41. 37 ch’uspapi kukata akullirinku. Chaypitaq kuraqkunaqa pikunachus ch’ampayuq kaqkuna ch’uwanchayman yaykusqankumanta respetanakuta ruwanku. Vaya Tatáy. ¡Akulliriy Tatáy! Tata San Pedro, jinataq Tata Llavero a ver, pay k’acha qhawakuwasunchik. Kay virgenpis jatunllaman tukurparichun. Wawaspaq a, tatay, virgenqa. Ajinaqa Tata Sombra yaparin: Bueno, tatakuna (Celsowan Joséwan) a ver. ¡Kay k’uchumanta (tata Celso), jaqay k’uchumanta (tata José), khuskanman qunqurchakispa chimpamuychik! Kimsa kutikama tatakuna. Tata José ñillantaq: “Tata Santísimo uyarinanpaq “Chaychá juchay qhispichiwanki”. Kikillantataq tata Celso ñin: “Kunan solucionasqa. Kunanmanta llamk’akuchkallasunpuni”. Chaymantataq, Tata Sombraman jinataq kuraqmanta tukuy runakunaman “¡allin hora kachun!”, ñispa puraqninku maki q’apispa chanta mak’allispa32 rinku. 32 Mak’alliy ‘Dar abrazo’.
  • 42. 38 Diseño e Impresión: LIVE GRAPHICS SRL Esteban Arze Nº 478 entre Jordán y Calama Telf.: (591-4) 4510210 / 4510475
  • 43.
  • 44. 40