2. 2
Este material es una selección de los textos producidos por los y las
estudiantes del Diplomado “Producción de Textos en Quechua” (1ra.
versión-2009). Con este texto queremos aportar al desarrollo de la
lengua y cultura quechua en diferentes ámbitos.
Yachachiq ‘Docente’:
Qillqaq ‘Escritores’:
Julieta Zurita Cavero
Celia Cruz Aiza
Fidel Garvizu Cuellar
Juan Revollo Valencia
Allinyachiq ‘Revisoras’:
Elvira Peralta Zurita
Mónica Navarro Vásquez
Umalliq ‘Coordinadora’
Mónica Navarro Vásquez
Calle Néstor Morales No. 947
Edificio Jade. Piso 2
Tel.: 4530038.
Tel./Fax: 4530037
http://fundacion proeibandes.org
www.proeibandes.org
Qhuchapampa - 2009
5. 1
UMA RUTHUKUMANTA
Celia Cruz Aiza
Uma ruthukuqa juk jatun raymi. Wawakunata
paqariyninmantapacha chukcha wiñasqanta k’utunku,
musuq chukcha astawan kallpayuq lluqsinanpaq.
Manaraq uma ruthuku ruwakuchkaptin ama wawap
chukchantaqa simp’anankuchu
tiyan, kirun t’aqa t’aqalla
lluqsimunqa ñinku. Chayrayku
runakunaqa kay uma ruthukuta
ruwallankupuni.
Kay uma ruthukuta ruwanku,
wawa niraq iskay watanman
chayachkaptin, manaraq
allinta parlachkaptin, manataq
sinchitaraqchu purichkaptin ima.
Kay uma ruthukupiqa mana wawap tatamamanqa
k’utunankuchu tiyan, chaypaqqa paykunaqa juk
sutiyaqita1 sutichanku.
Uma ruthukuta qallarinanpaq juk jatun musuq
llikllata pampaman mast’aykunku tukuy mink’asqa2
runakuna qhawanankupaq. Chay mast’api imaymana
pukllakunawan, misk’ikunawan ima wawata churanku.
Kaykunawan wawaqa tiyakullan, mana waqanchu tukuy
chukchanta ruthunankukama.
Ayllumanta runakuna, yawarmasikuna ima tantakuspa
raymita qallarinku.
1 Sutiyaqita ‘Padrino / Madrina’.
2 Mink’asqa ‘Invitado(a)’.
12. 8
PUKLLAYKUNATA PALLANAPAQ WAKICHIYNIN
(Puerto Villarroel - Chapare)
Celia Cruz Aiza
Llaqtapi ñawpaqmantapacha kunankama wawakuna,
wayñuchukuna ima kay ñawpa pukllaykunata
pukllankuraq. Kay pukllaykunawan wawakunaqa
may k’achata tantarikunku, wakin iskaymanta iskay,
wakin kimsamantapis, mana chayqa qutukunapi
pukllanku, sumaqta kay pukllanakunawanqa
kusirikunku. Kay pukllaykunaqa mana kikinchu
tukuy ayllupiqa wawakunaqa kawsayninkumanjina,
umacharikuyninkumanjina wakichinku pukllaykunata.
Jinamanta, kay llaqtapiqa achkha pukllaykuna tiyan,
astawan riqsirisqataq kanman: p’isquynu, cachinas,
thunkuna, chantapis chuwis pukllaykuna. Kay
pukllaykunata astawan yachanapaqqa kay qillqapi
riqsichisun.
P’isquynu pukllay
¿Imaynataq p’isquynu?
Kay pukllana kastilla
simipi “trompo” ñisqa. Kay
p’isquynuqa k’ullumanta
ruwasqa. Chay k’ulluman
juk clavota tusunanpaq
churaykuna. Chantaqa,
juk k’aytuta munanchik,
chaywan p’isquynuta
muyuriyninta mayt’una.
13. 9
K’aytutaqa p’isquynuta chuqaspa mana makimanta
kacharinachu, sumaqta maki ruk’anaman jap’ichina,
jinata p’isquynuta kallpawan muyurispa pampaman
chuqana. Wakin wawakunaqa p’isquynuta
k’achachanku, muyuyninta chinchiswan k’acharichinku,
chantapis astawan k’achitu rikukunanpaq imaymanata
siq’inku, llimp’inku4 ima.
¿Imaynataq pukllakun?
P’isquynuqa imaymanamanta
pukllarikunman kasqa, kay
Puerto Villarroel llaqtapi
kayjinamanta pukllanku.
Kay pukllanapiqa iskaymanta,
kimsamanta, astawanpis
qutupi pukllanku. Wakin
kutipiqa pukllaqkuna sapa
qutu pampaman chuqanku
chanta p’isquynu tusuchkaptin makinkuwan juqharinku,
chay makinkupi unayta
tusurichinkuraq, chanta
watiqmanta pampaman
p’isquynuqa chuqanku, chaypi
tusurinanraq tiyan. Pichus
p’isquynuta astawan unayta
tusurichiq chay atipan.
4 Llimp’iy ‘Pintar’.
14. 10
Wakjinamantapis pukllarikullantaq: Pampapi juk muyuta
siq’inku chay ukhupitaq p’isquynuta muyuchikunan
tiyan. Sapa pukllaq p’isquynunta chay muyuman
chuqana tiyan. Chanta, muyumanta wak pukllaqpa
p’isquynunkuta jurqhuyta munanqanku.
Wakinkunapiqa p’isquynunta p’akinankama takanku.
Tukuy p’isquynunta jurqhuyta atiq chayqa, chay
atipanqa.
¿Imataq yachachisunman kay p’isquynu pukllanawan?
Kay pukllanaqa wawakunata tantan, pukllarispa
wawakunaqa kusirikunku, kallpankuta riqsichinku,
chanta qhichwa kawsaymanta riqsirinku, respeto
ñisqawan pukllanku. Chantapis, wawakuna pukllaqrispa
qhichwa siminkuta misk’icharinku, astawan rimarispa.
Kayjinamanta rimarinku:
-
¡Tusuchiy chay p’isquynuta!
¡Juqhariy makiykipi!
¡Tusuchiy makiykipi!
¡Takay chay p’isquynuta!
¡Mayt’uy p’isquynuta!
¡Qamñataq!
15. 11
T’ikchana pukllay
¿Imaynataq kay pukllay?
T’ikchana pukllaytaqa
wawakuna kastilla simipi
“cachinas” sutichanku;
wakin “canicas”,
“bolitas” ñillankutaq.
Chaykunaqa, juch’uy
muyu rumichajina kanku,
chantapis imaymana
llimphiyuq, juch’uytaq
jatuchaqtaq kankuman.
Cachinata maki ruk’anawan t’inkana5, may karuta
purichina wak cachinata takayta munaspa.
¿Imaynataq pukllakun?
Pukllaqkuna imaymanamanta pukllanankupaq
umacharikunku.
1. “Muyu” sutiyuq. Kaypiqa, achkha wawa pukllarinku.
Sapa juk canicasninkuta juk muyuman churanku.
Chaymantataq, pukllaqkuna chay ukhumanta canicasta
kikin cachinawan t’inkaspa jurqhunanku tiyan. Pichus
canicakunata muyumanta jurqhun chay atipan.
Atipasqanrayku, tukuy pukllaqkunap cachinasninkuta,
juqharikapun.
5 T’inkana ‘Golpear la cachina con el dedo’.
22. 18
AYLLUP CH’AMPAY CH’UWACHAYNIN
(Ayllu Wila Pampa, Tinkipaya,Tomás Frías, Potosí)
Juan Revollo Valencia
Ayllu Wila Pampa
Wila Pampa pata chiri jallp’akunapiña tarikun. Chay
llaqtapi tiyakuqkunataq papata chanta granota11 ima
sinch’imanta puquchinku. Uywakunamantataq llamata
chanta uwijata imapis sinch’imanta uywallankutaq.
Wila Pampa Kuraqkuna
Chay tantakuypiqa Wila Pampa jap’iypi ñawpaq kaq
kuraqqa: Kuraka12, phichqa chunka watakunajinañataq
Corregidor13 ima kuraqjina yapakun, Justicia14 chanta
Alcalde15.
¿Imaynapitaq kuraqkuna jallp’a ch’ampay kasqanta
yachanku?
Kuraqkunaqa jallp’amanta juk ch’ampay
rikhurisqantaqa pichus jallp’anta t’uqpisqa16 kasqanta
qhawaspa paykunaman willamuptin yachanku. Tata
Kurakataq kamachinta chay ch’ampay ruwaqman17
kachan.
11 Grano. Nombre con el que se conoce a la cebada.
12 Kuraka. Autoridad máxima del Ayllu. El cargo le llega por rotación, es decir, los
comunarios cumplen desde un cargo menor hasta alcanzar el de Kuraka. Cada gestión dura
un año. También es conocido como Tata Sombra y San Juan Navidad.
13 Corregidor. Autoridad política elegido por el pueblo.
14 Justicia. Autoridad originaria que se ocupa de la resolución de conflictos.
15 Alcalde. Autoridad originaria. Es el primer cargo para ascender a cargo de autoridad.
16 Jallp’anta t’uqpisqa ‘Afectado o demandante’. También conocido como “jallp’anman
suchuykuchikuqta”.
17 Ch’ampay ruwaqman ‘Demandado’.
23. 19
Kamachiqa demandadop wasinman chayaytawanqa
“Tatakuna waqyachisunku, tatáy!”, ñispa willan.
Jallp’a ch’ampay ch’uwanchanapaq tantakuy
Tatakuna, kuraqkuna, ima phanipaqchus
tantakunankuta yuyarqanku chay phanipi tukuy
kuraqkuna jinataq wak runamasikunapis tantakamunku.
Tantakusqankumanjinataq kuraqkunaqa kukata
tukuyman thalarinku18. Jinamantataq, akullikuqjina
runa tantakamunanta suyanku. Jinallamantataq,
Tata Santísimo19 chay ch’ampayta allinchananpaqqa
inciensowan,
q’uwawan
chantapis
aqhitawan
ch’allaykuspa
payman
chimpanku,
“Tata
Satísimochá
may chiqanta
yachachkan”,
ñispa.
Ch’ampay ch’uwanchay tantakuypi kuraqkuna
kukata akullispa suyakunku
18 Thalariy ‘Dar, invitar. Forma de compartir la coca entre varias personas’.
19 Tata Santísimo. ‘Es el Bastón de mando’. También conocido como: “Tata Rey”, “Wara”,
“Santa Wara”, ‘Bastón’ y otros. Para los comunarios tiene más poder que las mismas
autoridades.
24. 20
Ch’ampaypi runamasikuna
Chay jallp’a ch’ampaypiqa iskay runamasikuna
rikukunku. Paykunaqa tata José Qhispi chanta tata
Celso Qhispi kanku. Jinataq testigokunataq chayllapitaq
kanku.
Thatkiykuna
Kuraqkunaqa, pi willakamuptillan juk ch’ampaytaqa,
ch’uyanchanku. Jinapi ñawpaqtaqa, juk runa
mana allinta ruwaptinqa, kuraqkunaman chay
ch’ampayta riqsichinku. Kay kutipiqa Kuraqkuna chay
ch’ampaymanta yachaytawanñaqa mana allin ruwaq
runata waqyachinku.
Manaraq chay ch’ampay ch’uwanchayta
qallarichkaspaqa, wakyasqakuna
junt’amusqankumanjinaqa kukata akullirinku.
Tata Santísimoman inciensowan q’usñichikuspa
chimpaykunku. Chay suyaypitaq kuraqkuna,
llaqtayuqkuna chanta wakkuna ima paykunakama
parlaykacharinku.
Chay qhipanpitaq Tatakunaqa qallarinata mañarinku.
Chay qallariypitaq Tata Sombra chay ch’ampay
ch’uwanchaytaqa ñawpaqman thatkichin.
Qallariytawanqa sapa ch’ampayniyuq juk testigowan
jamunku. Ñawpataqa, sapa juk parlarikunku.
25. 21
Qhipanpitaq iskaynin riqsiqkuna20 rimarinku.
Mana ancha ch’uwanchayta atikuptinqa kuraqkuna
imayna kananta chayri imaynamanta jallp’a t’aqasqa
kananpaq kamachirparinku. Jinapi, kuraqkuna chanta
ch’ampaypi kaqkuna jallp’ata qhawaq rinku. Chaypitaq,
khuskanmanta mojonkunata churaranku.
Ch’ampay ch’uwanchay qallariynin
Kaypiqa Tata Sombra sutiyuq kuraq, kayjinamanta
qallarin:
Bueno, Tatakuna.
Allin p’unchay kachun
tukuy qamkunapaq…
ichá demandado,
demandante jallp’asmanta
ichá jamurqanku.
Maypichus qamkuna
pasaykunakusqankichik,
Tata Sombra tantakuyta thatkichin
ñin. Sumaqmanta pero,
nitaq ni wakiyanakuspa nitaq tratanakuspa21.
Entonces, sumaqmanta arreglaychik…
Chaymantaqa, Tata Sombra, “jallp’anman
suchuykuchikuqta”22, mañarin: “A ver ¡tata Celso,
parlariwaq! ¿Imaynataq kachkan?”.
20 Reqsiqkuna ‘Testigos’.
21 Tratay. En quechua se utiliza con el significado de ‘Maltratarse, discutir’.
22 “Jallp’anman suchuykuchikuqta”. Tata Celso es el afectado.
26. 22
Licenciamanta Tata Santísimo, Tata Rey23.
Maypichus jallp’amanta juk problema kachkan,
¿no? Maypichus ñuqapta karqa juk jallp’itay
chaymanta pasaykamuwas[pa] llamk’arqapuwasqa.
Chaymanta qamkunaman willakurqayku,
demandakurqayku, qamkuna parlachinawaykichipaq
Pichá llamk’arqapuwan chayta. Kunan, ¡chay
jallp’ayta mana pierdeymanchu! Kunan kaypi
chay jallp’aymanta solucionayta munani
Jallp’itasniy karqa, kunan mana chay rumisitusniypis
kanchu, nitaq chay ñawpaqta ñuqa llamk’akurqani
kanchu. Kunanqa vueltamanta
llamk’arqapullawantaq. Chay, ñuqapta kachkan
demandakusqay kay juzgadopi parlanaykupaq.
Jallp’aymanta o maypichus ñuqapta karqa
jallp’ay unaymantapacha, awiluymantapacha
jallp’an kasqa, chayta llamk’arqapuwasqa. Chayta
ñini Tata Autoridades.
Ajinamanta tata Celsoqa kuraqkunaman, chanta
Tata Reyman willarikun. Pay parlanankamataq,
manamin pipis ima simillatapis rimanchu, astawanpis
ch’inllamanta tukuy uyaririnku.
Chaymantataq, Tata Sombra, tata Joséman (ch’ampay
ruwaqtañataq) tapurin:
23 Ayllukunapiqa sinch’i atiyniyuqpuni kaykunata juqhariyqa, paykunamin Kuraqkunamanta
aswan patapi kasqankuqa yuyasqa kanku. Tiene gran importancia levantar o referirse a
estos símbolos en los Ayllus puesto que se consideran más importantes que las autoridades
mismas.
27. 23
Bueno, ¿chhiqachu Tata José? ¿Imaynataq
chay a ver, imayna condicionmanta qampis
llamk’arqunki? Mana atisunmanchu ajina
jallp’itasta llamk’arquytaqa, í?
Ñawpaqtaqa, ¿imataq chayjinata ruwanaykita
tanqarqasunki?, ñisparaq tapurin. Chantapis ¿chhiqachu
chayjina ruwasqayki?, ñillantaq. Chaymantaqa, tata
José (ch’ampaq ruwaq) kayjinamanta parlarillantaq:
Bueno Tatakuna, primer lugar qamkunapaq
muy buenos días kachun. Tata Sombra,
jinataq Tata Rey, Tata Santísimo. Arí, pero
chayqa ñuqaptapuni. ¡Llulla!, ¡llulla kay
runaqa! ¡Jinapuni! Pay ajinallapipuni jallp’ata
qhichuyta yachan. Kunan, mana ñuqaqa
qhichuchikusaqchu, ñuqaptapuni chay jallp’a.
Kunanqa ña juk lugar llamk’asqaña kachkan.
Chay ladunpi, chay uranmanta juk kancha
churasqa kachkan, machuypata, awiluypata
kasqa chay, unay tiempo kasqa chay. Chayta
kunan pay “ñuqapta”, ñispa dueñochakuchkan,
“¡llulla!”. Mana pay ñuqata atipawanmanchu,
jinapuni. Ajina, mana chayqa kanmanchu,
mana chaytaqa kachariymanchu, ni capaz
mana kacharisaqchu. Chayta, ñuqa sut’inta
parlani. Chayqa, kaypi Tata Santísimoman, Tata
Sombraman willarichkani.
Jinamantataq, Tata Sombra yachanña puraq paykunapta
kasqanta ñisqankuta. Jina kaptinqa ch’uwanchayqa
28. 24
mana jasachu24 kanayachkan. Jinapis watiqmanta tata
Celso (jallp’a qhichuchikuqta) parlarichillantaq:
Maypichus chayqa, payqa “ñuqapta” ñichkan,
mana jinachu. Maypichus kanchitay, unaymanta
tataypata chay kancha karqa, awiluypata, niraq
tataypatapischu. Awiluypata, astawan tataypa
tatanpata. Pero kunanqa chayta “ñuqapta”
ñichkan. En vez que kunanqa patanpi juk wasita
ruwaykullanñataq chay pata cantoman. Ñuqa
nipunipis chayta dejasaqchu, ñawpaqtaña ñuqa
chimpay munarqani luqhiyta25 munarqani chay
wasita, pero kunan, “chantaqa autoridadmanraq
willasaq”, ñispa. Hasta el momento ma ñuqa
imata[pi]s t’uqpiniraqchu. Pero kunanqa kayta
suyarqani, imaynatachus kaypi solucionasaqku
chayta. Chayqa ñuqaptapuni. Ni ñuqa chayta
kacharisaqpunichu. Sut’icha ñiwanqapis,
ima ñiwanqapis. Hasta el momento juk
achkhamanta maqaspa kunan cojo kachkani tal
vez. Pay “ñuqapta” ñichkan. Mana. Ñuqapta
chay wasiy cantopi jallp’ay, “¡ñuqapta
chay!” Chayta, Tata Autoridades ñuqa nipuni
kacharisaqchu chayta, aunque ¡“ñuqapta”,
ñichunpis!, Ñuqa, nipuni kacharisaqchu
chayta. Tiyan papeles hasta el momento, hasta
kunitanpis kachkan testigos, maymantachus
jallp’ay karqa, chayta.
24 Jasa ‘Fácil’.
25 Luqhiy ‘Derrumbar’.
29. 25
Unay tatakunap jallp’an kasqanta rimarin
chayraykutaq paypatapuni kasqanta ñin. Juk chiqanpi
kuraqkunamanraq willay munasqanta ñin. Chayqa
sinch’i atiyniyuq imaptinchus mana paypa makinwanqa
chay ch’ampaytaqa ch’uwancharpayta munarqachu,
astawanpis kuraqkunap ch’uwanchanankuta suyaspa
paykunaman willarqa. Jinapis ima kaptinpis mana
kacharinanta ñin. Chaymanjinataqri, tata José
kayjinamata kutichillantaq:
Bueno Tatakuna. Entonces, pay: “ñuqaptapuni,
testigosniypis, documentoypis, papelniypis
kachkan”, ñin. “¡Llulla!”. Ñuqaptapis kallantaq
a testigoy. May tiempomantachus ñuqata chaypi
chay llamk’anay karqa chay, chay patanman
wasiy. Entonces, chay ¿manachu chay lugarta
jap’inman? Jap’in. Capaz, mana ñuqa chayta
saqisaqchu, tatasniy. ¿Imarayku? ¿Maymanta
pay jallp’ata yapamunqa? ¿Imananqataq pay
jallp’ayta qhichunawanpaq? ¡Mikhusqay,
ñuqapta chay jallp’ay! Chaypi tarpunay, chay
tukuy, chantapis pasto kanchay. Chaypi animales
tukuy imay mikhunku. Chaypi wakapis mikhun.
Mana ñuqa chayta Tata Santísimoy, Tata Sombra,
Tata Autorirad, ¡mana ñuqa kacharisaqchu!
Ñuqaptapis kallantaq á testigoy. Entonces,
munaptinqa testigopura parlarisaqku á. Paypis
“papelniy kan”, ñin. “Ñuqaptapis kayqa”
kallantaq. Entonces, puraq con documentos
y testigos; pero papelesqa tumpa llullapis
tiyan. Entonces, chaypaq kunitan responsables
kachkan testigos. Chayta ñuqa yachay munani.
30. 26
Ni capaz Tatay. ¿Ima jallp’ayki qampata kanman?
¡¿Ima jallp’ayki?! Ñuqapta ¡jallp’ay llamk’anay,
carajo!
Jinamantataq, maqanakuyman yaykuspajinanku.
Puraqmanta sayaykamunku. Chaypi maqallawan wakin
kutikunaqa ch’uwanchasqanku qhawakunayan. Jinapis
kuraq kaspaqa chicoteta juqharikuspataq puraqta
ch’inyarachin. Chaymantataq, kuraqqa puraqta
ñillantaq:
Qamkuna kaypi parlanaykichik tiyan, mana jina
wakiyanakuspa nitaq maqanakuspa. Ma ñuqayku
kaypi… kaypiqa Santísimoman willana tiyan.
Mana ñuqayku maqanakuqta munaykuchu.
Chaywanpis, José (ch’ampay ruwaqqa) watiqmanta
sayaririnraq:
¡Carajo lluqalla y mierda… ma kacharisaqchu
chay jallp’ayta carajo! Ma kacharisaqchu…¿Ima
qam kasqanki? ¡carajo!
Celso kutichillantaq: “Sut’i yachakusun, ¡carajo!”
Chayta uyarispa, tata José kayjinallapi kutichillantaq:
“¡Ya está carajo!, ¡qukusun a carajo!”
Phiñasqallataq tata Celso ñirqa: “¡Ama[pi]s
arreglanachu carajo!”
Puraqmanta kallpa jamun. Mana mayqinpis sunqunta
tiyaykuchinchu. Kayjina simikuna chanta maqanakuy
yuyayqa tukuy llaqtakunapi tiyan. Wakin llaqtakunapiqa
31. 27
kikin kuraqkunapis kayman tanqayta yachanku.
Kaytaq mana tukuy ayllu llaqtakunaqa k’achamanta
kawsakusqankuta qhawachin. Mana wiphalamanjinachu
kawsanku. Astawanpis saqra sunquyuq runapis
kallantaq.
Tata Kuraka rimallantaq:
Bueno. Entonces, qamkunaqa makiwan…
Makiqa mana imata ruwanchu. Kaypiqa, Tata
Santísimoman willachkankichik, mana kayqa ni
aqha wasichu, ni trago wasichu kaypi makiwan
ima arreglanaykichikpa á.
Testigokuna parlanku
Celsop testigon parlan:
Licenciaykimanta Tata Sombra. Demandante
demandado kaypi kachkanku. Tukuypaq allin
p’unchay. Buenos días, ári. Kay jallp’amanta
phiñanakuchkanku kay tatakuna. Pero,
ñawpaqtaña arreglananku karqa paykuna.
Qhawanakullanku jukpis jukpis llamk’aqta, ¿í?
Ñuqamanpis tatáy willawaq; “sut’isitu tiñi26
karqa chay chawpisitumanta”. Kunan, chayta
jaqay tata José chhuqarqamusqa.
Pay pero jinapuni. Runap jallp’anta tiñistaqa
voltearqullanpuni, kunanpis chantachá ma
kachariy munachkanchu á. Entonces, chayqa
yachasqalla,¿í?, makiwan ima sujetarquy
chaylla, sut’ichá ñuqatapis maqawanqa. Ñuqa
26 Tiñi ‘Colindancia, división de terrenos’.
32. 28
aclarasaq verdadta,¿í? Entonces, chay wasin
chiruman chay tata Celsoptaqa paypatapuni
chay karqa. Papitata ima puquchin, chay
cebaditata ima t’akakun, pero Joseptaqa
jaqay chirunmanqa quinuallata tatan tarpurqa.
Chaymanta, qhipamanqa astawan kay chiruman,
kay chiruman suchurqamun Celsop llamk’ananta
tukurquchimun ári kunanqa.
Tata Josép testigonñataq parlarillantaq:
Bueno Tata autoridades, mayqinkunachus kaypi
kachkanchik. Ajina ch’ampaykuna jamun.
Yachasqaymanjina, maypichus ñuqaptapis
awiluy willawaq, ¿no? Paypap awilunwan, tata
Josép awilunwan, paykuna “chayta rikuni”
ñin, í? Paypa (Josép tatan) llamk’asqanta
yachasqa. Awiluy ñiwan: “paypatapuni, jukpata
ma karqachu”. Entonces, pay kallpallawan
qhichuy munachkan demandaspa ima.
“Ma paypata imanpis karqachu”, ajinata
willawarqa. Chaymanta, pay llamk’an, mana
imapis karqachu. No sé, macharisqapichusjina
paykuna chaykunata yuyarickanku, pero Tata
Autoridades, chayqa mana walliqchu kanman.
Entonces, kunan “papeles” ñichkanku.
Papelesqa unay tiempo yachanchikjina,
papelesqa maymantapis rikhurillan. Entonces,
kaypiqa mana papelesta valechisunmanchu.
Tata Autoridad, qam kanki kaypi, ¡arreglay!
Qam chaypaq kachkanki máxima Autoridad.
Mana kaypiqa ñuqapis testigon kaspaqa jukman
sayakusaqchu, sinoqa pay lo que es verdadta
33. 29
aclaranay tiyan paypatapuni kasqanta. Awiluypis
ñiwarqa, tataypis, “que mana jukpata iman
chaypi kasqanta, ¿í?” Qhasimanakaqmanta
jukmata qhichuchkan jallp’ata.
Chaymantaqa, ch’ampayniyuq kaqkuna parlarillankutaq.
Tata Celso ajinamanta qallarin:
Kaypiqa, Tata Sombra, ñuqaptaqa wasiyqa
unaymantapacha. Tal vez kunanqa
caprichowanjinalla ruwaykun chay wasitaqa.
Chaymanta, tata José rimallantaq: “A, ¡llullakuckanki
á, llullakuchkanki lluqalla carajo, llulla carajo!”
Ajinamanta tata Celso ñin:
Ñuqaptaqa ñawpaqmatapacha chaypi wasiy,
casi treinta años, más de treinta años wasiy.
Qampataqa juk watita recién sayachkan.…
Ajina Tata Sombra, kaypiqa ñawpaq
awiluymantapacha wasiy ñuqapta kachkan.
Wasiymanta aswan jawaman mayk’aqta
jap’inan tiyan wasiy. Paypataqa ni juk watapis,
watajinallaraq sayachkan chay wasin.
Tata José kutichin: “¡Wasiy!”, “¡wasiy!” “¿Ima wasiyki?
¡Carajo, ñuqapta kaypi wasiy!”
Chaymantataq, tata Celso phiñasqamin ñin:
“Si ma solucionankichu kaypiqa sut’itachá
wañuchinakusaqkupis imanasaqkupis”.
Utqhayta tata José ñillantaq: “¡Sut’i a carajo!, ¡sut’i,
sut’i!”
34. 30
Chaymanta, Tata Sombraqa, kayjinamanta chay
ch’ampayta ch’uwanchayta, ñin:
Entonces, kaypiqa sut’i. Niraq jukpis allinta
mikhuchkasqankichikraqchu, nitaq jukpis allinta
mikhuchkasqankichikraqchu… Kayta, kunan
khuskanman partisunchik. Chaypi arreglo kanqa.
Ma kaykunata imaynapi ma arreglay atisunchu.
Alcaldetaq kikinta yanapamullantaq:
Solamanteqa mana enterota ñichkaykuchu,
khuskanmanta. Al centro qhawakuchun
munachunku, ama munachunku. Chaypi
kaykunaqa titi27 kanqanku sinoqa mana
atinqankuchu. Mayk’aqkamapis sigue
khaninakuy, khaninakuy allquwan misiwan
kasun. Ma walliqchu.
Tata Sombra rimallantaq:
¡Kayta directearpaychik! Jukpatapis kay
chiruman
jukpatapis
kay chiruman,
¡chaywan
solucionaykichik!
Sinuqa… mana
atikunqapunichu
ni imaynapi
solucionay.
Entonces,
¡kaytaqa
27 Titi ‘Quieto’.
35. 31
munaychik mana munaychik! Chhiqanchana
tiyan ñuqanchikpis, mana jinamanqa
kasunmanchu.
Alcalde rimallantaq:
De una vez, mana paykunap ñisqankuchu kanqa.
¡Maypichus kachkan chayta chhiqancharpaychik!
Ya, ¡chaywan jukpis jina kachun!, ¡jukpis jina
kachun, jallp’a patapi! Chayllapiña qhawamuna
astawan.
Tata Sombra rimallantaq:
Kaymanta rinanku tiyan mana
ch’aqwanankupaq. Chantataq chay cantospi
ch’aqwachkankuman chayjinallapi ima parapis
imapis tiyan, jinaqa ya. Entonces, kaymanta
de acuerdopi rinanku tiyan ambos. Ñuqa
ñiykichikña, khuskanmanta. Ni jukpata ni
jukpata ñisqaykichik kanqachu.
José rimallantaq:
Bueno, chayta ñuqa ñisaq: kay testigoypis ñin.
Juk chhikitanta cantitonpi quriymantaqchus juk
chhikitanta. Anchay laditonman, cantitonman,
chay kanman. Chayta munaptin arreglaykuman
mana munaptin mana arreglasaqkupunichu.
Chaymantaq Celsoqa mana kacharinanta, ñimullantaq:
“Mana kacharisaqchu”.
Jinapitaq José kutichimullantaq: “¡Manaraq Tatáy!
Kunitan mana. Kimsa watamanta jinaraq arreglasaqku”.
36. 32
Tata Sombra rimallantaq: “¡Mana, mana, mana! ¡Kaypi
arreglanaykichik tiyan de una vez!”
Alcalde nirqa: “Arreglana kaptin ñuqaykutaqa umaykuta
nanachinawayku tiyan. Mana chayqa mana.
José kutichin: “Bueno, juksitutawanraq
entienderqunakusaqku, ¿imanaykumantaq? Mana
entiendesaqkuchu á.
Ch’aqwanankama Josetaqa, Celso sayariytawan maqaq
chimparqamusqa.
Jinataq, tata José kutichin: “¡Ya carajo!”
Tata Celsopis ñillantaq: “¡Ya carajo!”
Chayta qhawaspa, Tata Sombra, tata Celsoman k’amin:
“¡Basta, basta, basta! ¡Chukuy chaypi! ¡Ya chuykuy
chaypi!”
Tata José mana ch’in kayta atispaqa, rimallantaq:
“¡Carajo mierda, yuqalla carajo!”
Alcalde kayjinamanta Tata Sombrataqa
yuyaychallantaq:
Qamkuna chutarpamuychik”28, “qhawachunku”.
Chaymanta, kaypi respetanakunqanku29
paykuna. Chaymanta, ¿mayman rinqanku
paykuna, ichari?
28 Chutay ‘Establecer la línea divisoria del terreno’.
29 Respetanakuy ‘Disculparse los unos con los otros’.
37. 33
Tata Celsop testigonpis kikillantataq ñin:
De una vez Tata Sombra, ¡qhawarqamuychik,
chutarpamuychik! Sombrawan Justiciawan,
ya! De una vez, waqachunkupis takichunkupis,
¿mayman rinqanku paykuna?
Chaymanta, tata Celso parlarillantaq:
Ñuqa ñiymanpuni paytaqa, maychus jallp’ita
kachkan, chaytaqa kutichipunawanpaq. Además,
kunan tiempoqa achkhaña runapis kachkanchik,
wawakunapis kachkankuña, chayqa yachasqalla.
Ñuqaqa chaysitutapuni, juk chhikitantachá ñuqa
saqiriymanpis, nipunipis. Ni juk chutuyutapis
allinta pierdeymanchu chaytaqa, Tata
Autoridades.
Chaypi Celso wawakunayuq kasqanta riqsichin.
Chaytaq sinch’i atiyniyuq kuraqkunapaqqa.
Achkha wawakunayuq juk ayllu kaspaqa achkha
mikhunatapunitaq mikhurinku. Chaypaq jallp’ata
mañakusqanta, t’ukuchin. Chakra runaqa achkha
wawayuq kaspaqa achkhitata llamk’akunanta,
chaywantaq watantinta wawakunataqa uywanapaq.
Chayta juk chhikanta jap’iqarispataq Celsoqa juk
chhikitanta kutirichipunanta mañan.
Tata José rimallantaq:
Bueno, “juk chhikitantachá quriwanman
ñiyman, ñuqa”, ñin. Bueno jina kaptinqa
qamkuna qhawarimuwaqchikchá, pero según
wasi chayman jap’inan tiyan.