Παρουσίαση προγράμματος Συναισθηματικής Αγωγής στο 1ο Συνέδριο Σχολικών Συμβούλων. Κόρινθος 2013.

1. Συναισθημάτων…αγωγή
Μπουρίκα Μαρία,
Νηπιαγωγός
Ξεφτέρη Ευδοκία,
Νηπιαγωγός
Κατερίνα Καζέλα, Σχολική
Σύμβουλος 56ης
περιφέρειας
Π.Α

2. Συναισθηματική αγωγή
Συναισθηματική αγωγή - ανάπτυξη
είναι μια σειρά ικανοτήτων που αποκτά το άτομο κατά
τη διάρκεια της ζωής του.
Η ικανότητα να αναγνωρίζει, να κατανοεί, να
εκφράζει τα δικά του συναισθήματα και των άλλων,
όπως επίσης η ικανότητα να ρυθμίζει τα
συναισθήματά του, δηλαδή να τα ελέγχει και να τα
ρυθμίζει ανάλογα με την κατάσταση στην οποία
βρίσκεται (Cohen, Onanaku, Clothier, & Poppe,
2005).

3. Συναίσθημα και προσχολική ηλικία
• Συναίσθημα είναι η ψυχική κατάσταση, θετική ή
αρνητική, που βιώνεται σε μια δεδομένη στιγμή, ως
αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης μεταξύ εσωτερικών ή
εξωτερικών ερεθισμάτων και αντίστοιχων αντιδράσεων
του ψυχοφυσικού οργανισμού (Gottman John, 2000).
• Οι πρώτες εμπειρίες που βιώνει το παιδί μπορούν να
συμβάλουν στο χτίσιμο μιας γερής βάσης, η οποία θα το
επηρεάσει στον τρόπο που θα ανταποκριθεί στον κόσμο
γύρω του για το υπόλοιπο της ζωής του (Cohen et al.,
2005).

4. Βασικά συναισθήματα… από τον
Paul Ekman
Θλίψη
Θυμός
Φόβος
Απόλαυση
(Χαρά)
Συναισθήματα

5. Προγράμματα συναισθηματικής ανάπτυξης
• Τα προγράμματα συναισθηματικής ανάπτυξης προάγουν
θετικές συμπεριφορές, βελτιώνουν τις προκοινωνικές
δεξιότητες, μειώνουν προβλήματα συμπεριφοράς και
συμβάλλουν στην καλύτερη ακαδημαϊκή επίδοση
(Joseph & Strain, 2003)
• Τα αποτελέσματα έδειξαν μείωση των αρνητικών
συναισθημάτων, βελτίωση στον έλεγχο του εαυτού τους και
στις δεξιότητες σχέσεων, προαγωγή κοινωνικών δεξιοτήτων
συμπεριφοράς, δεξιοτήτων επίλυσης προβλημάτων,
απόκτηση μεταγνωστικών δεξιοτήτων και ρύθμισης της
συμπεριφοράς.

6. Δείγμα του προγράμματος
• Στο πρόγραμμα συμμετείχαν 16 νήπια και 3 προνήπια
που φοιτούσαν στο 7ο
Νηπιαγωγείο Μεγάρων, Δυτικής
Αττικής κατά τη σχολική χρονιά 2012-2013.
• Παιδιά από διαφορετικά πολυπολιτισμικά πλαίσια, όπως
γηγενή, αλλοδαπά και παιδιά από χαμηλά κοινωνικο-
οικονομικά στρώματα.
• Το πρόγραμμα συναισθηματικής αγωγής ξεκίνησε τον
Ιανουάριο και διήρκησε μέχρι και το τέλος της σχολικής
χρονιάς.

7. Σκοπός του προγράμματος
• Σκοπός του προγράμματος ήταν η ανάπτυξη
των κοινωνικών και συναισθηματικών
δεξιοτήτων των παιδιών:
Να αναγνωρίζουν, να εκφράζουν, να κατανοούν
και να διαχειρίζονται τα συναισθήματα τους
Να αναπτύξουν ενσυναίσθηση
Να οριοθετούν τη συμπεριφορά τους
Να αναπτύξουν δεξιότητες επίλυσης
συγκρούσεων
Να αποδέχονται τη διαφορετικότητα

8. Βασικοί άξονες του προγράμματος
• Γνωριμία, εξοικείωση και αναγνώριση των
συναισθημάτων.
• Ανάπτυξη συνοχής της ομάδας
• Ανάπτυξη αυτογνωσίας, αυτοεκτίμησης και
εμπιστοσύνης μεταξύ των μελών
• Διαχείριση συναισθημάτων
• Ανάπτυξη αυτορρύθμισης και οριοθέτησης της
συμπεριφοράς
• Διαχείριση συγκρούσεων στο σχολικό
περιβάλλον.

9. Βασικές αρχές και μέθοδοι που
αξιοποιήθηκαν στο πρόγραμμα
Αρχές
• της Διαθεματικότητας
• της Βιωματικής Μάθησης
• της Ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας
• της Διαφοροποίησης της διδασκαλίας
• της Αξιοποίησης των Τεχνών στη διαδικασία της μάθησης:
 Λογοτεχνία-Ιστορίες, Παραμύθια, Ποίηση
 Εικαστικά: Ζωγραφική, Πίνακες ζωγραφικής,
 Θέατρο, Θεατρικό παιχνίδι, Δραματοποίηση, Παιχνίδια ρόλων
 Μουσική
• Ένταξη των ΤΠΕ στη μαθησιακή διαδικασία

10. Ενδεικτικές δραστηριότητες του
προγράμματος
• Ξεκινήσαμε με το παραμύθι «Η παλέτα
των συναισθημάτων», της Έρας Μουλάκη.

11. Παιχνίδι: Κυνήγι εικόνων
• Εικόνες της Συναισθηματικούλας με διαφορετικά συναισθήματα,
σκορπίστηκαν σε διάφορα σημεία της τάξης. Τα παιδιά χωρίστηκαν σε
ομάδες και κάθε ομάδα ανέλαβε να εντοπίσει τη Συναισθηματικούλα με ένα
συγκεκριμένο συναίσθημα.

12. Γράφουμε στον υπολογιστή
• Τα παιδιά γράφουν
στον ηλεκτρονικό
υπολογιστή τα
συναισθήματα
(ουσιαστικά και
μετοχές)
ΧΑΡΑ – ΧΑΡΟΥΜΕΝΗ
ΛΥΠΗ – ΛΥΠΗΜΕΝΗ
ΘΥΜΟΣ – ΘΥΜΩΜΕΝΗ
ΦΟΒΟΣ – ΦΟΒΙΣΜΕΝΗ
ΝΤΡΟΠΗ - ΝΤΡΟΠΙΑΣΜΕΝΗ

13. Πρόσωπο χωρίς συναισθήματα…
από τον Χουάν Μιρό
• Παρουσίαση του πίνακα του Μιρό. Παρατήρηση και
έκφραση σκέψεων, αποριών αναφορικά με το πρόσωπο
και τα συναισθήματα.

14. Επεξεργασία του πίνακα
Ανάδειξη ιδεών και απόψεων των παιδιών
για το τι πιστεύουν ότι απεικονίζεται στον πίνακα
΄
Τελική πρόταση: Άνθρωπος - Σχηματούλης
«Ένα μπαλόνι και ένας χαρταετός πετάνε.
Παίζουν, χοροπηδούν, τραγουδούν.
Ο χαρταετός φτιάχνει ένα μπαλόνι για να γίνει
άνθρωπος. Αντί για πόδια έχει σχοινί, αντί για
σώμα έχει σακούλα.
Ένα αστεράκι και ένα μπαλόνι παίζουν, κάνουν
τσουλήθρα.
Ένα μπαλόνι με σχοινί είναι δεμένο σε ένα
χαρτόνι.
Το αστέρι θέλει να παίξει και εκείνο με τις αχτίνες
του χαρταετού.
Ένα αστέρι χορεύει γιατί έχει βάλει ράδιο. Είναι
χαρούμενο.
Ένας χαρταετός, ένα μπαλόνι και ένας αστερίας
παίζουν ποδόσφαιρο».
«Ένα μπαλόνι και ένας χαρταετός πετάνε.
Παίζουν, χοροπηδούν, τραγουδούν.
Ο χαρταετός φτιάχνει ένα μπαλόνι για να γίνει
άνθρωπος. Αντί για πόδια έχει σχοινί, αντί για
σώμα έχει σακούλα.
Ένα αστεράκι και ένα μπαλόνι παίζουν, κάνουν
τσουλήθρα.
Ένα μπαλόνι με σχοινί είναι δεμένο σε ένα
χαρτόνι.
Το αστέρι θέλει να παίξει και εκείνο με τις αχτίνες
του χαρταετού.
Ένα αστέρι χορεύει γιατί έχει βάλει ράδιο. Είναι
χαρούμενο.
Ένας χαρταετός, ένα μπαλόνι και ένας αστερίας
παίζουν ποδόσφαιρο».

15. Τι νιώθει ο άνθρωπος – Σχηματούλης;
Τα παιδιά πρότειναν να βάλουν χαρακτηριστικά στο κενό
προσωπάκι του Σχηματούλη. Μοιράσαμε στα παιδιά
αντίγραφα του έργου και τους προτείναμε να
ζωγραφίσουν το πρόσωπο με όποιο συναίσθημα
ήθελαν.
Νιώθει λυπημένο γιατί δεν παίζει με κανέναν
φίλο του.
Νιώθει θυμό γιατί δεν έχει φίλους.
Νιώθει χαρά γιατί παίζει με το χαρταετό.
Νιώθει χαρά γιατί παίζει με τους φίλους του.
Νιώθει χαρά γιατί έγινε φίλος με το χαρταετό και
τον αστερούλη.

17. Χαρά - Λύπη
• Με έναυσμα το ποίημα «Χαρά και λύπη» της Ρ.
Δαμηλάκη, συζητήσαμε για το δίπτυχο Χαρά- Λύπη.
Δραστηριότητες
• Ψάχνω τι μου φέρνει
χαρά και λύπη. Αναφορές
σε πρόσωπα, ζώα,
αντικείμενα,
καταστάσεις, κλπ.
• Χαρουμενο-λυπημένες
πεταλούδες

18. • Παιχνίδι μουσικοκινητικό: «’Όταν η χαρά συνάντησε την
λύπη».
Χαρά Λύπη

19. Φόβος
• Παραμύθι: «Η Λελέκα σηκώνει κεφάλι»
του Α. Αρματά.
• Αξιοποίηση τεχνικής της κούκλας.
• Θεατρικό παιχνίδι: Οι φόβοι
μας σε ένα καπέλο.
• Ζωγραφίσαμε τους φόβους μας
σε ατομικό φύλλο εργασίας.
Ενδεικτική ζωγραφιά

20. • Φτιάξαμε τη «Σούπα των φόβων μας».
Δραματοποίηση - Θεατρικό παιχνίδι - Υπόδυση ρόλων
«Φόβους ρίχνω στο τσουκάλι και χορεύω γύρω γύρω- παίρνω ένα
μακρύ κουτάλι και τους φίλους μου τριγύρω. Ρίχνω αλάτι και πιπέρι,
τραγουδάμε και γελάμε, θα τους φάω το μεσημέρι, τι ωραία που
περνάμε!»

21. Θυμός
• Παραμύθι «Ο μεγάλος θυμός»
του M. d’ Allance.
(σε ηλεκτρονική μορφή)
• Ομαδική εργασία – Ζωγραφική

22. • Φτιάξαμε το δικό μας «Δέντρο του θυμού»

23. Δραστηριότητα με υπολογιστή
• Αναζητήσαμε στο διαδίκτυο, μαζί με τα παιδιά, πίνακες
με θέμα το θυμό και καταλήξαμε στον πίνακα του Κλέε
«Γάτος και πουλί».
• Χρησιμοποιήσαμε το πρόγραμμα jigsawpuzzle, για να
δημιουργήσουμε το παζλ από τον πίνακα.

24. Αναπαραγωγή πινάκων…

25. Εγώ & Αυτοεκτίμηση
• Παραμύθι: «Βαρέθηκα να είμαι ιπποπόταμος» του Π. Κορνιέλ .
• Αξιοποίηση τεχνικής κουκλοθέατρου (ελέφαντας, πάπια, αερόστατο,
πουλί).
• Ζητήσαμε από τα παιδιά να προσπαθήσουν να μπουν στη θέση των
ζώων και να σκεφτούν αν υπάρχει κάτι που δεν τους αρέσει στην
εμφάνισή τους. Εντοπισμός θετικών χαρακτηριστικών.
• Ενδεικτική ζωγραφιά

26. Οι παλάμες
των θετικών
χαρακτηριστικών
Συνεργασία με γονείς

27. Τεχνική τόνωσης του
αυτοσυναισθήματος, αυτοεκτίμησης
Το μπλουζάκι των όμορφων συναισθημάτων: ένα μπλουζάκι, το
οποίο φτιάξαμε μαζί με τα παιδιά με σκοπό να το φοράνε όποτε
δε νιώθουν καλά για να τους δίνει δύναμη. Ο ήλιος έχει πέντε
ακτίνες, σε κάθε μία εκ των οποίων έχει γραφτεί από τα παιδιά,
κάτι όμορφο που νιώθουν.

28. Φιλία
• Παραμύθι: «Ένας για όλους
και όλοι για έναν», του Β. Weninger.
Ενδεικτική ζωγραφιά
• Συνταγή της φιλίας.

29. • Η αλυσίδα της φιλίας
• Τραγούδι της φιλίας.
• Βραχιολάκι της φιλίας.
• Παιχνίδι: Καθοδήγησέ με φίλε.

30. Αγάπη
Επεξεργασία μέσα από έργα τέχνης.
Παραμύθι:
«Το δέντρο που έδινε»
του Σ. Σίλβερστάιν.
Δραστηριότητες
• Το κουτί της αγάπης
• Ο κύκλος της αγάπης
• Χρωματίζουμε την αγάπη

31. Τα έργα τέχνης… αποκαλύπτουν
συναισθήματα
Μαζί με τα παιδιά
αναζητήσαμε στο διαδίκτυο
εικόνες και πίνακες που
δείχνουν διάφορα
συναισθήματα. Ορισμένους
πίνακες τους εκτυπώσαμε και
άλλοι, με τη βοήθεια μας,
έγιναν βιντεάκι στο πρόγραμμα
windows movie maker. Είδαμε
το βιντεάκι και τα παιδιά
θέλησαν να αναπαραγάγουν
κάποιους πίνακες με
ζωγραφική.

32. Πίνακας Αναφοράς Συναισθημάτων

33. Διαφορετικότητα
• Παραμύθι: «Καλημέρα φίλε»
της Φ. Νικολούδη.
1. Ζωγραφική
2. Παιχνίδια:
• Γάλα με κακάο
• Το γάλα συναντάει και άλλους
φίλους
• Μπερδεύουμε τα χρώματα

34. Συγκρούσεις
• Βιβλίο: «Τα χέρια δεν είναι
για να δέρνουμε», του Μ.Αγκάσι.
• Φτιάξαμε την ομαδική εργασία
«Τα χέρια δεν είναι για να
δέρνουμε αλλά…»:
• για να χαιρετάμε
• για να παίζουμε
• για να αγαπάμε
• για να ζωγραφίζουμε
• για να χαϊδεύουμε
• για να φροντίζουμε
• για να τα κουνάμε
• για να αγκαλιάζουμε.

35. Τεχνική Ηρεμίας – Τεχνική της χελώνας
• Δραστηριότητα
Δείξαμε στα παιδιά την
εικόνα…
Κάναμε ερωτήσεις ανοικτού
τύπου στα παιδιά
και τους θέσαμε
τον προβληματισμό
«Τι μπορεί να
έχει συμβεί στη
χελωνίτσα;».

36. • Το σενάριο που δημιουργήθηκε…

37. Επίσκεψη στο Παιδικό Μουσείο
Συναισθημάτων

38. Αξιολόγηση του προγράμματος
• Τύποι αξιολόγησης:
• Αρχική Αξιολόγηση: Ανάδειξη των ιδεών, απόψεων των παιδιών
αναφορικά με τα συναισθήματα
• Μέθοδοι και τεχνικές:
 Καταιγισμός ιδεών
 Ιχνογράφημα
 Επίδειξη εικόνων
 Αφήγηση περιστατικών ή ιστοριών
• Διαμορφωτική Αξιολόγηση: σε όλη τη διάρκεια του προγράμματος
• Μέθοδοι και Τεχνικές:
 Συζήτηση στην ομάδα
 Βιντεοσκοπημένες δράσεις
 Φωτογραφικό υλικό
 Συστηματική Παρατήρηση

39. Τελική αξιολόγηση
1. Αξιολόγηση μαθησιακών στόχων
• Μέθοδοι και Τεχνικές:
Δραστηριότητες για την αξιοποίηση των
γνώσεων
 Συστηματική Παρατήρηση: Φύλλα
παρατήρησης, Ημερολόγιο Νηπιαγωγού
Φάκελοι αξιολόγησης Portfolio
Χρήση σεναρίων και μελετών
περιπτώσεων

40. Αναγνώριση συναισθημάτων
Τα παιδιά κλήθηκαν να φτιάξουν με πλαστελίνη σε
πλαστικοποιημένες καρτέλες τα χαρακτηριστικά παιδικών
πορτρέτων σε διαφορετικές συναισθηματικές καταστάσεις, να
αναγνωρίσουν το συναίσθημα και να περιγράψουν καταστάσεις
που τους προκαλούν ανάλογα συναισθήματα.

41. Ρολόι συναισθημάτων: Πρόκειται για μία κατασκευή, η οποία
δουλεύτηκε μέχρι και το τέλος της χρονιάς. Με πρωτοβουλία των
παιδιών έγινε μία καθημερινή ρουτίνα.

42. Συστηματική Παρατήρηση: Φύλλα παρατήρησης
και Ημερολόγιο Νηπιαγωγού
• Υιοθέτηση συμπεριφορών κοινωνικά αποδεκτών
• Μείωση των περιπτώσεων σύγκρουσης και αξιοποίηση
των τεχνικών επίλυσης συγκρούσεων όπως
ειρηνοποιός, αναπλαισίωση προβλήματος
• Βελτίωση των σχέσεων μεταξύ των παιδιών
• Ανάκληση των γνώσεων που απόκτησαν για
αντιμετώπιση νέων καταστάσεων
• Μείωση διεκδικητικής στάσης κατά την ανάληψη των
ρόλων στα παιχνίδια, διάθεση συνεργασίας,
κατανόησης και εξοικείωση σε θέματα ενσυναίσθησης
• Βελτίωση των κοινωνικών τους δεξιοτήτων,
επικοινωνίας και συνεργασίας
• Ανάπτυξη της δημιουργικότητας και φαντασίας των
παιδιών με την κατάθεση καινοτόμων και πρωτότυπων
ιδεών που αφορούσαν τεχνικές αντιμετώπισης και
διαχείρισης των συναισθημάτων τους.

43. 2. Αξιολόγηση της μαθησιακής διαδικασίας
Συζητήσεις με τα παιδιά και τους γονείς
• Ιδιαίτερο ενδιαφέρον των παιδιών για το θέμα
• Έκφραση επιθυμίας για επανάληψη δραστηριοτήτων με την
αξιοποίηση των τεχνών – λογοτεχνία – θέατρο.
• Ανάπτυξη δεξιοτήτων αυτοαξιολόγησης και δεξιοτήτων επίλυσης
συγκρούσεων Χαρακτηριστικές δηλώσεις των παιδιών: «όταν
τσακωνόμασταν με άλλα παιδιά μπορεί να φώναζα και να ήθελα και
να τα χτυπήσω..(τώρα τι κάνεις;) τώρα φωνάζω τον ειρηνοποιό ή
αρχίζω να του μιλώ πιο ήσυχα», «άμα θυμώνω ξέρω τι να κάνω
τώρα, θα μετράω ως το δέκα πριν φωνάξω», «θα πετάω το θυμό
μου στη θάλασσα να τον πάρει το κύμα», κλπ.
• Γονείς: Ευχαριστημένοι από τις αλλαγές που παρατήρησαν στα
παιδιά τους επισημαίνοντας την ανάπτυξη δεξιοτήτων συνεργασίας,
αποδοχής και διαχείρισης των συναισθημάτων τους

44. Συμπεράσματα
• Τα αποτελέσματα που προέκυψαν από την
αξιολόγηση ήταν ιδιαίτερα ενθαρρυντικά
καθώς όλοι οι εμπλεκόμενοι εκφράστηκαν
θετικά για την έκβαση του προγράμματος.
• Θετική επίδραση του προγράμματος στην
ανάπτυξη των κοινωνικών σχέσεων μεταξύ
των παιδιών, στη μείωση των συγκρούσεων
και στη διαχείριση δύσκολων καταστάσεων
και κρίσεων στο σχολικό περιβάλλον

45. Συμπεράσματα
• Η αξιολόγηση προγραμμάτων που αφορούν
στάσεις και συμπεριφορές δεν είναι μια εύκολη
υπόθεση. Δε θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι
το πρόγραμμα αυτό κατάφερε να δημιουργήσει
παιδιά συναισθηματικά επαρκή ή συναισθηματικά
υγιή, ή ότι τα παιδιά αυτά θα συνεχίσουν να έχουν
αυτή τη συμπεριφορά στη μετέπειτα ζωή τους.
• Μπορούμε όμως να πούμε ότι η προσπάθεια αυτή
αποτελεί ένα σημαντικό βήμα που θα πρέπει να
έχει συνέχεια για να γίνει αυτή η στάση, αυτή η
συμπεριφορά,
τρόπος ζωής και αξία.

46. Τα μπαλόνια των συναισθημάτων
Η ομάδα μας