1. TRANTSIZIOA ETA DEMOKRAZIA HEGO
EUSKAL HERRIAN ETA ESPAINIAN
1. TRANTSIZIO POLITIKOA
– HASIERA ETA TRANTSIZIO POLITIKOA (1975-1977)
– 1978KO KONSTITUZIOA
– DEMOKRAZIAREN BILAKAERA, LEGEGINTZALDIAK
2. TRANTSIZIOA ETA DEMOKRAZIA HEGO EH-n
1. FRANCOREN HERIOTZAREN ONDORENGO EGOERA
2. GERNIKAKO ESTATUTUA ETA NAFARROAKO FORUAREN
HOBEKUNTZA
3. GOGORKERIA ETA BIZIKIDETZAREN NORMALIZAZIORAKO
ARAZOAK.
4. EUSKAL EKONOMIA TRANTSIZIO GARAIAN
5. GIZARTE ETA POLITIKA MUGIMENDU ZAHARRAK ETA
BERRIAK
6. XX MENDEAREN AZKEN LAURDENEKO KULTURA. 1
2. 1. TRANTSIZIO POLITIKOA
• Honela deituriko prozesu politikoa baloratzeko orduan –ohi
legez-, iritzi asko eta askotan kontrajarriak daude Espainian eta
areago hego Euskal Herrian. Horren adibide:
2. 399 orriko testua
Erreforma politiko adostua (?) izan zen: Gobernua eta
oposizioaren arteko etengabeko negoziazioa (?), Suarezek
gidatua. Ala saldukeria eta amore ematea? (“Gobernuak
eskuak libre ... ez egitea onartu zuen”)
3. 400 orriko testua
“Prozesuaren originaltasunak ... erregimen autoritario (?) ...
iritzi publikoan.”; “... oposizio historikoak ... asmatu zuen...”:
miresmena eta ontzat jotzea.
Bien arteko adostasuna:
Suarezek gidaturiko ERREFORMA izan zen.
– Jose Luis Arangurenen iritzia (filosofoa): funtsean, ezer ez
aldatzeko ahalegina. 2
3. • TRANTSIZIO POLITIKOA
1.1 HASIERA ETA TRANTSIZIO POLITIKOA (1975-77)
• Franco hiltzeko orduan ezbaigarritasuna nagusi da
etorkizunaren inguruan: Carrero Blanco hila, nazioartean
gaitzetsia, barne ezadostasunak erregimeneko familia politikoen
artean... Zer bide hartu?
• Franco fisikoki hil baino lehenago Arias Navarro
(gobernuburua) erreforma saio txiki-txikiak egiten saiatu zen
baina ezta hori ere, zerbait aldatzea beharrezkoa zela bistakoa
zen arren
3. Jarraitasunaren aldeko ahaleginak
• Erregimenak abian jarri zuen ondorengotza mekanismoa:
azaroan Joan Karlos Borbongoa errege izendatu Gorte
frankistetan. Honek erregimenaren printzipioekiko
leialtasuna zin egin zuen eta Arias Navarro berretsi karguan.
3
4. • Xede nagusi bat: “antes roja que rota”, Espainiaren zatikatzea
eragoztea. (1. agiria: “aberria“estatuaren batasuna”, “sakratua”)
• Igeri egin behar. Bi ur-isuri eta monarkia bera jokuan:
• Ejerzitoa-frankismoaren bunkerra. Bera hauexek jarria.
• Oposizio osoa eta iritzi publikoa: demokrazia eske.
Monarkia herriak zilegiztatu behar.
• Erdibidea baina a-koei sinestarazten funtsean ezer ez zela
aldatua ezta aldatuko ere.
• 76ko apirilean, oposizioa elkartu –Platajunta- eta
erregimenarekiko haustura eskatzen zuen gobernuaren sasi-
erreformak gogor kritikatuz. Eskaera nagusiak:
Amnistia
Autonomia Erkidegoen Estatua osatzea
Demokrazia iristeko prozesu konstituzionala abiatzea
Gaitzetsi diktaduratik eratorriko monarkia
Hauexek herrian oihartzun handia. Matxinada giroa nagusitu.
Arias Navarrok dimisioa eman zuen uztailean. 4
5. 112 Erreforma goitik hasita.
• Erregeak Adolfo Suarez falangista gaztea aukeratu zuen
presidente berria. Oposizioak gaitzetsi: atzerapausua. Honek
erreforma prozesu bati ekin zion. (Aranguren: 25. orri)
• Suarezek ere, erregearen antzera bi ur-isuri artean: ejerzitoa eta
erregimenaren gogorrak (aldaketarik ez: 3.ag) ----- oposizioko
(oraindik legeztatu barik) indarren eskakizunak (aldaketak).
Biekin negoziatu behar. Emaitza: Erreforma Politikoko
Legearen onespena azkeneko Gorte frankistetan: herri
borondatean (?)-Aranguren 148. orri - sufragio unibertsala-
funtsa izango zuen egitura martxan.
• Horren ostean herri-galdeketa –erreferenduma-:
• Oposizioko erradikalak haustura eskatu: kontra.
• EAJk abstentzioa
• Bunker frankistak aldaketarik ez: kontra.
%77ko parte hartzea; %94 alde. (HEH abstentzio
bikoitza)
Erregimena barnetik (Erregea, Gobernuburua, gorte 5
frankistak) itxuran desegin bidean. Zelan baina?
6. 113 Negoziazioak oposizioarekin
• Oposizio moderatua (prozesua onartu) izan zutenekin
gobernuak negoziazio prozesu bat ireki. Emaitza: amnistia
zabalago, elkarte-askatasuna ugaritu. Baina: legez kanpo ezker
muturreko alderdiak, PCE eta Alderdi Karlista.
• Atocha-ko abokatuen hilketaren ostean, eta komunisten jarrera
moderatuagoa ikusita 1977ko apirilean PCE legeztatu,
arriskua hartuz (ejerzitoaren erabateko oposizioa)
114 Hauteskundeetarako prestaketa lanak eta
prozesua
• 1977ko ekainean hauteskundeak. Alderdi historikoak ( EAJ,
PSOE, PCE ...) eta beste batzuk berriak (UCD, AP...) parte hartu
zuten.
• Suarezek makineria administratibo-propagandistiko osoa abian
jarri zuen bere alderdiaren alde zentro politikoa –itxuran-
bereganatu nahian.
• Senatua (erdi organikoa) eta Kongresua aukeratu D`Hont
sistema aplikatuz: alderdi txikiak desagerarazi eta nagusiak6
7. • Abertzaleen artean, Euskadin, EAJk 8 eta EE 1. HBk
parterik ez.
115 Testuinguru ekonomikoa
• 75-78 tarte honetan krisi garaia gailendu zen munduan eta baita
Espainian ere. Ondorioz, lan gatazka ugari, inflazio eta
langabezi handia, grebak.
• Neurri egokiak behar ziren baina:
arazo politikoak-----arazo ekonomikoak elkarrelikatzea
116 Moncloako hitzarmenak
• Gobernuak eskatuta, “krisi ekonomikoari aurre egin ahal
izateko” Moncloako Hitzarmenak” (1977) sinatu zituzten
alderdi, sindikatu eta enpresaburu elkarte nagusietako
ordezkariek:
• Sindikatuek onartu soldatak jaistea inflazioaren azpitik
• Gobernuak: gizarte zerbitzu gehaigo, zerga erreforma,
inbertsio publikoetarako plan bat...
1a bete zen. Besteetan aurreratzeko 10 urtek igaro behar7 izan
zuten
8. • TRANTSIZIO POLITIKOA
1.2 1978ko KONSTITUZIOA
• Egoeraren erronka nagusiak:
• Krisi ekonomikoa (saiatu Moncloako Hitzarmenen bidez)
• Demokrazia bat funtsatuko zuen prozesu konstituzionala
abiatzea
• Eskakizun autonomistak, independentistak –zailena-
2. Konstituzioaren testua
• Konstituzioa egiteko, Legebiltzar berria ordezkatzen zuen (?)
konstituzio batzorde bat eratu zen: UCD 3, PSOE 1, PCE1,
Katalanistak 1, AP 1. Baten batek ikusi ditu hemendik eskaldun
bat?. Frankistaren bat?
• Urtebeteko prozesu korapilotsu eta zaila burutu ostean 1978ko
uztailean Legebiltzarrak onartu egin zuen azken testua.
Abenduan herri-galdeketa (erreferenduma) egin zen:
baiezkoa nagusi nabarmen: ph %67---bai %90 8
9. • HEHn bestelako emaitza. Abstentzioa % 54koa. Zergatia?
• Azkenik erregeak zin egin zuen abenduaren 27an.
Ezaugarri nagusiak:
• Erlijio askatasuna, Eliza katolikoari garrantzia aitortzen dion
arren.
• Eskubide eta askatasun aitorpen zabala, Giza Eskubideen
Adierazpen Unibertsalean oinarrituta. (10. ar)
• Sistema politiko berrria Monarkia Parlamentario (1.3) gisa
definitua
• Hiru botere klasikoen banaketa zehazten da. Baita Epaimahai
Konstituzionala eta Arartekoak
• Estatuaren deszentralizazioa: aukera eskualdeei eta
nazionalitateei autonomiara iristeko (2.; 143. ; 151.ar)
• Espainiaren Nazio bakarraren lurralde batasun zatiezina
sakralizatu egiten da ( 2. ar) eta Indar Armatuak –ejerzitoa-
honen eta egitura konstituzional guztiaren bermatzaile gisa
definitzen dira. (8. ar)
9
10. • Gaztelania –derrigorrezkoa denontzat (3.ar)- ez diren
hizkuntzei errespetua eta babesa (3.3) - (UPN:museoa?) eta
litekeena ofizial izatea dagokion autonomian.
• Heredentzia eta jabetza pribatua eskubide. (33.ar)
• Enpresa askatasuna merkatu ekonomia barruan (38.ar)
(liberalismo-kapitalismoa eredu ekonomiko gisa gizarte
orientazioa duena -adib 41. eta 43, ar-).
• Espainarren arteko berdintasuna bereizkeriarik gabe (14. ar)
(ondorengotza mutilek?, erregea?)
6. Autonomien Estatua
• Katalan zein euskaldunen autogobernu eskaera etengabea
Konstituzioa idatzi baino lehen. Ondorioz testua bukatu aitzin:
• Suarez-ek bilera Tarradellas-ekin eta 77ko irailean
Generalitat berrezarri
• 78ko urtarrilean, aurreautonomia 3 probintzietan (“Eusko
Kontseilu Nagusia -“Consejo General Vasco”-)
10
11. • 1978an zehar Galizia, Katalunia eta HEHko hiru probintzietako
Autonomia Estatutuak prestatu ziren.
• 1979ko urrian erreferenduma. Baiezkoa nagusi baina abstentzio
handiak zilegitasuna ahuldu zien:
Katalunian %39tik gora
HEHko hiru probintzietan %40 –Bizkaian eta Gipuzkoan
ia % 60a-
• “Gernikako Estatutua” onarturik, erbesteko lehendakaria –
Jesus Maria Leizaola- itzuli hegoaldera jaurlaritza zaharra
desegin eta Eusko Jaurlaritza berriari bide eman zitzaion.
Garaikoetxea –nafar bat- izango zen EAEko lehendakaria.
• Gainerako eskualdeetarako autonomia proiektuak ere osatuz
joa ziren. Bi sarbide, lastertasun ezberdinekoak eratu ziren
ordea:
• 151.eko artikularen bidez. Arinago. Historikoak: EAE,
Katalunia, Galizia eta Andaluzia
11
• 143.eko artikuluaren bidez. Motelago. Gainerako guztiak.
12. • TRANTSIZIO POLITIKOA
1.3 DEMOKRAZIAREN BILAKAERA,
LEGEGINTZALDIAK
• Konstituzioa onartu ondoren berriz hauteskundeak: 1979ko
martxoan. Abstentzioa igo 11 puntu.
• Egoeraren ezaugarriak:
• Krisi ekonomikoa areagotu---lan eta gizarte gaztazkak
• GRAPO eta ETAren jardun gogorra: armadan eta
eskuinean ezinegona eta haserrea egoerarekin eta
gobernuarekin (erantzule jo). Gobernu barruan –UCD-ere
ezadostasunak eta tirabirak.
• Aurrekoaren ondorioz inboluzio arrisku nabarmena (estatu
kolpe?)
• Bertan, 1979ko hauteskundeetan hauteskunde koalizio
berriak arrakasta: HB -3 eserlu Madrilen-. (ezker abertzalea
zatitua 1977ko hauteskundeetatik: EE eta Altsasuko Mahaitik
HB.) 12
13. – 2. Legegintzaldia, UCDren gobernua.
• Legebiltzarrerako Hauteskunde-emaitzak: aldaketa gutxi, UCD
nagusi baina indar nagusitasuna galdu. (PSOE+PCEk UCD+APk
baino botu gehiago. Abertzaleak eta PCE gora.
• Urte bereko –79- apirilean udal hauteskundeak: ezkerra
nagusi.
• Deszentralizazio prozesua moteltzen saiatu zen (143ko bide
motela)----herri historikoen ezinegona
• Disidentziaren ekintza armatu bortitzak eta krisi
ekonomnikoak badiraute gogor
• Oposizioak presioa areogotu---gobernua higatze prozesu
etengabean sartu.
• Denaren ondorioz UCDren barne-kohesioa desegiten arin.
13
14. – Ekonomia Krisia
• Petrolioarekiko menderakuntza eta prezio igoerak
• Dolarraren balio-igotzeak
• Neurri egokiak hartzeko ezintasun politikoak
DAKARTE: KRISI EKONOMIKO LARRIA 85A ARTE:
Langabezia izugarria, erosahalmena behera, inbertsioak behera,
defizita gora, produkzioa behera,...
7. Estatu kolpearen saioa eta ondorioak
• Egoera bideratzeko ezintasunak eta UCD barneko zein eskuin
muturrekoen eta ejerzitoaren presioak eraginda Suarezek
dimisioa 1981eko urtarrilean.
• Asmoa Calvo Sotelo presidente. Ez lortu behar besteko babesa
bozketan otsailaren 20an. Atzeratu aste bete. Baina 23an (23 f):
Tejeroren Estatu Kolpea Kongresua bahituz.
14
15. • Egoera “bideratu” osteko ondorioak besteak beste:
• “Demokrazia” eta Joan Karlos erregearen irudia indarturik
• UCDren gainbehera eta ezintasuna nabarmenak—aldaketa
sumatzen zen
• 1982an berriz hauteskunde orokorrak: PSOE irabazlea –
202-, UCDk AP elikatu –106-.
134. PSOEkoen agintaldiak
• 10 urtez gehiengo absolutua eta 1996arte gobernuan. Orduan
PP irabazi.
• Urte luzeetan beraz eskuak aske nahi zuen politika egiteko.
• Orokorrean esan daiteke aldi sozialistan Espainiako
modernizazioan eta nazioartekotzean (EEB, EB, NATO...)
sakondu zela nabarmen, baina baita hainbat ametsen bukaera
eta demokrazia kleptokrazia bihurtzea zein Estatu-
terrorismoa antolatzea, garatzea eta justifikatzea ere.
• EAEri dagokionez, Gernikako Estatutuaren bideak ez garatzea
eta konpromiso horiek ez betetzea (adb. Gizarte Segurantza
18.ar), GAL, baina baita EAJrekiko gobernu akordioak egitea 15
16. • Sozialisten politikaren ildo nagusiak izan ziren:
Industria birmoldatzea (“ industri errekonbertsioa”):
hainbat sektoreren modernizazioa baina baita langabezia
jasangaitza eta lan gatazka handiak—grebak
Zerga erreforma: zerga zuzenak igo (progresibitatea)---
aurrrekontua igo---babes soziala handitu: ongizate estatua
sakondu –gora eta gero behera-.
Lan politika helburua: langabezia murriztu. Porrota.
Azpiegituren garapena: komunikazio sareak berritu –
autobideak, AVE, eraikuntza publikoan inbertsioak...
ETAren terrorismoaren kontrako politika:
• Ajuriaenea-ko ituna
• GAL –Estatu terrorismoa- eta ustelkeria.
Hezkuntza, pentsio eta osasun arloetan aurrerapen
nabarmenak aurreko egoerarekiko: ongizate estatua.
16
17. 135. Nazioarteko harremanak:
Europar Batasuna eta NATO
• EEBko eskubide osoko kide 1985ean
• NATO –OTAN- (“de entrada no”-tik sartzearen aldeko
kanpainara). (%52 alde). EAEn ez (semper idem)
• 1992an: Bartzelonako Olinpiar Jokoak eta Sevillako EXPO:
mozkorra eta ajea –biharamona-.
17
18. 2. TRANTSIZIOA ETA DEMOKRAZIA
HEH-n
• Penintsulako antzeko testuingurua baina berezitasun
nabarmenez. Egoerarekiko eta prozesuarekiko ez-gogoa
askoz handiagoa adierazten/sortzen dutenak. Adibidez:
• Abstentzio maila oso handia
• Erreforma Politiko-rako Legea onartzeko erreferendumean (46)
• Konstituzioaren inguruko erreferendumean (Nafarroa 33—
Gipuzkoa 56)
• Gernikako Estatutuarenean (37 Araba---43 Bizkaia)
• Nafarroan -Foru Hobekuntza- ez zen/da inoiz egin.
• Alderdi sare oso konplexua
• HEHa bi erkidegotan bereizi izana (EAE/NAFARROA)
• Bortizkeria politikoak irautea (ETA ---BVE/GAL/FSE)
• Independentzia eskaera indartsua eta gizartean sustraitua
18
19. 2. TRANTSIZIOA ETA DEMOKRAZIA
HEH-n
2.1 FRANCOREN HERIOTZAREN ONDOKO EGOERA
• Gogorkeria poliziala eta errepresioa apaldu baino areagotu eta
zabaldu.
• Haustura eta EHrako autodeterminazioa sendo eskatzen zuen
gizarte sare eragingkor eratu zen –”ezker abertzalea”-.
• Ñabardura askoko politika----alderdi berri ugari
• Krisia---Industria birmoldatzea----Langileen protestak
• Lan zein politika zio zuten aldarrikapenen aurreko errepresio
poliziala
• Suarezek eta Joan Karlosek gidaturiko prozesuaren aurkako
giro gero eta sendoago, erreferendumetan egiaztaturik.
19
20. 2. Goitik egindako erreformaren aurreko erreakzioa
• Ertzeetako abertzaletasunarekiko beldurra estatu eremuko
alderdietan. Aurreautonomia erregimena kontrol-estrategia
gisa.
• Aurreautonomia prozesu korapilotsua eta zaila:
Alderdi asko eta batere ez guztiz hegemonikoa
Euskal abertzaleen artean ezadostasun nabarmenak
(Batez ere EAJ/EE-----HB)
Herrian babes zabala inoiz ez (erreferendumen emaitzak)
• Alternatiba gisa Euskal Alkateen Mugimendua: amnistia
politikoa, lurraldetasuna, foruen erabilera, euskara eta euskal
kultura, ....
• 1977an UCD/AP---------HB izan ezik, gainerako guztiek (EAJ,
PSOE, EE, ANV, PCE ...) ituna Autonomia Estatutu bat
eskatzeko HEHrako. 20
21. 2. Jurramendiko eta Gasteizko gertaerak, giro
orokorraren adibide
• 76ko martxoa. Langileen greba Gasteizen. Bilera Elizan.
Poliziak kez aterarazi eta tirokatu: 5 langile hildako
• Karlisten ospakizuna “montejurra”-n. Paramilitarrek eraso eta bi
hildako.
5. Autonomiaren aurrekoa
• 77an, dakigun bezala Espainiako Legebiltzarrerako 1.
Hauteskundeak. Emaitzak gogoratzearren:
• PSOE 9; EAJ 8; UCD 7; EE 1.
• Egun batzuk barru Gernikan HEHko legebiltzarkideen batzarra
eskubide historikoak itzultzeko eta hauek Autonomia Estatutu
batean txertatzeko.
• Bitartean Eusko Kontszeilu Nagusia eratu (Ramon Rubial
buru) Autonomia Estatuturako bidea prestatzeko
• Aurrekoaren aurrez aurre hausturaren, autodeterminazioaren eta
21
amnistiaren apostua: KAS, ETAren (m) babesa zuena.
22. • EAJ eta PSOE artean funtsezko akordia (garai hartan
PSOEko mitinetan autodeterminazio eskubidea defendatzen zen.
Felipe Gonzalezek: “gora Euskadi askatuta” oihukatu halako
batean.), 4 herrialdeetarako autonomia estatutua eratzeko.
• UCDko Gobernuak oztopoak bidean: udal hauteskundeak ez,
Gipuzkoan Kontzertu Ekonomikorik ez, edota HEHaren
banatzea Nafarroako UCDkoen eskariz. Xedea: HEHn PSOEren
nagusitasuna apurtu, Abertzaletasunaren sendotzea
eragoztea.
4. Herri jarduera
• Herria kalean bizi-bizi: Lemoiz, amnistia, aberri eguna, ...;
halako urruntzea alderdiekiko.
• Alderdiak hitzarmen bidez saiatzen ziren aurreratzen; ezker
abertzalea borondatez erakundeetatik kanpo udalak salbu.
• Konstituzioaren erreferendumean, abstentzioa nagusi (EAJk
bultzatua). Ezadostasunaren adierazgarri.
22
23. 2. Autonomiaren aurrekoen amaiera.
• HEHn urte bete eskasean 4 herri-galdeketa izan ziren (79-78).
Horietan antzematen zen UCDren gainbehera, eta EAJ PSOEri
gailendu egin zitzaiola. Ondorioz, EKNaren presidentzia
Rubialengandik Garaikoetxearengana.
• Bitartean hausturaren aldeko ezker abertzalea HBren
inguruan bildu zen.
5. Leizaolaren garrantzia
• Erbesteko gobernua eta lehendakaria izan arren, honek
eskuzabal jokatu zuen beretzako ezer ez eskatuz –batez ere
aurreautonomia tarte honetan- eta beti alderdiaren (EAJ)interesei
men eginez.
23
24. 2. TRANTSIZIOA ETA DEMOKRAZIA
HEH-n
2.2 GERNIKAKO ESTATUTUA ETA NAFARROAKO
FORU HOBEKUNTZA
• 79ko orokorretan –martxoa- aukeraturiko legebiltzarkideek (3
probintzietakoak) estatutuaren testua berretsi zuten ekainean.
Nafarroa jada kanpoan zen, nahiz eta herri-galdeketa bidez
txertatzeko aukera zabalik utzi. (Kons. 4. Xed. Iragankor ;
Estatutua 2. Ar)
2. Estatutuaren edukia
Foraltasunaren jarraipen gisa aurkeztu nahi da (Kons. 1. Xed.
Iragankor ; Estatutua 17.ar, xed. Gehigarria?)
Probintzien ahalmen asko jaurlaritzari.
Itun (?) politiko batean oinarritua. Nortzuen artean? 24
25. • Alderdi eta sindikatu gehienek on(?)hartu zuten (EAJ, PSOE,
PCE/ ELA, UGT, CCOO)
• Hausturaren aldeko abertzaleek ez zuten onartu: kontrajarri
autonomia (heterodeterminazioa, emana; zatiketa) eta
subiranotasuna (autodeterminazioa, norberak hartua,
lurraldetasuna)
• Estatutua erreferendumean hartua izan zen baina ez babes zabal
nabarmenez. Gogoratu behar da Konstituziotik eratortzen dela
eta honek Euskal Probintzietan lortutako babes eskasa. Arazo
politikoak badarrai beraz.
Ezaugarri nagusiak:
• Euskal herritartasuna (?) (espainola izan behar)
• Euskararen koofizialtasuna (?) (gaztelania behar Kons 3.ar;
euskara aukeran Est. 6. Ar)
• Garatzeko gisa ulertzen da –eskuduntza esku-igarotze prozesu
gisa negoziazioaren bidez-
• Eusko Legebiltzarra (25+25+25) eta Lehendakaria.
25
26. • Hasieratik “eman” hezkuntza, kultura, ekonomia, administrazio
eta polizia eskuduntzak.
• Garapena aldiz korapilotsua eta trabaz beterikoa.
• Gaur egunean zeresan handikoak: 2., 18. art. eta xed.
gehigarria.
26
