3. Grzybień biały lub potocznie lilie wodne to
roślina będąca w Polsce pod częściową
ochroną. Uprawiana jest nie tylko przez
wzgląd na jej walory estetyczne, ale
również lecznicze. Uwaga: GRZYBIEŃ
BIAŁY JEST TRUJĄCY.
4. Wygląd i występowanie
Grzybień Biały, jest rośliną wodną o charakterystycznych okrągłych lub owalnych
liściach z sercowatą nasadą. Liście unoszą się na powierzchni wody, z góry zielone i
gładkie, od spodu fioletowe z widocznymi żyłkami. Podobnie jak kwiaty przyczepione są
długimi ogonkami (do dwóch metrów długości) do grubego, zakorzenionego do dna
zbiornika kłącza.
W ogrodnictwie lilie wodne szczególnie doceniono za duże, białe kwiaty. Kwitną one
rankiem od czerwca do września. Grzybień biały do kwitnięcia wymaga dużego
nasłonecznienia i temperatury powyżej 18 stopni Celsjusza.
Owocem jest torebka zawierająca nasiona. Tonie ona pod wodą, a nasiona uwalniane
są dopiero po jej przegniciu. Lilie mają nasiona pływające (dopiero po dłuższym czasie
toną) co ułatwia im rozsiewanie się po zbiorniku i przyczepianie się do ptactwa
wodnego.
Dziko występuje na równinnych terenach całej Europy. Porasta nieskażone chemicznie
nadbrzeża jezior, starorzecza, wolno płynące rzeki i kanały o głębokości nie
przekraczającej 2 metrów. Objęty jest ochroną częściową, dlatego surowiec ze stanu
naturalnego można pozyskiwać jedynie za zgodą władz. Ograniczenie to nie dotyczy
jednak upraw, ponieważ ochrona częściowa zezwala na uprawę lili wodnej w stawach i
oczkach wodnych.
5. Uprawa i pozyskiwanie surowca
Zgodnie z morfologią rośliny grzybień biały uprawia
się w stojących zbiornikach wodnych o głębokości nie
przekraczającej 2 metrów. Roślina lubi nieskażoną,
bogatą chemicznie wodę, wysokie temperatury (do
kwitnięcia potrzebuje minimum 18 stopni Celsjusza) i
duże nasłonecznienie. Lilie wodne lubią zbiorniki o
piaskowo-mulastym lub mulastym podłożu obfitym w
sole mineralne.
Surowcem wykorzystywanym w ziołolecznictwie są
pączki i kwiaty wraz z około 30 centymetrami ogonka.
Suszy się je w zacienionym, przewiewnym
pomieszczeniu lub w suszarni ogrzewanej w
temperaturze 40-50 stopni.
6. Podstawowe substancje czynne
Lilie wodne mają kwiaty obfite w alkaloidy
seskwiterpenowe, glikozydy, flawonoidy, kwasy
organiczne, garbniki, związki śluzowe i
substancje mineralne.
7. Działanie i zastosowanie
Z kwiatów sporządza się wyciągi alkoholowe o
działaniu uspokajająco-nasennym. Grzybień biały ma
także właściwości przeciwskurczowe i łagodzi
zaburzenia pracy serca przy napadowym
przyśpieszeniu rytmu i pourazowym kołataniu serca.
Ponadto napar wykorzystuje się do łagodzenia
pobudzenia nerwowego lub seksualnego i uczucia
lęku. Z kolei medycyna ludowa zaleca nalewkę do
nacierania podczas bólów reumatycznych, a okłady z
liści na ból głowy.
9. Opis
Grążel żółty jest byliną należącą do rodziny grzebieniowatych. Rośnie w stawach i jeziorach oraz
w ciekach wodnych wolnopłynących. Cieszy się występowaniem niemal w całej europie oraz w
zachodniej Azji. Jest rośliną bardzo pospolitą w Polsce. Charakteryzuje się pływającymi liśćmi,
które pływają na powierzchni wód. Są one skórzaste, owalne, wydłużone praz o wciętej nasadzie i
mocno unerwione. Grążel żółty zawiera kłącze długie i rozgałęzione. Z wierzchołka kłącza
wyrastają łodygi zakończone liśćmi, kwiatami a potem owocami. Na górnej powierzchni znajdują
się pozostałości po bliznach, po starych, opadłych liściach. Z dolnej części z kolei wyrastają
nitkowate korzenie. W kłączach magazynowane są substancje zapasowe. Cechą
charakterystyczną są pachnące kwiaty o średnicy 5-7 cm, które posiadają błyszczące płatki
korony kwiatowej wraz z miodnymi gruczołami. Kielich kwiatowy podzielony jest na pięć działek,
które są większe od płatków korony. Słupek zawiera spore ilości pręcików. Roślina kwitnie od
maja do września. Kwiaty wyrastają pojedynczo nad wodą na długich szypułkach, a szypułki z
kolei są trójkanciaste. Kwiat zapylany jest przez muchówki, a czasami także czasami jest
samopylny. Grążel żółty posiada zielonkawe nasiona oraz liczne pęcherzyki powietrzne które
utrzymują rośliną na wodzie. Nuphar lutea rozmnaża się także wegetatywnie, przez podział
kłącza. Roślina objęta jest w Polsce częściową ochroną gatunkową. Grążel ma długie i silnie
rozgałęzione kłącze rozwijające się w mule dennym. Liście i kwiaty wyrastają z jego wierzchołka.
Podczas dojrzewania owoce oddzielają się od szypułki, przez jakiś czas są unoszone przez wodę
i dopiero potem pękają. Nasiona są jajowatego kształtu, brunatne, otoczone galaretowatym
śluzem, w którym znajdują się pęcherzyki powietrza umożliwiające ich unoszenie się na wodzie.
Roślina rozmnaża się także wegetatywnie przez kłącze.
10. Działanie lecznicze
Grążel żółty ma działanie przede wszystkim uspokajające, hipotensyjne,
przeciwbiegunkowe, a także zmniejsza popęd płciowy. Ponadto wykazuje
działanie przeciwzapalne podczas stosowanie na skórę. Roślina znalazła
zastosowanie jako środek pierwotniakobójczy w określonych chorobach
narządów płciowych. Odwary z kłącza grążela stosuje się w celu leczenia
uszkodzeń skóry, do których zalicza się pęknięcia skóry oraz
spierzchnięcia. Jest preparatem na oparzenia. Trujące właściwości
rośliny to przede wszystkim zawiera nufarynęa, nufarydynęa,
nufarolidynęa i pochodne tioalkaloidów. Alkaloidy znajdujące się w
roślinie działają porażająco na korę mózgową. Jest roślina powszechnie
stosowaną w homeopatii. Odgrywa szczególnie istotną rolę w procesie
zarastania zbiorników wodnych, wytwarza znaczną ilość biomasy, która
rozkładając się na dnie podnosi jego poziom.
12. Występowanie
Zasięg gatunku obejmuje Azję i Amerykę Północną, poza
tym został zawleczony i rozpowszechniony przez
człowieka na inne kontynenty od strefy subtropikalnej do
umiarkowanej. Do Europy trafił najprawdopodobniej
między średniowieczem a XVI wiekiem. W Polsce ten
gatunek jest pospolity na całym terenie z
wyjątkiem Karpat. W polskiej florze ma status kenofita –
agriofita. Uważany za inwazyjny, ma jednak średni wpływ
na rodzime gatunki roślinlin szuwarowych. Roślina
olejkodajna, jadalna, kosmetyczna i lecznicza, o
szerokich zastosowaniach w różnych kulturach na całym
świecie.
13. Zastosowanie
Jedne z najstarszych wzmianek o wykorzystaniu leczniczym tataraku pochodzą z Indii,
gdzie roślina stosowana była do leczenia w medycynie ajurwedyskiej. Gatunek
wykorzystywano także w starożytnych cywilizacjach basenu Morza Śródziemnego.
Znaleziony został np. w grobowcu Tutanchamona. Tatarak jest rośliną użytkową w
różnych kulturach, od Indian amerykańskich do Chińczyków, Hindusów i
Europejczyków. Tatarak opisywany był przez Hipokratesa, Teofrasta, Dioskurydesa i
Celsusa. Szeroko wykorzystywany był i wciąż jest jako roślina lecznicza i kosmetyczna.
Kłącze służy do aromatyzowania cukrów, nalewek i likierów. Surowiec pozyskuje się z
upraw (zwłaszcza w strefie subtropikalnej i tropikalnej) lub ze stanu dzikiego (np. w
Europie Środkowej).
Przez długi czas tatarak uchodził za surowiec bezpieczny, pozbawiony trujących
właściwości i stąd oraz z powodu swych walorów zapotrzebowanie na niego było
znaczne. Odkrycie wysokich zawartości azaronu w surowcu pochodzącym z Indii
spowodowało wprowadzenie ograniczeń w stosowaniu preparatów z tataraku w
różnych krajach. Za dopuszczalną w lekach ziołowych uważa się dawkę powodującą
przyjęcie do 0,115 mg beta-azaronu na osobę dziennie. W USA od 1968 stosowanie
tataraku w produktach spożywczych jest zakazane. W Unii Europejskiej w żywności
dopuszcza się zawartość azaronu do 0,05 mg/kg w produktach spożywczych i do 0,5
mg/kg w wyrobach alkoholowych.
14. Historia-stosowanie w leczeniu
W tradycji ludowej Europy Środkowej stosowano tatarak w celu
przywrócenia „periodu ponad miarę zatrzymanego” tj. w celach
poronnych oraz przy leczeniu suchot. Kłącze tataraku żuto także w
celu złagodzenia bólu zębów oraz wzmocnienia strun głosowych.
Przede wszystkim jednak stosowany był w różnych dolegliwościach
przewodu pokarmowego. Rzadko używano także tataraku
przy obrzękach, oparzeniach, kokluszu oraz do kąpieli noworodków i
nasiadówek, tj. kąpieli podbrzusza przy chorobach kobiecych. W
strefie tropikalnej zewnętrznie stosowano liście tataraku do leczenia
owrzodzeń i trądu. W tradycyjnej medycynie hinduskiej i chińskiej
tatarak stosowany był przy zaburzeniach pamięci, do poprawienia
wydajności nauki i przeciwdziałania starzeniu, jako lek żołądkowy i
przeciwreumatyczny. Na Filipinach wykorzystywany był jako lek
przeciwcukrzycowy. W Ameryce Północnej różne plemiona leczyły
kłączem tataraku wszelkie choroby. Indianie Potawatomi wysuszonym
i sproszkowanym kłączem leczyli katar.
15. Surowiec zielarski
Surowcem zielarskim jest kłącze oraz czysty olejek tatarakowy.
Kłącze może występować w postaci nieokorowanej i
okorowanej. Surowiec ten wykorzystuje siê do wytwarzania
takich preparatów ziołowych jak: Calmagina, Gastro, Wikalina,
Uldenol i Ulventrol (tabletki), Gastrochol (proszek), nalewka
tatarakowa (Tinctura Calami), granulat ziołowy Urogran. W
Indiach, gdzie występuje odmiana o wysokiej zawartości beta-
azaronu, poddaje się kłącza zabiegowi detoksykacji,
polegającemu na ich gotowaniu w moczu krów (stwierdzono, że
daje to ten sam efekt co wodna ekstrakcja), a następnie w
wywarze Sphaerenthus indicus, co powoduje zmniejszenie
zawartości toksycznego związku. W medycynie chińskiej i w
Europie zawartość beta-azaronu jest skutecznie zmniejszana
przez długotrwałe przygotowywanie odwaru (po jednej godzinie
gotowania zawartość azaronu zmniejsza się o 85%, po dwóch
zostaje go znikoma ilość).
16. Działanie
Wyciąg z kłącza usprawnia trawienie poprzez pobudzanie wydzielania soku trawiennego i
żółci (efekt działania substancji goryczowych zwłaszcza akoryny). Z powodu działania
rozkurczowego na mięśnie gładkie przeciwdziała wzdęciom zwiększa (nieznacznie) ilości
wydzielanej żółci i moczu. Zwiększa także wydzielanie mukopolisacharydów chroniących
błonę śluzową żołądka. W efekcie preparaty z tataraku zalecane są przy zaburzeniach
trawiennych, wzdęciach i kolkach, braku apetytu i dostatecznych ilości soku trawiennego. Z
powodu działania uspokajającego i wzmacniającego izomerów azaronu preparaty z
tatarakiem zalecane są także przy wyczerpaniu nerwowym i trudnościach w zasypianiu,
podawano je także w przypadku histerii. Wyciągi z kłącza stosowane są także zewnętrznie do
płukania jamy ustnej i gardła oraz płukania włosów i skóry głowy przy różnych dolegliwościach
(łupież, łojotok i wypadanie włosów).
Przy zaburzeniach trawiennych podaje się pacjentom także preparaty zawierające czysty
olejek tatarakowy. Stosowany jest on poza tym zewnętrznie do kąpieli uspokajających i
wzmacniających oraz do nacierania przy reumatyzmie i artretyzmie (działa przeciwbólowo).
Alkoholowy wyciąg z kłączy tataraku wykazuje działanie antyproliferacyjne, immunosupresyjne
i antymikrobiologiczne, działając silnie na grzyby. Oddziaływanie przeciwbakteryjne wykazuje
tylko wobec Escherichia coli. Działa także przeciwbiegunkowo, usypiająco,
przeciwdrgawkowo, przeciwzapalnie, przeciwutleniająco, przeciwskurczowo, moczopędnie,
genotoksycznie, mutagennie, ma być też skuteczny przeciw robakom i poprawiać pamięć.
Stwierdzono, że zawiera substancje zmniejszające insulinooporność, nie powodując przy tym
zwiększenia masy ciała, jak to bywa przy używaniu w tym samym celu rozy
glitazonu.Powoduje zwiększenie aktywności inhibitora alfa-glukozydazy i dlatego jest
użyteczny przy leczeniu cukrzycy.
19. Występowanie
Jest szeroko rozprzestrzeniony na całej półkuli
północnej. Występuje w Azji, Europie, Ameryce
Północnej i w Maroku. W Polsce występuje na
terenie całego niżu, niezbyt pospolicie.
20. Morfologia
Łodyga
Prosto wzniesiona, naga i bezlistna. Pod ziemią grube, pełzające
kłącze.
Liście
Ulistnienie skrętoległe, liście tylko odziomkowe, zanurzone w wodzie. Są
skórzaste, ciemnozielone, całobrzegie, potrójne na długich ogonkach o
bardzo gorzkim smaku.
Kwiaty
Białoróżowe, zebrane w gęste, zwężające się ku szczytowi grona na
długiej, bezlistnej szypułce (10-30 cm) bocznie wyrastającej z kłącza.
Kielich 5-dzielny, lejkowato-dzwonkowaty. Korona biała lub różowa, o
pięciu odgiętych do tyłu płatkach pokrytych wewnątrz licznymi włoskami.
1 słupek z długą szyjką i dwudzielnym znamieniem, pręcików zwykle 5 o
fioletowych pylnikach.
Owoc
Kulisto-jajowata torebka o długości do 13 mm zawierająca drobne
nasiona brązowej barwy.
21. Zastosowanie
Surowcem lekarskim bobrka są liście Folium Melianthidis
(zawartość: gorycze, glikozydy, garbniki oraz składniki
mineralne, głównie jod, żelazo i mangan). Ma właściwości
wzmacniające, oczyszczające i przeciwzapalne.
Przeciwdziała zaparciom, wzdęciom, działa żółciopędnie.
Wchodzi w skład preparatów stosowanych w leczeniu anemii,
braku apetytu, niestrawności, migren oraz przy osłabieniu
ogólnym organizmu. Pobudza przywspółczulny układ
nerwowy, spowalnia współczulny układ nerwowy. Wzmacnia
działanie gruczołów wydzielania wewnętrznego. Stosowany
także przeciw dermatozie, gorączce naprzemiennej,krzywicy,
szkorbucie,reumatyzmie, nieregularnej menstruacji i
pasożytach jelitowych.
23. Występowanie
Rukiew wodna pochodzi z Europy i Azji, jednak obecnie
rośnie na wszystkich kontynentach. W Polsce rzadko
można ją spotkać w stanie naturalnym, głównie w
zachodniej części kraju. Jak wskazuje nazwa, rukiew
wodna występuje w pobliżu zbiorników wodnych –
strumyków, źródełek itp. Można ją z powodzeniem
uprawiać w doniczce.
24. Pozyskiwanie i suszenie surowca
W celach leczniczych i kulinarnych wykorzystuje się liście
i łodygi, które ze stanu naturalnego zbiera się od kwietnia
do września. Te w doniczce można uprawiać cały rok.
25. Skład i właściwości rukwi wodnej
Rukiew wodna to najzdrowsze warzywo na świecie, co zostało
udowodnione naukowo. Jednym z ważniejszych składników rukwi
wodnej są izotiocyjaniany – związki, które hamują rozwój komórek
rakowych. Poza tym rukiew wodna zawiera wszystkie
najważniejsze dla zdrowia witaminy. Z tego powodu po wyciąg z tej
rośliny (glikonasturcyna) powinny sięgać osoby cierpiące na
awitaminozę. Rukiew wodna została uznana za eliksir młodości,
gdyż opóźnia proces starzenia się skóry. Co więcej, naukowcy
dowiedli, że ta niepozorna roślina nie tylko hamuje rozwój
zmarszczek. Włączenie rukwi do diety skutkuje zmniejszeniem
porów skóry, przebarwień i zaczerwienień. Wszystko dzięki
zawartości beta-karotenu, a także witaminy C i E.
27. Rozmieszczenie geograficzne
Gatunek rodzimy dla obszarów półkuli północnej
klimatu umiarkowanego i subarktycznego,
występujący od Europy Środkowej i Wschodniej po
Japonię, a także w subarktycznej Ameryce Północnej
do północnych i wschodnich Stanach
Zjednoczonych. W Polsce czermień błotna
występuje dość pospolicie na terenie całej Polski
niżowej po Podkarpacie. W Karpatach polskich
gatunek jest rzadki i zagrożony z uwagi na
eksploatację torfowisk.
28. Morfologia
Pokrój
Płożąca roślina zielna, osiągająca wysokość 15-30 cm.
Łodyga
Poziome, wydłużone kłącze o długości do 50 cm i średnicy do 1–2 cm, płożące się bezpośrednio pod lub
nad powierzchnią podłoża.
Korzenie
Korzenie przybyszowe powstają w węzłach kłącza.
Liście
Liście pojawiają się pojedynczo na całej długości kłącza oraz w kępie na jego wierzchołku. Ogonki
liściowe wzniesione, o długości 10–30 cm. Blaszki liściowe połyskliwe, jasnozielone, całobrzegie, szeroko
jajowate do niemal okrągłych, z sercowatą nasadą i spiczastym lub kończykowatym wierzchołkiem, o
wymiarach 6–14×4-12 cm.
Kwiaty
Roślina jednopienna. Kwiatostan typu kolbiastego typu peudancjum wyrasta na wzniesionej szypułce o
długości 15–30 cm i średnicy 8–12 mm. Pochwa kwiatostanu jajowata do eliptycznej, biała, płasko
otwarta, często całkowicie lub częściowo zielona odosiowo, o wymiarach 4–6×3–3,5 cm, ostro
zakończona kończykiem. Kolba osadzona na krótkim trzonku, cylindryczna, żółtawo-zielona, o długości
1,5–3 cm, całkowicie pokryta obupłciowymi kwiatami, niekiedy wierzchołkowo pokryta kwiatami
męskimi. Kwiaty obupłciowe z (6-)9–12 pręcikami dwóch typów: zewnętrzne z szerokimi nitkami i
wewnętrzne z wąskimi nitkami pręcików. Zalążnie jednokomorowe, zawierające od 6 do 9 anatropowych
zalążków. Istnieją doniesienia o roślinach tworzących w jednej pochwie więcej niż jedną kolbę (do 4).
Owoc
Czerwone jagody 6–12×5–10 mm, zebrane w kolbowaty owocostan. Nasiona brązowe, cylindryczne, o
długości 3–5 mm, z obfitym bielmem, otoczone galaretowatym i lepkim śluzem,
umożliwiającym hydrochorię i ornitochorię.
29. Zastosowanie w lecznictwie
Napar przygotowany z wysuszonego kłącza czermieni błotnej
był stosowany wewnętrznie w leczeniu przeziębienia, grypy,
duszności, a także w przypadku krwawień oraz zewnętrznie, w
postaci okładów, w razie opuchlizny lub ukąszenia przez węża.
Inne zastosowanie:
- rośliny jadalne
- rośliny ozdobne
- „rośliny magiczne”
31. Występowanie
Strefa umiarkowana. Rośnie w zaroślach, w wąwozach
górskich, nad brzegami potoków i na mokrych łąkach. U
nas spotykany w Tatrach, Pieninach, Sudetach, czasem
uprawiany także w ogródkach i na działkach, a w
niektórych krajach Europy uprawiany na większą skalę.
32. Wygląd zewnętrzny
Jest byliną i rośnie bujnie do wysokości mężczyzny; ma
gruby, obły, pusty pęd rozgałęziony. Liście nieparzysto-
pierzasto-sieczne lub klapowane, osadzone przeważnie
parami w pochewkach, na dość długich, obłych i
mięsistych ogonkach liściowych. Kwiaty pojedyncze ,
drobne, zielonkawobiałe i pięciokrotne.
Surowiec:
-korzeń
-owoc
-ogonki liściowe
33. Główne związki, ich właściwości i
zastosowanie
Cała roślina ma przyjemny, aromatyczny zapach, a
surowiec gorzkawy, korzenny smak. Surowiec zawiera dość
duże ilości olejku lotnego i inne czynne substancje lecznicze,
a między innymi garbniki i gorycze: Korzeń wykopany w
jesieni drugiego lub na wiosnę trzeciego roku czyści się,
myje, lekko podsusza, kraje na drobne części i suszy szybko
w temperaturze 35° C. Korzeń, nasiona (owoc), stosowany
jest w postaci odwaru, wyciągu lub nalewki w schorzeniach
przewodu pokarmowego. Usuwa nadmierną fermentację,
zgagę, wzdęcia i pobudza wydzielanie soków żołądkowych.
Używany jest w małych dawkach.
34. Postacie leku
1: Odwar arcydzięgla przyjmowany 20 min. przed jedzeniem pobudza apetyt, a użyty po
jedzeniu ułatwia trawienie: 1/2 łyżki stołowej korzenia arcydzięgla zalać szklanką wody i
podgrzewać aż do zagotowania, gotować krótko, nie dłużej niż 3 minuty, odstawić do naciągnięcia
i ostudzenia. Pić 2-3 razy dziennie po 1 łyżce stołowej lub po jedzeniu.
2. Napar korzeń-kłącze lub owoc wchodzi w skład mieszanki ziołowej "Nerwosol" i działa
przeciwskurczowo i uspokajająco. Przyjmować wg przepisu na opakowaniu. Łyżkę stołową zalać
wrzątkiem, odstawić na 10 min. pod przykryciem, następnie odcedzić i pić 2x dziennie po 3-4
szklanki, rano i przed spaniem.
3. Nalewka na spirytusie na różne dolegliwości wewnętrzne: rozdrobniony korzeń dzięgla
zalać spirytusem na 7 dni; zażywać 2-3 razy dziennie po 30 kropli na łyżeczce od herbaty, z
cukrem.
4. Mieszanka nalewek: arcydzięgla, waleriany, tataraku, arniki lub piołunu w równych
częściach. Zażywać 2-3 razy dziennie po 30 kropelek na cukrze (zazwyczaj są dostępne w
Herbapolu) .
5. Kandyzowane ogonki liściowe arcydzięgla jako dodatek do tortów: młode i soczyste ogonki
liściowe zalewa się wrzątkiem z solą na okres 1 doby, następnie płucze, suszy, obiera ze skórki i
smaży w gęstym syropie z cukru do uzyskania przejrzystego wyglądu, suszy się je, pudruje i
używa. U ludzi wrażliwych po zetknięciu się z tą rośliną może wystąpić alergiczne zapalenie skóry
z wysypką.
