Εργασία που εκπονήθηκε στο ετήσιο σεμινάριο ''Οργάνωση και Διοίκηση της Εκ/σης"

1. ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ-ΕΕΦ<br />«Γραπτή Εργασία»<br />ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ<br /> ΙΩΑΝΝΑ Ζ. ΝΤΙΝΟΥ <br />Επιβλέπων καθηγητής <br />ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΣΙΤΣΑΣ <br />Συμβουλευτικός Ψυχολόγος<br />Διδακτικό Προσωπικό Χαροκοπείου Πανεπιστημίου<br />Aθήνα 2010 <br />Περιεχόμενα σελ.2<br />1)Εισαγωγή σελ.4-5<br />2)Προγράμματα πρόληψης και προαγωγής της ψυχικής υγείας στο σχολείο σελ.6-7<br />2.1 )Προγράμματα πρωτογενούς πρόληψης σελ.7-15 <br />2.2)Προγράμματα δευτερογενούς πρόληψης ή έγκαιρης παρέμβασης σελ.15-16<br />2.3)Προγράμματα τριτογενούς πρόληψης σελ.16<br />3)Δομή-αποτελεσματικότατα των παρεμβατικών προγραμμάτων στο ελληνικό σχολείο <br />σελ.17-18<br />4)Καθοριστικοί παράγοντες για την αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων παρέμβασης σε επίπεδο συστήματος. σελ.18<br />5)Ενδεικτική βιβλιογραφία. σελ.19-20<br />Στα παιδιά μου Άκη και Μαριάννα<br /> _____________________________________ quot;
I thank God for my handicaps, for through them,I have found myself,my work and my God.quot;
Helen Keller<br />1)Εισαγωγή<br /> Σύμφωνα με τον ορισμό της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας Π.Ο.Υ ,Υγεία είναι η πλήρης σωματική, ψυχική και κοινωνική ευεξία του κάθε ανθρώπου και όχι μόνο η απουσία νόσου ή αναπηρίας Επίσης η κοινωνική υγεία προάγει τη ζωτικότητα της κοινότητας και συνεπώς την ανάγκη να ορισθεί η υγεία βάση κοινωνικών όρων.( Nies and McEwen 2001).Το 1986 η Π.Ο.Υ συμπεριέλαβε μια πιο κοινωνική αντίληψη για την υγεία: Υγεία είναι ο βαθμός στον οποίο μπορεί ένα άτομο ή μία κοινωνική ομάδα να πραγματοποιεί τις φιλοδοξίες της και να ικανοποιεί τις ανάγκες της ώστε να αλλάξει και να αντιμετωπίσει με επιτυχία το περιβάλλον(Nies and McEwen (2001).Σύμφωνα με τους (Twaddle και Hessler 1977) η υγεία έχει τρεις διαστάσεις:1) Βιολογική υγεία. 2) Ψυχολογική υγεία. 3) Κοινωνική υγεία.<br />Καθώς η προαγωγή της πνευματικής και ψυχικής υγείας δεν είναι στις άμεσες προτεραιότητες του σχολείου, οι ψυχοκοινωνικές ανησυχίες περιορίζονται συνήθως στα προβλήματα που είναι ορατά ως άμεσα εμπόδια στην μάθηση. Εξάλλου, επειδή οι πόροι είναι αραιοί, προτεραιότητα προς επίλυση δίνεται στα προβλήματα που καθορίζονται από την νομοθεσία (π.χ.δυσλεξία).Σαν αποτέλεσμα οι παρεχόμενες υπηρεσίες πρόληψης της ψυχικής υγείας στο σχολείο είναι διαθέσιμες μόνο σε μια μικρή αναλογία μαθητών, ανάμεσα σε αυτούς που θα είχαν άμεση ανάγκη βοήθειας και είναι συνήθως βραχυπρόθεσμες. (H.S.Adelman-L.Taylor) Παράλληλα ,τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται διεθνώς αύξηση των προβλημάτων τόσο στην ψυχική υγεία όσο και στην σχολική προσαρμογή παιδιών και εφήβων. Έρευνες στα ελληνικά σχολεία δείχνουν ότι ένα σημαντικό ποσοστό μαθητών (10%-20%)παρουσιάζει αλληλένδετες δυσκολίες σε πολλούς τομείς της ψυχοκοινωνικής προσαρμογής και της σχολικής επίδοσης (Παπαθεοφίλου και συν.1989.Χατζηχρήστου και Hopf,1991.1992α,1992β).Επιπλέον, οι σύγχρονοι ορισμοί της ψυχικής υγείας και η πρόληψη σχετίζονται τόσο με την απουσία προβλημάτων όσο και με την ανάπτυξη κοινωνικών και συναισθηματικών δεξιοτήτων των παιδιών και των εφήβων που συμβάλλουν στη θετική προσαρμογή ,την ψυχική ανθεκτικότητα και την ψυχική ευεξία (Meyers & Meyers).Συνεπώς στο σχολείο παράλληλα με τον βασικό ρόλο του που είναι η μετάδοση γνώσεων και η προώθηση της μαθησιακής διαδικασίας ,γίνεται αντιληπτό ότι η καθημερινότητα αποκαλύπτει την αναγκαιότητα εφαρμογής προγραμμάτων ψυχικής υγείας μέσα στο χώρο του. Οι σχολικές ψυχολογικές υπηρεσίες δεν πρέπει να περιορίζονται στην αξιολόγηση και την συμβουλευτική μαθητών με ειδικές ανάγκες. Ο ρόλος του σχολικού ψυχολόγου έχει να κάνει και με το σχεδιασμό και την εφαρμογή προγραμμάτων ψυχικής υγείας για όλο τον μαθητικό πληθυσμό και για μεγαλύτερες ομάδες μαθητών καθώς και την συνεργασία με άλλους φορείς στην κοινότητα ,γονείς ή άλλα πρόσωπα του οικογενειακού περιβάλλοντος, κοινωνικούς λειτουργούς κλπ (Χατζηχρήστου 2003 α, 2003β)(Αικ.Μαριδάκη –Κασσωτάκη (2009).Οι σχολικοί ψυχολόγοι μπορούν επιπλέον, να διοργανώνουν μόνοι ή με τη συνεργασία των εκπαιδευτικών ομαδικά προγράμματα πρόληψης ψυχικών διαταραχών ,συναισθηματικής ανάπτυξης των μαθητών, διαχείρισης του σχολικού άγχους ,αντιμετώπισης καταστάσεων κρίσεων, ενίσχυσης της αυτοεκτίμησης. Ο σχολικός ψυχολόγος δεν υποκαθιστά τον εκπαιδευτικό στο παιδαγωγικό του έργο. Ενεργεί ως υποστηρικτικός παράγοντας με στόχο την καλύτερη δυνατή εκπλήρωση του έργου του σχολείου που είναι όπως από την αρχή τονίσαμε όχι μόνο η μετάδοση γνώσεων αλλά και η διαμόρφωση της προσωπικότητας των μαθητών και του χαρακτήρα τους. (Αικ.Μαριδάκη –Κασσωτάκη (2009).Τα προγράμματα αυτά απευθύνονται σε μαθητές αλλά και εκπαιδευτικούς, γονείς και κηδεμόνες και διακρίνονται συνήθως σε προγράμματα πρωτογενούς, δευτερογενούς και τριτογενούς πρόληψης. (Χατζηχρήστου 2003,2004). <br />2)Προγράμματα πρόληψης και προαγωγής της ψυχικής υγείας στο σχολείο:<br /> Στον τομέα της υγείας σύμφωνα με τον Π.Ο.Υ η πρόληψη υπερέχει από την θεραπεία γιατί:<br />Η νόσος αυτή καθαυτή θεωρείται μορφή δυστυχίας.<br />Η υγεία είναι προϋπόθεση για παραγωγική δραστηριότητα.<br />Έχει οικονομικά πλεονεκτήματα.<br /> Εξ ορισμού, το πεδίο της πρόληψης έχει ευρύτερη εφαρμογή σε πρωτογενές επίπεδο, δηλαδή στο σχεδιασμό προγραμμάτων παρέμβασης σε μεγάλη πληθυσμιακή ομάδα, με σκοπό τη μείωση της πιθανότητας εμφάνισης προβλημάτων. Η δευτερογενής πρόληψη αφορά παρέμβαση σε ομάδες υψηλού κινδύνου, ενώ η τριτογενής εστιάζει στη θεραπεία περιπτώσεων με διαγνωσμένες διαταραχές. Οι προληπτικές παρεμβάσεις μπορεί να αποσκοπούν στην τροποποίηση του περιβάλλοντος, ώστε να μειωθούν οι αγχογόνοι παράγοντες, στην παρέμβαση σε ατομικό επίπεδο, ώστε ο μαθητής να αναπτύξει επάρκεια, και στην παρέμβαση και στα δύο αυτά επίπεδα, για συνδυασμένα αποτελέσματα. Τα προγράμματα αυτά στηρίζονται κατά βάση στο μοντέλο του Caplan(Caplan 1964) για τα τρία μοντέλα πρόληψης (πρωτογενής, δευτερογενής, τριτογενής).Τα προγράμματα πρωτογενούς πρόληψης μπορούν να εφαρμοστούν από ειδικευμένους επαγγελματίες (π.χ. σχολικούς ψυχολόγους) ή κατάλληλα επιμορφωμένους εκπαιδευτικούς με την εποπτεία ειδικών της ψυχικής υγείας . Τα προγράμματα δευτερογενούς πρόληψης μπορεί να είναι ατομικά ή ομαδικά και εφαρμόζονται από σχολικούς ψυχολόγους .Τα προγράμματα τριτογενούς πρόληψης αφορούν διαγνωσμένες δυσλειτουργίες ή/και διαταραχές και εφαρμόζονται ατομικά και αποκλειστικά από επαγγελματίες της ψυχικής υγείας. Τα προγράμματα παρέμβασης σε επίπεδο συστήματος αποσκοπούν στην προαγωγή του θετικού κλίματος ,της συνεργασίας και της ψυχικής ανθεκτικότητας και ευεξίας τόσο του μαθητικού δυναμικού ,όσο και των υπολοίπων εμπλεκομένων στη σχολική κοινότητα (Χατζηχρήστου 2004) .<br />2.1 )Προγράμματα πρωτογενούς πρόληψης<br /> Τα προγράμματα πρωτογενούς πρόληψης αφορούν και απευθύνονται σε όλο τον μαθητικό πληθυσμό και έχουν σκοπό την προαγωγή της ψυχικής υγείας του. Τα προγράμματα πρωτογενούς πρόληψης εφαρμόζονται επίσης σε ομάδες μαθητών που διατρέχουν κίνδυνο να εμφανίσουν προβλήματα και διαταραχές εξαιτίας αυξημένων οικογενειακών και περιβαλλοντικών παραγόντων επικινδυνότητας. <br /> Η αρχική πρόληψη αναφέρεται στις στρατηγικές με σκοπό να αποτρέψουν έναν ολόκληρο πληθυσμός ή μια ιδιαίτερη υποομάδα (π.χ. όλοι οι σπουδαστές σε μια κοινότητα, μια σχολική περιοχή, ή ένα σχολείο) από την ανάπτυξη μιας διαταραχής . Η πρόληψη εφαρμόζεται προτού να παρουσιάσουν τα άτομα σημάδια της διαταραχής . Η μείωση κινδύνου( risk reduction) αναφέρεται στις στρατηγικές που σχεδιάζονται για τα μέλη μιας υποομάδας που ορίζονται ως ομάδα κινδύνου πχ. παιδιά αλκοολικών γονέων, παιδιά σε συνθήκες φτώχειας , αλλά δεν παρουσιάζουν σημάδια της αναταραχής (Meyers & Nastasi, 1999). Η αρχική πρόληψη μπορεί να είναι αποτελεσματικότερη,( όταν εκμεταλλεύονται οι εκπαιδευτικοί τις πολλές ευκαιρίες στις οποίες η πρόληψη μπορεί να εφαρμοστεί στο κανονικό πρόγραμμα σπουδών κατά την εκπαιδευτική διαδικασία), από τα εξωτερικά προγράμματα πρόληψης (Meyers & Nastasi, 1999).Υπάρχουν δύο βασικές προσεγγίσεις στην αρχική πρόληψη στο σχολείο: αλλαγή του μαθητή για να αυξήσει την ικανότητα του και τροποποίηση του περιβάλλοντος για να μειωθεί η πίεση . Στην πρώτη περίπτωση τα προγράμματα παρέμβασης περιλαμβάνουν στρατηγικές με σκοπό να αυξήσουν τις διαπροσωπικές δεξιότητες, προγράμματα που ενθαρρύνουν τον αυτοσεβασμό και τις στρατηγικές που εστιάζουν στην ανάπτυξη των κοινωνικών δεξιοτήτων. Στη δεύτερη περίπτωση περιλαμβάνουν παροχή υποστήριξης της ψυχικής υγείας, των κοινωνικών, και εκπαιδευτικών , και της προώθησης ενός θετικού σχολικού περιβάλλοντος (Meyers & Nastasi, 1999). Δρώντας προληπτικά στοχεύουμε στην καλύτερη γνώση του εαυτού, στην βελτίωση των διαπροσωπικών σχέσεων και στην ανάπτυξη γνώσεων, στάσεων και δεξιοτήτων που επιτρέπουν υπεύθυνες επιλογές στον καθημερινό τρόπο ζωής, προάγουν την υγεία και βοηθούν το άτομο να αντιμετωπίζει τα καθημερινά του προβλήματα, στηριζόμενο στον εαυτό του. Σκοπός τέτοιων προγραμμάτων είναι η ανάπτυξη των ατομικών και κοινωνικών δεξιοτήτων των μαθητών, με αποτέλεσμα τη μύηση των παιδιών στις αξίες και τις πρακτικές της κοινωνίας και την προετοιμασία τους για τους ρόλους που πρόκειται να αναλάβουν στο μέλλον. (Lehtinen et al.1998).<br />Μέσα από τα προγράμματα αυτά γίνεται σαφής ανάπτυξη των δεξιοτήτων ζωής των παιδιών και των εφήβων , προκειμένου να διαχειρίζονται σωστά συμπεριφορές, συναισθήματα, συγκρούσεις ώστε ο έφηβος να αποκτήσει την ικανότητα να φροντίζει τον εαυτό του. Κατά την Σώκου, η ικανότητα αυτή είναι κάτι που κατακτά το παιδί σταδιακά μέσα από διαδικασίες που διευκολύνουν την ομαλή ανάπτυξη της προσωπικότητας του. Η ικανότητα αυτή επηρεάζεται και καθορίζεται από μια σειρά ψυχοκοινωνικών παραγόντων όπως η αυτοεκτίμηση, η αυτοπεποίθηση, η ικανότητα του ατόμου να επεξεργάζεται τα συναισθήματα του, να επικοινωνεί με τους άλλους, να θέτει στόχους, να αναπτύσσει ουσιαστικές σχέσεις, να αντέχει τις ματαιώσεις, να αντιμετωπίζει τα προβλήματα που παρουσιάζονται κάθε φορά, να αγαπά και να απολαμβάνει την ζωή.<br />Τα παρεμβατικά προγράμματα πρωτογενούς πρόληψης είναι:<br />Τα προγράμματα προαγωγής της ψυχικής υγείας ανήκουν σε δύο κατηγορίες: α)προγράμματα κοινωνικής και συναισθηματικής αγωγής και β)προγράμματα εκπαίδευσης στην επίλυση διαπροσωπικών προβλημάτων.(Χατζηχρήστου Εισαγωγή στη σχολική Ψυχολογία 2004). Τα τελευταία χρόνια όλο και πιο συχνά επισημαίνεται η αναγκαιότητα της καλλιέργειας της συναισθηματικής νοημοσύνης και η σπουδαιότητα των συναισθημάτων στην εξέλιξη και την πρόοδο των ανθρώπων. Οι θέσεις αυτές, οι οποίες σχετίζονται με τη συγκρότηση μιας προσωπικότητας με ισόρροπα κατανεμημένο βάρος ανάμεσα στο γνωστικό και το συναισθηματικό εαυτό, είναι απόρροια των θεωριών των Gardner και Goleman.<br />Ειδικότερα, η θεωρία των Πολλαπλών Τύπων Νοημοσύνης του Gardner<br />(1983), υποστήριξε ότι η νοημοσύνη δεν είναι ενιαία και μονοδιάστατη, αλλά ένας συνδυασμός ικανοτήτων που είναι μεν διακριτές και ανεξάρτητες αλλά δρουν αλληλοσυμπληρωματικά για την επίλυση των προβλημάτων. Άμεση σχέση με την καλλιέργεια των συναισθημάτων, έχουν η διαπροσωπική και η ενδοπροσωπική νοημοσύνη, οι οποίες σχετίζονται με την κατανόηση των συναισθημάτων και των προθέσεων των άλλων αλλά και τα δικών μας αντίστοιχα.<br />Όπως προαναφέρθηκε, υπάρχουν δύο διαφορετικά είδη νοημοσύνης, τα οποία αλληλεπιδρούν και καθορίζουν τη πορεία μας στη ζωή και τον τρόπο συμπεριφοράς μας, η διανοητική και η συναισθηματική νοημοσύνη (Goleman, 1998). Η συναισθηματική νοημοσύνη κατά τους Salovey και Mayer ορίστηκε αρχικά ως η ικανότητα αντίληψης, έκφρασης και ρύθμισης του συναισθήματος στην ποιοτική επικοινωνία, στη διαδικασία επίλυσης συγκρούσεων και προβλημάτων, στη διεκδικητική στάση, στην προσωπική υπευθυνότητα, στην αυτοεπίγνωση και την αυτοαποδοχή (Χατζηχρήστου, 2000). Παράγοντες που συνθέτουν τη συναισθηματική νοημοσύνη είναι η γνώση των συναισθημάτων μας - αυτοεπίγνωση, ο έλεγχος των συναισθημάτων – αυτορρύθμιση η εξεύρεση κινήτρων για τον εαυτό μας -αυτοπαρακίνηση, η αναγνώριση των συναισθημάτων των άλλων - ενσυναίσθηση και ο χειρισμός των σχέσεων - κοινωνικές δεξιότητες (Goleman,1998).Η συναισθηματική αγωγή, δηλαδή η συναισθηματική εκπαίδευση και διαπαιδαγώγηση, αναφέρεται στην καλλιέργεια όλων των ικανοτήτων που απαρτίζουν τη συναισθηματική νοημοσύνη στο πλαίσιο των αλληλεπιδράσεων των παιδιών στην οικογένεια και στο σχολείο (Χατζηχρήστου, 2000). Η συναισθηματική συμπεριφορά μαθαίνεται και αναπτύσσεται, όταν παρέχονται οι κατάλληλες<br />μαθησιακές εμπειρίες, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τη γνωστική συμπεριφορά(Βρεττός και Καψάλης, 1997).Στη βιβλιογραφία υπάρχουν πολλά προγράμματα συναισθηματικής αγωγής (Goleman,1998 Gottman 2000).Σε πολλές χώρες αποτελούν μέρος του ΑΠΣ σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης. Εφαρμόζονται από ψυχολόγους ή κατάλληλα επιμορφωμένους εκπαιδευτικούς. Τα προγράμματα που στοχεύουν στην επίλυση των διαπροσωπικών προβλημάτων και έχει υποστηριχτεί ιδιαίτερα από τους Myrna Shure και George Spivack.<br />Το 1980 οι εξελικτικοί ψυχολόγοι Myrna Shure και George Spivack παρατήρησαν ότι μερικά παιδιά παρουσιάζουν περισσότερες δυσκολίες προσαρμογής από τα άλλα τα παιδιά ,συμπεριφέρονται βίαια επειδή στερούνται τις διαπροσωπικές γνωστικές δεξιότητες επίλυσης προβλήματος όπως το να διαθέτουν ποικίλες λύσεις σε ένα πρόβλημα, πώς να προβλέψουν τις συνέπειες των ενεργειών τους, και πώς να συνδέσουν τις αιτίες με τα αποτελέσματα στις διαπροσωπικές αλληλεπιδράσεις. Χωρίς αυτές τις δεξιότητες, οι ερευνητές κατέληξαν ότι , είναι πιθανότερο τα παιδιά να έχουν ματαιώσεις και κοινωνικές συγκρούσεις. Αυτή η απογοήτευση, στη συνέχεια, οδηγεί τα παιδιά στο να συμπεριφέρονται απρεπώς, τροφοδοτώντας κατά συνέπεια τον κύκλο των δυσάρεστων κοινωνικών αλληλεπιδράσεων, των αρνητικών συναισθημάτων, της απογοήτευσης, και της κακής συμπεριφοράς. Εντούτοις ,διαπίστωσαν ότι ο κύκλος αυτός δεν είναι άθραυστος Οι μαθητές μπορούν να μάθουν τις δεξιότητες επίλυσης προβλήματος ακριβώς όπως τα μαθηματικά ή τη γραμματική. Οι ερευνητές δεν προτείνουν στα παιδιά ακριβώς πώς να λύσουν τα προβλήματά τους, αλλά μάλλον διδάσκουν πώς να παραγάγουν τις πιθανές λύσεις και πώς να εξετάζουν τις συνέπειές τους. Οι Shure και Spivack διαπίστωσαν ότι οι δεξιότητες αυτές βελτίωσαν την κοινωνική συμπεριφορά μετά την παρέμβαση. Με βάση τις έρευνές τους και τις διαπιστώσεις αυτές οι ερευνητές έχουν αναπτύξει ένα σχετικό ολοκληρωμένο πρόγραμμα με τίτλο ''Μπορώ να λύσω τα προβλήματά μου ,το οποίο έχει ενταχθεί στο ΑΠΣ σε πολλά σχολεία των ΗΠΑ, εφαρμόζεται καθημερινά στην Α/βθμια Εκπαίδευση και τρεις φορές την εβδομάδα στην Β/θμια.Βασικό ρόλο παίζει ο εκπαιδευτικός της τάξης ,συμμετέχουν όμως και οι γονείς βοηθητικά υπό την επίβλεψη σχολικών ψυχολόγων.<br />β)Προγράμματα μαθησιακής υποστήριξης<br /> Οι Διαταραχές της Μάθησης ή Ειδικές Αναπτυξιακές Διαταραχές Σχολικών Ικανοτήτων εκδηλώνονται με ειδικές και σημαντικές ελλείψεις στην απόκτηση σχολικών δεξιοτήτων, οι οποίες δεν είναι το άμεσο επακόλουθο άλλων διαταραχών (νοητικής υστέρησης, εκτεταμένων νευρολογικών ελλειμμάτων, οπτικών ή ακουστικών διαταραχών που δεν έχουν αποκατασταθεί ή συναισθηματικών δυσκολιών). Τέτοιες δυσκολίες μπορεί να είναι σε: ειδική Διαταραχή της Ανάγνωσης, η οποία αναφέρεται στην ικανότητα μεγαλόφωνης ανάγνωσης γραπτού κειμένου (ρυθμός, ακρίβεια απόδοσης) και την ικανότητα κατανόησης του, ειδική Διαταραχή του Συλλαβισμού, η οποία σχετίζεται με την ανάπτυξη ορθογραφικών δεξιοτήτων και ειδική Διαταραχή Αριθμητικών Ικανοτήτων, η οποία αφορά την ικανότητα αφομοίωσης βασικών υπολογιστικών πράξεων. Για να τεθεί η διάγνωση απαιτείται η επίδοση σε σταθμισμένες δοκιμασίες να είναι σημαντικά χαμηλότερη από την αναμενόμενη με βάση το νοητικό δυναμικό και τη χρονολογική ηλικία του μαθητή. Τα παρεμβατικά προγράμματα μπορεί να είναι προσχολικής ηλικίας (να απευθύνονται σε μαθητές παιδικών σταθμών ή νηπιαγωγείων) και να έχουν στόχο την ενίσχυση διαφόρων δεξιοτήτων ή σχολικής ηλικίας και να έχουν στόχο να βοηθήσουν τους μαθητές να ανταποκριθούν στις μαθησιακές τους υποχρεώσεις κατά τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού Σχολείου. Τα προγράμματα έγκαιρης παρέμβασης σύμφωνα με έρευνες έχουν θετικά αποτελέσματα για τους μαθητές(μείωση των μαθητών που επαναλαμβάνουν την τάξη, παρακολουθούν ειδικές τάξεις ή εγκαταλείπουν το σχολείο). Ενώ διαπιστώνεται η αύξηση προσέλευσης εφήβων με διαταραχές σχολικών ικανοτήτων, η αντιμετώπισή τους αποδεικνύεται ανεπαρκής. Είναι γνωστό, ότι οι δυνατότητες αποκατάστασης αυτών των διαταραχών, μετά την είσοδο στην εφηβεία, είναι περιορισμένες. Οι περιορισμοί τίθενται από τη φύση των διαταραχών (ελλειμματική χρήση του γραπτού λόγου κυρίως) σε συσχετισμό με την στάση του ίδιου του εφήβου απέναντι στις δυσκολίες του καθώς και με τη συσσώρευση γνωστικών κενών εξαιτίας των διαταραχών του. Στην ελληνική πραγματικότητα θα πρέπει να προστεθεί η στάση του σχολείου (που είναι ο κύριος φορέας παραπομπών), απέναντι στη χαμηλή απόδοση των εφήβων-μαθητών, που προετοιμάζει παραπέμποντας τους εφήβους και τους γονείς τους για την αναγκαιότητα της διαγνωστικής διαδικασίας ως quot;
διευκόλυνσηquot;
προαγωγής στην επόμενη σχολική τάξη. Οι έρευνες μετά από αξιολόγηση πολλών παρεμβατικών προγραμμάτων κατέδειξαν ότι για την επιτυχία και την αποτελεσματικότητα τους απαιτούνται μεγάλη χρονική διάρκεια και η συμμετοχή παιδιών και γονέων.(Slavin 1994).Τα προγράμματα μπορούν να εφαρμοστούν από εκπαιδευτικούς ή γονείς.<br />γ)Προγράμματα παρέμβασης σε μαθητές που βιώνουν καταστάσεις κρίσης.<br />Ο όρος κρίση μπορεί να περιγράψει διαφορετικές κοινωνικές καταστάσεις οικονομικά ,περιβαλλοντικά ,εκπαιδευτικά, πολιτικά, προβλήματα. Ο Caplan (1964) έχει ορίσει την κρίση ως μία «ψυχολογική αποσταθεροποίηση του ατόμου που έρχεται αντιμέτωπο με μια επικίνδυνη περίσταση, η οποία αποτελεί για το ίδιο το άτομο ένα σημαντικό πρόβλημα, το οποίο, προς το παρόν, αδυνατεί τόσο να το αποφύγει όσο και να το επιλύσει, χρησιμοποιώντας τις συνήθεις στρατηγικές επίλυσης προβλημάτων». Επίσης, περιγράφει την κρίση ως μία περίοδο κατά την οποία το άτομο χάνει προσωρινά την ψυχική του ισορροπία. Αυτή η κατάσταση αποσταθεροποίησης δημιουργεί προϋποθέσεις τόσο για ψυχολογική ανάπτυξη όσο και για ψυχολογική αποδιοργάνωση. Αν και υπάρχουν σοβαροί κίνδυνοι που μπορεί στο μέλλον να επηρεάσουν την ψυχική υγεία του ατόμου που βιώνει την κρίση, του δίνεται ταυτόχρονα η ευκαιρία να αλλάξει. Οι Lindemann & Caplan διαφοροποιούν τις κρίσεις σε εξελικτικές και περιστασιακές. Οι εξελικτικές κρίσεις ορίζονται ως τα γεγονότα που σχετίζονται με το πέρασμα από το ένα εξελικτικό στάδιο στο άλλο (πρώτη είσοδος στο σχολείο, έναρξη εφηβείας και έναρξη ενήλικης ζωής).Οι κρίσεις αυτού του τύπου και τα προβλήματα που δημιουργούν μπορούν να χαρακτηριστούν ως προβλέψιμα. Οι περιστασιακές ή τυχαίες κατά (Erikson 1963)κρίσεις ,αφορούν γεγονότα με απροσδόκητη φύση. Αρχίζουν ξαφνικά, έχουν χαρακτήρα έκτακτης ανάγκης και μπορούν να επηρεάσουν περισσότερο από ένα άτομο. Αποτελούν αναπόφευκτο κομμάτι της ζωής και με την κατάλληλη παρέμβαση μπορούν να εξελιχθούν σε μια ευκαιρία για προσωπική θετική εξέλιξη. Διάφοροι ερευνητές (Carlson, 1997. Green, 1993. Matsakis, 1994. Slaikeu, 1990. Young, 1998 ό.α στο Χατζηχρήστου, 2008) καταλήγουν σε έξι κατηγορίες ενδεχόμενων τραυματικών γεγονότων. Οι κατηγορίες αυτές είναι: α) σοβαρή ασθένεια ή τραυματισμός, β) βίαιος ή απροσδόκητος θάνατος, γ) επαπειλούμενος θάνατος ή τραυματισμός, δ) πολεμικές ενέργειες, ε) φυσικές καταστροφές και στ) βιομηχανικές καταστροφές. Ως σχολική κρίση θεωρείται ένα γεγονός που μπορεί να είναι ξαφνικό ή απροσδόκητο, που μπορεί να επηρεάσει αρκετούς μαθητές ή και αρκετούς από το προσωπικό του σχολείου. Ακόμη μπορεί να επηρεάσει την υγεία και την ασφάλεια και την κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη των μαθητών. Ως διαχείριση κρίσεων στο σχολείο, ορίζεται η μεθοδολογία που περιλαμβάνει συγκεκριμένο σχέδιο, οργάνωση, καθοδήγηση, και έλεγχο κατά την περίοδο πριν, κατά τη διάρκεια και μετά από μια καταστροφή, ώστε να εξομαλυνθούν σύντομα οι απώλειες οι σημαντικότερες για την ασφαλή επαναλειτουργία του σχολείου. Τα υπάρχοντα σχολικά προγράμματα ψυχικής υγείας αφορούν την αντιμετώπιση των εξελικτικών κρίσεων με θετικά αποτελέσματα. Στην περίπτωση περιστασιακών κρίσεων όμως δεν επαρκούν το επιμορφωμένο προσωπικό και οι υπάρχοντες ειδικοί της ψυχικής υγείας. Είναι σαφές ότι το σχολείο θα πρέπει να έχει έτοιμα σχέδια εκτάκτου ανάγκης ώστε να είναι σε άμεση ετοιμότητα να αντιμετωπίσουν τις ενδεχόμενες περιστασιακές κρίσεις.<br />δ)Προγράμματα πρόληψης χρήσης ουσιών<br />Τα προγράμματα πρωτογενούς πρόληψης έχουν ως στόχο να εμποδίσουν ή να καθυστερήσουν την έναρξη της χρήσης ουσιών καθώς και τη μετάβαση από τη δοκιμή στη συστηματική χρήση Αντίθετα δευτερογενής και τριτογενής πρόληψη στοχεύουν στο να βοηθήσουν τους συστηματικούς χρήστες να σταματήσουν τη χρήση εντελώς να αποφύγουν περαιτέρω προβλήματα που μπορεί να προκληθούν από τη χρήση ουσιών .<br />Τα προγράμματα που αφορούν στην πρόληψη της χρήσης ουσιών είναι πολύ διαδεδομένα στα σχολεία σε πολλές χώρες. Τα πρώτα παρεμβατικά προγράμματα ήταν επικεντρωμένα στην παροχή πληροφοριών σχετικά με τις βλαβερές συνέπειες των ουσιών και είχαν περιορισμένη επιτυχία στην αλλαγή στάσεων των μαθητών. Στην συνέχεια τα προγράμματα εστίασαν στους παράγοντες που συνδέονται με την οικογένεια, τους συνομηλίκους ,την ευρύτερη κοινωνία που θα μπορούσε να επηρεάσει τους μαθητές. Τα προγράμματα αυτά είχαν περισσότερη επιτυχία.<br />Ειδικά για τα προγράμματα αυτά θα αναφερθούμε στα εκπαιδευτικά προγράμματα που είναι εγκεκριμένα από το Υπουργείο Παιδείας και έχουν υλοποιηθεί σε σχολεία στην περιφέρεια.<br /> Προγράμματα στην Πρωτοβάθμια εκπαίδευση:<br />quot;
Ο κήπος με τις 11 γάτεςquot;
Ο Κήπος με τις 11 γάτες είναι ένα παραμύθι για παιδιά του Δημοτικού, ηλικίας 6-10 ετών. Στόχος του είναι να συνεισφέρει στην πρόληψη της χρήσης νόμιμων και παράνομων εξαρτησιογόνων ουσιών, αποσαφηνίζοντας και προσφέροντας για συζήτηση μέσα στην τάξη, τους βαθύτερους μηχανισμούς που θα μπορούσαν να θεωρηθούν παράγοντες κινδύνου, στη ζωή ενός ανηλίκου. Επίσης στοχεύει στο να βοηθήσει τον νέο να αρνηθεί τις “μαγικές λύσεις” στις οποίες θα μπορούσε να τον σπρώξει μία πλαστή αισιοδοξία, αλλά και τις “κυνικές λύσεις” (φυγή ή επιθετικότητα) που πηγάζουν από την απαισιοδοξία.Προγράμματα στην Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση:Εκτός από τα παραπάνω προγράμματα που περιγράψαμε, υπάρχουν και άλλα που εφαρμόζουμε τόσο στα Γυμνάσια όσο στα Λύκεια.<br /> “Στηρίζομαι στα πόδια μου”Το πρόγραμμα «Στηρίζομαι στα πόδια μου» είναι ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα για μαθητές δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που επιδιώκει την πρόληψη της χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών, αναπτύσσοντας τις ατομικές και κοινωνικές δεξιότητες των μαθητών . Ο κύριος στόχος του Προγράμματος είναι να βοηθήσει τους μαθητές να αναλάβουν την ευθύνη της υγείας και της ζωής τους και πιο συγκεκριμένα να αναπτύξουν ικανότητες και δεξιότητες, ώστε να μπορούν να αποφασίζουν συνειδητά και υπεύθυνα για το θέμα της χρήσης ουσιών νόμιμων και παράνομων. <br />Ξέρω τι ζητάω”Το «Ξέρω τι ζητάω» είναι ένα σχολικό πρόγραμμα πρόληψης της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών για εφήβους ηλικίας 12 έως 14 ετών και βασίζεται στο μοντέλο των ολοκληρωμένων προγραμμάτων κοινωνικών επιρροών. Αναπτύχθηκε, εφαρμόστηκε και αξιολογήθηκε στο πλαίσιο μιας πολυκεντρικής μελέτης σε επτά ευρωπαϊκές χώρες (Αυστρία, Βέλγιο, Γερμανία, Ελλάδα, Ισπανία, Ιταλία και Σουηδία.).Το περιεχόμενο του Προγράμματος αποσκοπεί στο να μειώσει τα ποσοστά των μαθητών που δοκιμάζουν ουσίες για πρώτη φορά και ή να καθυστερήσει τη μετάβαση τους από την περιστασιακή στη συστηματική χρήση. Το πρόγραμμα αποτελείται από 12 ενότητες σχεδιασμένες να διδαχθούν εντός του σχολικού ωραρίου . Οι εξαρτησιογόνες ουσίες με τις οποίες ασχολείται είναι κυρίως ο καπνός, το αλκοόλ και η κάνναβη, αλλά και άλλες παράνομες ουσίες. <br />ε)Προγράμματα αγωγής υγείας.<br /> Αγωγή υγείας είναι οποιοσδήποτε συνδυασμός μαθησιακών εμπειριών για την διευκόλυνση των εθελούσιων ενεργειών που στοχεύουν στην υγεία και για τις οποίες οι άνθρωποι αποφασίζουν μόνοι τους, είτε ως άτομα είτε ως μέλη ενός συνόλου, ως πολίτες που φροντίζουν για την υγεία τους ή ως άτομα που λαμβάνουν αποφάσεις και που φροντίζουν για την υγεία των άλλων και το καλό της κοινότητας. (Green et al.,1980).<br />Η αγωγή υγείας δεν είναι τίποτα άλλο από μια εκπαιδευτική διαδικασία που εμπεριέχει μέσα την διαδικασία της μάθησης και στηρίζεται στην πεποίθηση ότι οι άνθρωποι έχουν ανάγκη μάθησης για την υγεία. (Parker et al, 2004). Όλο όμως αυτό το πλαίσιο εμπεριέχει και στοχεύει στην αλλαγή στάσης και συμπεριφοράς των ατόμων ώστε να συμπεριφέρονται και να δρουν σωστά με απώτερο σκοπό το δικό τους όφελος. Οι θεωρίες της μάθησης συμβάλουν στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίο αποκτούν γνώσεις τα άτομα , οι οικογένειες και οι ομάδες και βοηθούν στον εντοπισμό των μηχανισμών που τροποποιούν την γνώση την νοοτροπία και την συμπεριφορά του ατόμου. Οι κατηγορίες αυτές που βρίσκουν εφαρμογή σε προγράμματα αγωγής υγείας στην κοινότητα είναι: απαντητική (ερέθισμα απάντηση), εξαρτημένη(συμπεριφορική),γνωστική, ανθρωπιστική και κοινωνική μάθηση.(Nies and McEwen 2001Εφαρμόζοντας για παράδειγμα ένα πρόγραμμα πρωτοβάθμιας πρόληψης βάση της θεωρίας της κοινωνικής μάθησης του Bandura σε μια ομάδα εφήβων που θέλουμε να ευαισθητοποιήσουμε σε θέματα ψυχικής υγείας σε σχέση με το κοινωνικό στίγμα, θα στοχεύσουμε στην ερμηνεία της συμπεριφοράς και στην διευκόλυνση της μάθησης. Η θεωρία έχει ως στόχο τον εκπαιδευόμενο με σκοπό να τον οδηγήσει σε επιθυμητές συμπεριφορές και αποτελέσματα. Το πρόγραμμα θα αντιμετωπίσει τις σημερινές ανάγκες και αγωνίες των παιδιών που αφορούν τη σχέση με τον εαυτό τους, με τους συμμαθητές τους ή τους συνομηλίκους τους, με τους εκπαιδευτικούς τους και με τους γονείς τους. <br />2.2)Προγράμματα δευτερογενούς πρόληψης ή έγκαιρης παρέμβασης.<br /> Η δευτερογενής πρόληψη στοχεύει σε όσους βρίσκονται στα πρώτα στάδια της εξέλιξης ενός προβλήματος, προσπαθεί να εντοπίσει το πρόβλημα και να το προλάβει πριν γίνει χρόνιο και μη αναστρέψιμο. Αυτά τα προγράμματα αφορούν μαθητές που εμφανίζουν προβλήματα ή διαταραχές (συναισθηματικές, κοινωνικές )ή μαθησιακές δυσκολίες. Σκοπός είναι να αντιμετωπισθούν τα προβλήματα και να προληφθεί η εμφάνιση σοβαρότερων διαταραχών. Οι μαθητές αυτοί εντοπίζονται μετά από αίτημα των εκπαιδευτικών και υποβάλλονται συνήθως σε μεθόδους ψυχοδιαγνωστικής αξιολόγησης από ειδικευμένους επαγγελματίες(ψυχολόγους, λογοθεραπευτές κλπ). Στην διεθνή βιβλιογραφία έχουν αναφερθεί προγράμματα παρέμβασης για πολλές δυσκολίες προσαρμογής των μαθητών(π.χ. υπερκινητικότητα , διάσπαση προσοχής, δυσλεξία).Τα προγράμματα αυτά είναι ατομικά ή ομαδικά και έχουν διαφορετική δομή και διαφορετικές τεχνικές παρέμβασης.<br />( Χατζηχρήστου 2004).<br />Τα προγράμματα αυτά συνδέονται με το ειδικό θέμα για το οποίο πρέπει να γίνει η παρέμβαση και μπορούμε να τα χωρίσουμε στις εξής κατηγορίες:<br /> α. Πρόγραμμα Ψυχικής Υγείας για τις πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου<br /> β. Project Archieve για την στήριξη μαθητών που ανήκουν σε ομάδες ''υψηλού κινδύνου'' και μαθητών με χαμηλή επίδοση.<br /> γ.Παρεμβατικά προγράμματα μαθησιακής υποστήριξης.<br />2.3)Προγράμματα τριτογενούς πρόληψης.<br /> Τα προγράμματα τριτογενούς πρόληψης αφορούν μαθητές που έχουν διαγνωσμένες διαταραχές και γίνονται σε κατάλληλα πλαίσια(κέντρα ιδιωτικά ή δημόσια),από ομάδα ειδικευμένων επαγγελματιών της ψυχικής υγείας. Συχνά στο πλαίσιο εντάσσεται και η οικογένεια και το σχολείο. Στην τριτογενή πρόληψη μπορούμε να μιλήσουμε για θεραπεία(Nastasi,1998).<br />Το quot;
τριαρχικό μοντέλο παρεμβάσεων ψυχικής υγείας ενταγμένης στο σχολείο ''που προτείνουν οι Pfeiffer &Reddy (1998) έχει τρεις διατάσεις: <br />α)Πρώτη διάσταση είναι τα προγράμματα που αφορούν τα επίπεδα πρόληψης, θεραπείας ,διατήρησης και προαγωγής της ψυχικής υγείας<br /> β)Δεύτερη διάσταση είναι τα προγράμματα που συνδέονται με το ειδικό θέμα για το οποίο πρέπει να γίνει η παρέμβαση και τα οποία επίσης μπορούμε να χωρίσουμε στις εξής κατηγορίες :<br />Ι. Διαταραχές συμπεριφοράς ,βία ,επιθετικότητα, σχολικός εκφοβισμός(bullying), διάσπαση προσοχής ,υπερκινητικότητα ΙΙ.Κοινωνικοσυναισθηματικά προβλήματα όπως κατάθλιψη, stress,διαχείρηση πένθους και απώλειας, Μετατραυματικής Αγχώδους Διαταραχής ή Οξείας Αγχώδους Διαταραχής (ΟΑΔ),κακοποίηση, παραμέληση ΙΙΙ. Χρήση ουσιών ΙV. Συμβουλευτική γονέων (κατάρτιση ,υποστήριξη).<br />γ)Η τρίτη διάσταση έχει σχέση με την διευκόλυνση της πρόσβασης των γονέων στις υπηρεσίας ψυχικής υγείας. <br />3)Δομή-αποτελεσματικότατα των παρεμβατικών προγραμμάτων στο ελληνικό σχολείο.<br />Το σχολείο είναι ένας φυσικός χώρος εκπαίδευσης και μάθησης σύγχρονων γνώσεων και αξιών. Από πολλούς θεωρείται ο πλέον κατάλληλος χώρος για παρεμβάσεις που προάγουν, με την χρήση ποικίλων εκπαιδευτικών μεθόδων, μια σύγχρονη αντίληψη και συμπεριφορά που συμβάλει στην βελτίωση της ψυχικής υγείας.(Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού,2004) Η ενημέρωση και η ανάπτυξη δεξιοτήτων σε θέματα ψυχικής υγείας για την καλή διαχείριση των συναισθημάτων, των σχέσεων και της επικοινωνίας, η βελτίωση της αυτογνωσίας, της αυτοπεποίθησης και της αυτοεκτίμησης και η ανάπτυξη της αυτονομίας και των προσωπικών αντιστάσεων και επιλογών είναι μέρος του προγράμματος προαγωγής της ψυχικής υγείας. <br />Αποτελέσματα ερευνών που αφορούν την εφαρμογή τέτοιων προγραμμάτων έδειξαν ότι υπήρξαν αποτελεσματικά όσον αφορά την διευκόλυνση της μάθησης αλλά και την ψυχοκοινωνική προσαρμογή των μαθητών (Goleman 1998) .Επίσης η έρευνα έδειξε ότι τα παρεμβατικά προγράμματα είναι πιο αποτελεσματικά όταν η παρέμβαση στοχεύει σε πολλά επίπεδα :μαθητές, διαδικασία μάθησης, σχολικό κλίμα, εκπαιδευτικοί, γονείς. (Durlak ,1998).<br />Όσον αφορά στον σχεδιασμό αυτών των προγραμμάτων πρέπει να ακολουθείται συγκεκριμένη μεθοδολογία και να λαμβάνονται υπόψη οι τομείς που αναφέρονται παρακάτω: <br />1. Εκτίμηση αναγκών της κοινότητας ή συγκεκριμένης ομάδας.<br />2.Ανασκόπηση της βιβλιογραφίας <br />3.Καθορισμός του σκοπού και των ειδικότερων στόχων του προγράμματος<br />4. Συλλογή πληροφοριακού υλικού(έντυπου, ηλεκτρονικού, μελέτες, επιδημιολογικά στοιχεία) από τοπικά τμήματα υπηρεσιών π.χ κέντρα ψυχικής υγείας, υπηρεσίες για επείγουσα παρέμβαση.<br />5. Αξιολόγηση πόρων-έμψυχου και άψυχου δυναμικού.<br />6.Προσδιορισμός της δομής του προγράμματος(Επίπεδο πρόληψης, ομάδα και πλαίσιο πρόληψης, θεματικές ενότητες ,καθορισμός και μορφή συναντήσεων, δραστηριότητες).<br />7. Σχεδιασμός προγράμματος(τρόποι δράσεις, εύρεση εθελοντών και υποστηρικτών στην κοινότητα).<br /> 8.Καθορισμός μεθόδου και διαδικασίας : Επιλογή ομάδας στόχου, πρόγραμμα συναντήσεων. Ερωτηματολόγια ώστε να διαπιστωθούν οι πραγματικές ανάγκες της ομάδας στόχου(τι γνωρίζει η ομάδα στόχος για την ψυχική υγεία).<br />9.Αξιολόγηση του προγράμματος.<br />4.Καθοριστικοί παράγοντες για την αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων παρέμβασης σε επίπεδο συστήματος.<br />Οι τομείς που είναι πιο σημαντικοί για καινοτόμα προγράμματα παρέμβασης βασισμένοι στη συνεργασία σχολείων και κοινότητας είναι πέντε:<br />α) Ο οικονομικός και χρηματοδοτικός τομέας για την εξασφάλιση πόρων .<br />β) Ο τομέας διαχείρισης και στρατηγικής (οργάνωση, υποστήριξη ,σχεδιασμός και υλοποίηση των προγραμμάτων).<br />γ) Ο τομέας επιμόρφωσης και κατάρτισης αφορά στην εκπαίδευση των ατόμων που θα ασχοληθούν με αυτά τα προγράμματα και παρέχει εκτός από τις συγκεκριμένες γνώσεις και ικανότητες, εποπτεία κατά τη διάρκεια της εφαρμογής τους.<br />δ) Ο τομέας παροχής υπηρεσιών διασφαλίζει τις παρεχόμενες υπηρεσίες με υπευθυνότητα και αξιοπιστία.<br />ε) Ο τομέας έρευνας, αξιολόγησης και εξέλιξης του προγράμματος εξασφαλίζει την έρευνα, την ομαλή εξέλιξη και εντοπίζει τις αποτελεσματικότερες ενέργειες για περαιτέρω εφαρμογές του προγράμματος<br />Ενδεικτική βιβλιογραφία.<br />Mental health in schools:Moving forward .School Psychology 27(2) Review Adelman H.S.(1996) <br />Mental health in schools and system restructuring. Clinical Psychology Review,Vol.19,1999<br />H.S.Adelman,Linda Taylor<br />Principles of preventive psychiatry Caplan .G (1964) New York, Basic Books [1964]<br />Meyers, J., & Nastasi, B. K. (1999). Primary prevention in school settings. In C. R. Reynolds & T.<br />B. Gutkin (Eds.), The Handbook of School Psychology, 3rd Edition, New York: John Wiley& Sons.<br />Gardner H., (1983). Frames of Mind: The theory of multiple intelligences. NY: Basic Books<br />Gottman J., (2000). Η συναισθηματική νοημοσύνη των παιδιών. Πώς να μεγαλώσουμε παιδιά με συναισθηματική νοημοσύνη. Μετ. Ξενάκη Χρ. Επιμ. Χρ.Χατζηχρήστου. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα<br />Goleman D., (1998). Η συναισθηματική νοημοσύνη. Μετ. Παπασταύρου Α. Επιμ. Ι.Νέστορος και Χρ. Ξενάκη. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα<br />The basic school :A community for learning Boyer.E.(1995)<br />Shure, M.B. & Spivack, G. (1980). Interpersonal problem solving as a mediator of behavioral adjustment in preschool and kindergarten children. Journal of Applied Developmental Psychology, 1, 29-44.<br />Shure, M.B. & Spivack, G. (1982). Interpersonal problem-solving in young children: A cognitive approach to prevention. American Journal of Community Psychology, 10, 341-356.<br />Εισαγωγή στην παιδαγωγική ψυχολογία (Μαριδάκη –Κασσωτάκη Αικ.)2009<br />Εισαγωγή στην σχολική ψυχολογία (Χατζηχρήστου)<br />Πρόγραμμα προαγωγής της ψυχικής υγείας και της μάθησης –Κοινωνική και συναισθηματική αγωγή στο σχολείο ΓΥΜΝΑΣΙΟ-ΛΥΚΕΙΟ (Χ.Χατζηχρήστου) 2004Σχολείο και Κοινωνία (Ενότητα Δ)Ψυχοκοινωνική ανάπτυξη και Προσαρμογή-Προαγωγή θετικού κλίματος στην τάξη και τη σχολική μονάδα. (Χατζηχρήστου)<br />Η συνεισφορά της αγωγής υγείας στην ψυχική υγεία: μια Βιβλιογραφικη ανασκόπηση Παντελής Χαραλάμπους, Κλεισιάρης Χρήστος,e-Περιοδικό Επιστήμης & Τεχνολογίαςβ e-Journal of Science & Technology (e-JST) 19<br />ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Κ. Η εξέλιξη της ψυχοπαθολογίας παιδιών με μαθησιακές δυσκολίες. Διδακτορική διατριβή. Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, 1998. <br />ICD-10: Ταξινόμηση των Ψυχικών Διαταραχών και Διαταραχών Συμπεριφοράς, Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας. Επιμ. Κ. Στεφανής, Κ. Σολδάτος, Β. Μαυρέας, Εκδ. ΒΗΤΑ, Αθήνα, 1993<br />LAZARATOU H., VLASSOPOULOS M., DELLATOLAS G. Factors Affecting Compliance with Treatment in an Outpatient Child Psychiatric Practice: A Retrospective Study in a Community Mental Health Centre in Athens. Psychother. Psychosom. 2000, 69:42-49.<br />Διαχείριση κρίσεων στο σχολείο :Εγχειρίδιο για την δημιουργία ομάδων διαχείρισης κρίσεων στο σχολείο.S.Brock,J.Santoval,S.Lewis Επιμέλεια Χ. Χατζηχρήστου Αθήνα 2005<br />